-
Notifications
You must be signed in to change notification settings - Fork 4
/
Contzen_politicorum_10.xml
2451 lines (2425 loc) · 771 KB
/
Contzen_politicorum_10.xml
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI.2 SYSTEM "http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenatools/DTD/teixlite.dtd"><TEI.2>
<teiHeader type="text">
<fileDesc TEIform="fileDesc">
<titleStmt TEIform="titleStmt">
<title TEIform="title">Politicorum Libri Decem: in quibus De Perfectae Reipubl. Forma, Virtutibus, Et Vitiis, Institutione civium, Legibus, Magistratu Ecclesiastico, civili, potentia Reipublicae; itemque Seditione et bello, ad usum vitamque communem accomodate tractatur. - Editio 2. auctior.</title>
<title type="sub" TEIform="title">Machine-readable text</title>
<author n="Contzen" TEIform="author">Contzen, Adam</author>
<editor role="editor" TEIform="editor">Contzen, Adam</editor>
</titleStmt>
<editionStmt TEIform="editionStmt">
<edition TEIform="edition">XML version, markup prototype, December 1999</edition>
<respStmt TEIform="respStmt">
<name TEIform="name">Ruediger Niehl</name>
<resp TEIform="resp">markup</resp>
</respStmt>
</editionStmt>
<publicationStmt TEIform="publicationStmt">
<publisher TEIform="publisher">Camena</publisher>
<address TEIform="address">
<addrLine TEIform="addrLine">
<anchor n="http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenahist/contzen1" type="href" id="contzen1" TEIform="anchor"/>
</addrLine>
</address>
</publicationStmt>
<notesStmt TEIform="notesStmt">
<note type="href" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenahist/</note>
<note type="pathname" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">contzen1</note>
<note type="filename" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">Contzen_politicorum.html</note>
<note type="titleimage" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">as0001.html</note>
<note type="srcfile" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">Contzen_politicorum.xml</note>
<note type="imgpath" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">contzen1/jpg</note>
<note type="imgtype" place="unspecified" anchored="yes" TEIform="note">html</note>
</notesStmt>
<sourceDesc default="NO" TEIform="sourceDesc">
<bibl default="NO" TEIform="bibl">Köln: Johannes Kinckius, 1629.</bibl>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<encodingDesc TEIform="encodingDesc">
<editorialDecl default="NO" TEIform="editorialDecl">
<p TEIform="p">Regeln fuer die Texterfassung 03/2001</p>
</editorialDecl>
<refsDecl doctype="TEI.2" TEIform="refsDecl">
<p TEIform="p">not necessary</p>
</refsDecl>
</encodingDesc>
<revisionDesc TEIform="revisionDesc">
<change TEIform="change">
<date TEIform="date">12 August 2006</date>
<respStmt TEIform="respStmt">
<name TEIform="name">Reinhard Gruhl</name>
<resp TEIform="resp">markup</resp>
</respStmt>
<item TEIform="item">typed text - structural tagging completed - no semantic tagging - spell-check only partially performed - orthographical standardization performed as follows:
u = u/v; j/i = i; ji = i; author... / autor... = auctor...; caeremon... / ceremon... = caerimon...; caeter... = ceter...; causs... = caus...; char... = car... [carus, caritas]; caen... = cen... [cena etc.]; circun... = circum...; clype... = clipe...; ...coec... = ...caec...; coecozel... = cacozel...; coel... = cael...; coen... = cen...; caep... = coep... [coepi]; coerul... = caerul...; coes... = caes...; concio... = contio...; conviti... = convici...; cotid... / quot(t)id... = cottid...; difficilim... = difficillim...; doemon... = daemon...; duntaxat = dumtaxat; effraen... = effren...; emtor... = emptor...; execr... = exsecr...; execut... = exsecut...; expu... = exspu...; exequ... = exsequ...; exist... = exsist... ; expect... = exspect...; exul... = exsul...; exta... = exsta...; extin... = exstin...; extirp... = exstirp...; extru... = exstru...; exult... = exsult...; exup... = exsup...; exuscit... = exsuscit...; facilim... = facillim...; faed... = foed...; ...faemin... / ...foemin... = ...femin...; faet... / foet... = fet... ; fecial... = fetial...; foece... = faece...; ...foecund... = ...fecund...; foen... = fen...; ...gleb... = ...glaeb...; hellebor... = ellebor...; Heduo... = Haeduo...; haer... = her... [heres, hered...]; hybern... = hibern...; hyem... = hiem...; imo = immo; inplic... = implic...; inclyt... = inclit...; inducia... = indutia...; inficia... = infitia...; intellig... = intelleg...; iustic... = iustit...; Lacedoemon... = Lacedaemon...; lac(h)rym... = lacrim...; leth... = let...; liter... = litter...; litt... = lit... [litus]; Mecoen... / Moecen... = Maecen...; mill... = mil... [milia]; mist... = mixt...; Moeoni... = Maeoni...; moer... = maer...; moest... = maest...; mulct... = mult... [multo etc.]; neglig... = negleg...; negoc... = negot...; ...nquam = ...mquam; ...nque = ...mque; nunquid = numquid; ...nunci... = nunti...; obedi... = oboedi...; obscaen... = obscen...; oci... = oti...; paena... = poena...; patrit... = patric...; paull... = paul...; p(o)ene = paene; phanatic... = fanatic...; ...praeli... = ...proel...; praet... / preci... = preti... [pretium]; quicquid = quidquid; quum = cum; quur = cur; relligio... = religio...; repul... = reppul...; Salust... = Sallust...; scoen... = scaen...; Schyt... = Scyth...; secul... = saecul...; septa = saepta; semistr... = semestr...; seta... = saeta...; simulachr... = simulacr...; so(l)lenn... = sollemn...; soler... = soller...; solicit... = sollicit...; spaci... = spati...; styl... = stil...; ...succ... = ...suc... [sucus]; sulphur... = sulpur...; sums... = sumps...; sumt... = sumpt...; Sylla... = Sulla...; ...sylv... = ...silv...; Symmist... = Symmyst...; tribunit... = tribunic...; veruntamen = verumtamen; VVandal... = Vandal...; Nota bene: caenosis; Outopia, Outopianus</item>
</change>
</revisionDesc>
</teiHeader>
<text><gap id="sampling"/><gap id="GE"/><gap id="GR"/><gap id="FR"/><gap id="HE"/><body><div1 type="book"><pb id="s0834" n="834"/>
<head>POLITICORUM LIBER DECIMUS. DE BELLO</head>
<div2 id="CoPK.10.1" n="1" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT I. <hi rend="italic" TEIform="hi">Togatum et Sacerdotem de bello disputare convenienter posse.</hi>
</head>
<p TEIform="p">MILITIA <hi rend="italic" TEIform="hi">est vita hominis super terram,</hi> quocirca laborare me iubet Apostolus sicut bonum militem CHRISTI IESU, sed numquid militiam illam, <reg orig="quâ" TEIform="reg">qua</reg> vita eripitur invasori, praecipit, cum ad nomen respondere imperat et stare in procinctu? spiritualem militiam contra aereas potestates, tenebrarum harum edicit; <hi rend="italic" TEIform="hi">Abiciamus ergo opera tenebrarum, et induamur arma lucis.</hi> Rom. 13. 12. Quae vocat 2. Cor. 6. 7. arma iustitiae a dextris, et a sinistris. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nam revera secun dum carnem ambulantes, non secundum carnem militamus, arma enim militiae nostrae non carnalia sunt, sed potentia Deo, ad destructionem munitionum.</hi> 2. Cor. 10. 4. Quid igitur cum armis carnalibus spirituali? quid armis illis, quibus interficitur inimicus, si pro illis orandum est? si bene faciendum his, qui nos persequuntur? Duo igitur de bello tractanti obiciuntur. Primum non posse belli inexpertem ex umbra dare praecepta certantibus. Alterum id minime decere sacerdotem, et religiosum, ut cuius sit munus, libros et templa tueri,</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Bella viri, pacemque gerant, queis bella gerenda,</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">§. 2. Ad haec respondere, ut tam obtrectantium convicio, quam benevolorum quaestioni satisfiat, in vestibulo huius libri mihi propositum est.</p>
<p TEIform="p">Et quidem si obicitur togatum de bello scribere alienum esse, atque absurdum, si dicant; <hi rend="italic" TEIform="hi">Tune haec audebis homo umbraticus? qui serio numquam castra videris, numquam denique partem ullius bellici muneris attigeris.</hi> Respondit iam olim pro me maior <reg orig="invidiâ" TEIform="reg">invidia</reg>, altior calumnis Iustus Lipsius l. 5. polit. cap. 1. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ego vero audebo, nec mei tamen ingenii aut virium fiducia, sed eorum a quibus iam diu mutuor et sumo. Quid enim hic meum? ordo aliquis et contextus fortasse? at verba sensusque mihi praeeunt illi, quos in hac <reg orig="ipsâ" TEIform="reg">ipsa</reg> re (fidenter dicam) Annibal aliquis audire nihil abnuat, aut ipse Caesar. Nam quid sapientes inclutosque illos viros fugit? cur non hic quoque rectum eorum et purum iudicium? qui partim interfuerunt, immo et praefuerunt, bellis: partim in senatu et populo illo versati sunt, ubi assidua materies et agitatio harum rerum. Viderunt igitur, audierunt; et quod caput est, cum iudicio observarunt, causas ipsas originesque rerum, nec <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> solum eventuum, sed <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> ipsa. Alexander ille, in re quidem bellica vere Magnus, Homerum sibi militiae magistrum assumere, et asserere nihil verebatur: non meliori iure ergo mihi istos? Nam vates ille (eximius sane et supra hominem vates, sed tamen vates:) quid nisi unum bellum, et id ipsum fabellis aspersum decantavit? Nostri isti, (historicos me intellegere palam est) ab omni paene aevo bella, <reg orig="continuatâ" TEIform="reg">continuata</reg> serie, et intemerata fide scripserunt. Nec id tantum, sed saepe in ipsa narratione, aut extra eam in contionibus, velut data opera saluberrima monita et consilia miscuerunt ad omnem rem Militarem. Quae eius pars sive ars est, quam non ii cum exemplis subiciant, tum verbis etiam delibent? ut de exercitu, de castris, de Agminibus, de signorum collationibus, de Oppidorum oppugnationibus, de Commeatu, de Insidiis faciendis atque vitandis, de reliquis rebus, quae sunt propriae belli administrandi. In quibus cum tot iam annos verser, et curioso isto mentis oculo cottidie vager per latos illos Historiarum campos: cur non mihi etiam fas intellegere et iudicare aliquid in istis? Non enim vidisti, inquiunt. Certe, ideoque nec usum aut tractationem armerum mihi vindico; sententiam et iudicium tantum, eaque ipsa astricta sententiae alienae. Ecce in circulis omnibus, atque etiam, si diis placet in conviviis, sunt qui exercitum ducunt; ubi castra locanda sunt, sciunt; quae loca praesidiis occupanda; quando cum hoste manus conserendae, quando quiescendum sit. Et hoc nemo carpit. ego canicula et impudens, si verbum his de rebus faciam ex veterum mente? Iphicrates olim interrogatus, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>: Quis tu es qui tantos spiritus tibi sumis? utrum eques, an sagittarius, an veles, an legionarius? nihil horum inquit: sed qui his omnibus novi imperare. Aemulabor in parte, et dicam; non ego dux aut miles, sed qui his in tempore consulere aliquid possim et suadere. Itaque pergam audacter, nec vacillanti pede in incepto, et ex veterum scriptorum velut hortis sententiarum flores legam, et intexam in has capitum corollas.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 3. Eadem hic quidem mea causa est, eademque defensio. Cur enim in me exiguo reprehendatur, quod in illo viro magno laudatur? Et sane nimium quantum a vera sapientia ac ratione, abeunt, quia omnia experientiae tribuunt, nihil studio, diligentiae, ingenio, cum ratio certissima dux, experientia etsi utilis, numquam tam omnibus
<pb id="s0835" n="835" TEIform="pb"/>
numeris absoluta: et si longaevum et felicem imperatorem audiamus; manet tamen illud, quod ipsi milites fatentur: <hi rend="italic" TEIform="hi">sanaratio omnibus praefertur exemplis:</hi> quamquam omnia mea clarorum virorum exemplis docere, et firmare constitui, ut quod deest auctori, supersit integritati doctrinae. Quod eo minus novum videri debet, quod omnes fere de bello libros a togatis, historiasque scriptas legimus, qui etiam de ducibus, regumquebellicis consiliis prudentissime iudicant, cum bella tamen illi non gesserint; cum vero hunc in finem historiae in Academiis explicentur lectissimae iuventuti, non ut hominum scelera, coedesque annalibus conditas intellegant; sed ut quid quaque in re sequendum fugiendumque sit, percipiant; nemo sane prudens iudicabit, ab officio historici alienum esse, de belli gerendi ratione disserere, qui praecipuas historiae partes bella continere primo aspectu didicerit. sine hac igitur tractatione historia intellegi nullo modo potest: nec recte eruditior iuventus instrui; cur mihi igitur, quem vocatio mea, atque adeo propensio animi, studiorumque amor iuventutis commodis iam olim consecravit, devinctumque tenet, vitio quispiam vertat, si ex fideli historia optima pacis et belli praecepta iuventuti propono? Quae si mala erunt, iam irrita esse iubeo, si bona, laudare etiam inimici debebunt. Historiam itaque bellicam ordine digestam, norma rationis, adminiculis exemplorum compositam, firmatamque dabo, non meo ingenio, sed regum, ducumque magnorum institutis absolutam.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Altera pars obiectionis dilutior etiam evadit; quamvis primo aspectu absurdum videatur, de armis tractare Sacerdotem. Mihi vero e contrario videtur bono fine, iustis de causis sacerdotes posse ac debere interdum belli esse disceptatores Moses sacerdos erat, et bellator eximius, nec minus Iosua minister Mosis quamquam sacerdos non esset, pietatem tamen et cuncta belli decora coniunxit. Phinees Eleazari summi Pontificis filius, belli dux contra Madianitas a Mose constituitur. Machabaei Pontifices magna bella gesserunt, et cur mihi de bello loqui non liceat? Clericis quidem belligerare vetitum est legibus Canonicis, monet tamen D. Bernardus Eugenium bella, non eius manu, sed tamen auctoritate gerenda.</p>
<p TEIform="p">Bellis intercesse Clerici interdum possunt. Nam militem fide, et pietate erudire, eorum licentiae obsistere possunt ac debent, solari vulneratos, morientibus sacramenta exhibere. Et hac quidem de re nemo sanus dubitat.</p>
<p TEIform="p">Alia quoque praestare possunt, ut ad fortiter pugnandum militem adhortentur, etiam crucem praeferant, magnoque animo esse iubeant Maiol. l. 5. cap. 49. Deus olim tubas esse in castris voluit, quibus clangerent sacerdotes, victoriamque bellatoribus conficerent. Num. 10. 9. <hi rend="italic" TEIform="hi">Si exieritis ad bellum de terra vestra contra hostes, qui dimicant adversum vos, clangetis ululantibus tubis, et erit recordatio vestri coram Domino Deo nostro, ut eruamini de manibus inimicorum vestrorum.</hi> Ideo quoque Balaam vocat clangorem victoriae regis qui erat in tabernaculis Israel. Sacerdos novae legis si in periculo belli constitutus pro necessaria defensione occidat invasorem, non redditur irregularis, <reg orig="quâ" TEIform="reg">qua</reg> in <reg orig="causâ" TEIform="reg">causa</reg> melior est eius conditio, quam militis, miles enim sponte nomen dedit, ut publica auctoritate occidat hostem, Clericus privata se defendit contra invasorem.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Sed neque bellum adeo graviter vetitum est Clericis, ut in gravinecessitate, aut pro magna utilitate pugnare non valeant. Si patria sit in periculo, si speretur pax universalis Ecclesiae. Ban. 2. 2. q. 40. art. 2. Henriquez. l. 14. c. 13. Omnes etiam concedunt Pontificis concessione pugnare Clericos posse. Episcopus sane bellum indicere, si id necessarium sit ad recuperandas vel defendendas Ecclesias suas, potest: itaque delectus habebit, militem coget, foederibus principum, auxiliisque se muniet, ita Henriquez, Caietanus, Silvester, et ante hos S. Bernardus, S. Leo Papa.</p>
<p TEIform="p">Nimium igitur iniqui sunt in nos iudices, qui ut facile nobis calicem extorqueant, accincti gladiis nos invadunt, et sola breviariiarmatura contentos nos esse iubent, quasi vero nobis pro legitimis nostris, aris, et templis pugnare non liceat, cum in Domini familia duo gladii fuerint.</p>
<p TEIform="p">§. 6. Docet recte S. Thomas 2. 2. q. 32. art. 2. Non licere Clericis pugnare, quia bella valderepugnant officiis Clericorum. exsecutione ordinum illi privantur, cap. Clerici, et cap. Quicumque 13. q. 8. iubentur retrudi in monasterio. Quia tamen lex illa naturalis non est, nec divina, sed Ecclesiastica dumtaxat, non modo tolli a legis latore potest, sed interdum re ipsa tollitur eius obligatio. cum alia lex gravior obligat. Si enim Res publica sit in gravi discrimine, possitque servari, si in milites Clerici cooptentur, naturae ius est, ut ipsi quoque manu pugnent; iuris enim naturalis obligatio requirit, ut suam quisque Rem publicam tueatur. Quod si in bello offensiluo Res publica est in gravissima necessitate, poterit et in eo clericus manu sua pugnare. De bello defensiluo concors est sententia in summa necessitate, vel maxima utilitate licitum esse. De offensiluo negant, verum contingere potest, ut offensivum sit aeque necessarium, in bello enim crebro occupare et praevertere oporteret.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Quaecumque initio de causis, cur politica tractanda susceperim, praefatus sum, eadem hic quoque locum suum habent. Nam ducem, Legatos, Tribunos, Centuriones omni <reg orig="prudentiâ" TEIform="reg">prudentia</reg>
<reg orig="politicâ" TEIform="reg">politica</reg> adniti debent, ut exercitum regant, homines feroces, et arma tenentes, idque in magnis periculis, ex quibus facile motus, dissenssionesque oriuntur; dum prospera sibi, adversa ducibus imputant. Summae igitur artisest militem regere quod si recte fiat, hostem facile est vincere. Haec igitur eo fine et modo tractaturus sum, ut legendis historiis, bellisque, iuventus fructum capiat, et cum matura adoleverit aetas, bella etiam necessaria gerere possit, favere conatui debet etiam malevolus, successum praestare ipse non possum.</p>
<p TEIform="p">Omnes plurimum Lipsio debemus, qui intellegendis historiis, facem historicam, <hi rend="italic" TEIform="hi">non ex superbia, sed ex proposito appellatam accendit, id est, inquit, ut mores Romanos, publicos, privatosque proferam, (alibi et Graecos) atque eos ita illustrem, ut simul loca scriptorum veterum, qui alludunt vel tangunt. Hoc cum diffusum, immo et confusum sit (negare non possum) placuit excerpere primum ex omni cumulo quidquid ad militiam facit, et id iunctum proponere, et serie aliqua ac cohaesione rerum. Ideo quae ad militiam; quia ea non creberrime sed assidue in historia occurrit, et omnem in eam paginam, ut sic dicam facit. Ut enim vita nostra publica est, sic scriptio: illa ab aevo in ae vum, turbae et bella: ergo et annales qui aevum repraesentant. Atque ego sciens et gnarus dico, nihil esse quod magis sistat aut remoretur iuventutem, quam militiae priscae ignorantia: cui malo ante omnia medemur, et hanc caliginem nostra face (pro copia quidem ingenii) imus depulsum.</hi></p>
<pb id="s0836" n="836" TEIform="pb"/>
<p TEIform="p">Mihi quoque propositum est, non modo intellegendis veterum gestis, sed imitatione quoque exprimendis iuventutem exercere. Consilia enim de illis rebus dantur, quae sunt faciendae. Hoc enim pertinet ad bonum publicum, cui imprimis milites serviunt.</p>
<p TEIform="p">§. 8. Denique cum de bello omnium Politicorum, Iurisconsultorum, Theologorum, Scholasticorum, Canonistarum lucubrationes exstent, cum multae quaestiones ad tribunalia, et conscientiam pertinentes explicandae sint, manifestum est, hanc a me partem neglegi non oportere sive Theologicas, sive Politicas tractationes spectes. His vero adiungere nonnulla polemica consilia magnorum ducum, mihi non laboriosum, iuventuti vero gratissimum et fructuosissimum fuerit Neque tamen hoc iudicio ad bellum gerendum eos adhibendos, qui disceptare et perorare de bellis solent; ipsi enim in acie forte omnium suarum praeceptionum obliti terga darent hosti: sed utatur milite exercitato Res publica, qui exsequi, non iudicare ducum dicta norit, ducibus autem, qui et haec legerint, eisque uti, vel hostem utentem eludere queant. In proeliis enim, itineribus, obsidionibus praeter opinionem varia eveniunt, quae subitam prudentiam exigunt, tum vero exercitatus et legendo, et belligerando Imperator ad subita Consilia expeditus erit, haec enim omnia eo pertinent, ut in periculo Consilium sit, et in opinatis casibus explicent se duces, aut hostes implicent; Magni enim Imperatoris est <reg orig="prudentiâ" TEIform="reg">prudentia</reg> non sanguine vincere. Hoc enim supra omnes triumphos est bono stratagemate hostem decepisse.</p>
<p TEIform="p">Addam etiam illud; Exemplo adversarii me provocatum. Machiavellus cum de bello scripserit, non tamen militare ausus fuit, etsi eum hortatus fuerit Urbinas. Cardan. de utilitate ex advers. l. 3.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.2" n="2" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT II. <hi rend="italic" TEIform="hi">Belli definitio et detestatio.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. SEntiunt facilius bellum integrae civitates, quam pauci definiunt. Est vero bellum ut definit Lipsius, <hi rend="italic" TEIform="hi">vis et arma in principem aut popu lum alienum.</hi> Sine dubio intellegit vim illatam a summo Principe, vel Re publica, si enim a parte vel a paucis inferatur nullo publico Consilio, latrocinia sunt potius quam bella. Hebraei <gap lang="HE" TEIform="gap"/> et <gap lang="HE" TEIform="gap"/> a <gap lang="HE" TEIform="gap"/> quod est comedere, devorare. Est enim <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">bellum vorax populi.</hi> Hinc divinus Spiritus in scriptura os tribuit gladio, et perire dicuntur in ore gladii. Deuteronom. 32. 42. <hi rend="italic" TEIform="hi">Inebriabo sagittas meas sanguine, et gladius meus devorabit carnes.</hi> Bellum igitur horrenda belua est, quae innumeris sagittis sugit cruorem morientium, et gladiis carnem secat, ac viscerationibus pertusum ventrem sarcire conatur, numquam autem etiam temulenta satiatur.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Belli innumera mala sunt, nullum gravius, quam quod tam magna decora et triumphi de hominum caede petuntur. ferarum mutuos laniatus, venationesque cernimus, sed pasta cessat crudelitas, homini occidisse hominem gloriosum est. Et satis causae videtur esse, ut tam sacrum animal interficiatur, si victoris nomen acquiratur occisori. Quot enim gentes nulla sua culpa, sed crudelissima ambitione perierunt? non inficior, eos qui iustorum bellorum administri fuerunt, quique pro patria vulnera acceperunt, meritis proemiis decorandos; verum hanc humani generis calamitatem deploro, quod pro foliis lauri nationes integrae concidantur, quodque cupidme triumphandibella serantur, et maior sit gloria multos hominum occidisse, quam multos servasse. Alexandrum, Caesarem, Machometem, Tamberlanum admiramur. et summae laudis habetur multos malos, et multos innocentes sine discrimine occidisse: quo titulo Nemeaeum Leonem, Hydram Lernaeam, Aprum Caledonium laudare possis. Foeda est professio Caesaris, undecies, nonaginta duo hominum milia a se occisa; et de bello civili nondum loquitur. Pompeius in delubro Minervae inscripsit; a se vicies semel centena, octoginta milia fusa, fugata, occisa, in deditionem accepta. Quid est hoc, <reg orig="ô" TEIform="reg">o</reg> DEUS meus, ut in societate humana, inter erudita etiam ingenia fastigium laudis teneat, multos occidisse? Nec velari praetextu iustitiae tanta potest immanitas; in ea gloria fuerunt etiam, qui iniusta bella gesserunt. Frustra haec querimur. Bella cum nato mundo fuerunt, et bellantes decretoria dies inveniet. Duobus fratribus angustus erat mundus, inquo Caino videbatur Abel fore beatior; secuta sunt bella Gigantum, et discordes in unum gurgitem cataclysmus inclusit, Post diluvium primo familiam gubernavit Noe, et filii eius, donec divisi terra est, regnavitque Nemrod in campo Sennaar. Quin etiam bella gravia fuerunt, Noacho, Semo, Iapeto, ac Chamo viventibus. Nec pacem conciliare inter posteros proavi, avi, patresque potuerunt. Bella illa narrantur Gen. 14. quae contigerunt annos 344. post diluvium, quo tempore, Noe, Sem, Arphaxad, Sale, Heber, Phaleg, Reu, Sarag, Nachor vitam agebant, ut mirum fuerit, tam cito exstitisse tyrannidas. Nam hoc proelium quod Moses recenset, primum non fuit, iam enim annos duodecim reges illi servierant Chodorlahomor regi Elamitarum, victi igitur bello fuerant ante annos duodecim, et usitata iam erant bella, cuius rei indicium est, quod Chodorlahomor foederatos habet reges, et cum regnet in Elymaide longo spatio a Chananaeis, eos tamen servitio premit. Quin et crudelia bella fuerunt, Gen. 14. 5. <hi rend="italic" TEIform="hi">Igitur quartodecimo anno venit Chodorlahomor, et reges qui erant cum eo: percusseruntque Raphaim in Astarothcarnaim, et Zuzim cum eis, et Emim in Save Cariathaim. et Chorraeos in montibus Seir, usque ad Campestria Pharan, quae est in solitudine</hi> Hac disciplina, ac serie bella ad nostra usque tempora continuata sunt.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Bellorum etiam iustissimorum malum est commune, quod in illis disciplina iaceat, vitia invalescant: Cum enim in bello maximi labores, continua sint pericula, voluptatum et omnium vitiorum dulcedine stolidos militum animos detinent, ne castra deserantur. Hinc mores nulla res aeque corrumpit, atque militia, quippe in <reg orig="quâ" TEIform="reg">qua</reg> pleraque impune committuntur. Feros itaque, et omnium malorum cupidos bellum efficit. Quae enim in Repub. et bene constituta civitate flagitia censentur, in castris ludi sunt. Quae namque facies malorum in captis civitatibus abesse solet? ita multo sunt miserabiliores, qui victoriam sceleribus ingentibus contaminant, quam illi quos trucidant. Fere enim maiora scelera committuntur dum civitas capitur, quam ea sunt, quibus meretur capi. Tantae impietatis indubium signum est, quod in praesenti periculo, inter strages morientium
<pb id="s0837" n="837" TEIform="pb"/>
de salute cogitationem seriam non suscipiunt. Mortem in labris habent, experiunturque, quod ille ait</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Mors communis est, occidentem occidit.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Atque illud est, quod duratum malis animum, gratiaeque divinae contumacem ostendit, non constanter mori, sed vitiis suis immori. Nullo periculo moveri ad paenitentiam, malis ipsis indurescere. Causa est, quia tantorum certaminum finis sunt divitiae.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Usque adeo solus ferrum, mortemque timere</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Auri nescit amor; pereunt discrimine nullo</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Amissae leges, et pars vilissima rerum</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Certamen movistis opes.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">§. 4. Hinc nec Ethnicos a Deorum suorum delubris superstitio, nec Christianos a sacris aedibus violandis religio deterruit.</p>
<p TEIform="p">Laudatur Fabii humanitas, quod cum Tarentum evertisset, in Deos non saeviret, sed diceret. <hi rend="italic" TEIform="hi">Relinquere se Tarentinis Deos iratos.</hi> Laudaturergo Fabius, quod simulacrorum depraedatione abstinuisse maluit, quam multa grandiaque auferre. Veteres quidem etiam in templis deorum nequiores erant. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ipsa, ut dixi Troia</hi> (ait August. l. 1. de Civit. c. 4.) <hi rend="italic" TEIform="hi">mater Romani populi sacratis in locis deorum suorum munire non potuit cives suos ab ignibus ferroque Graecorum, eosdem ipsos Deos colentium: quin etiam Iunonis asylo</hi></p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Custodes lecti Phoenix et dirus Ulysses.</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Praedam asservabant; huc undique Troia gaza</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Incensis erepta adytis, mensaeque Deorum</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Crateresque auro solidi, captivaque vestis</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Congeritur. Pueri et pavide longo ordine matres</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Stant circum.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Electus est videlicet locus tantae deae sacratus, non unde captivos non liceret educere, sed ubi captivos liberet includere.</hi></p>
<p TEIform="p">Non quidem scelus erat; idola illa, et Lupanaria exscindere, verum immane sacrilegium, cum videmus a Christianis, ne quidem templis Christianorum, sacrisque parci. Athenae illae omnium litterarum et humanitatis inventrices; non iustitia, aut pietate bella gessisse; sed opum causa, illi qui auxilium petiverunt, testantur. Aegestenses ideo insigni stratagemate Athenienses eluserunt, pecunia enim auxilia comparaturi, a vicinis accepto mutuo, fana, et aedes ornaverunt, et falsa divitiarum opinione auxilia habuerunt.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Principi bellum semper timendum est; quamvis hostes imbecilles sint, minimeque pares. Nam incerta est belli alea. Diogenes Cynicus Philippo exprobrabat: stultitiae se illius specta torem esse, qui tam multa possidens omnia in discrimen mitteret, idque nulla necessitate. Quid enim cogitari magis insanum potest, quam tot regnorum dominum ad incertum iaculum scopi instar propositum esse. Omnia incerta sunt in hominum vita, sed bello nihil incertius. Hora una opes, decoraque parta, et sperata evertit. Quod vero gravissimum est in bello peccare bis non licet: quin et illud ordinarium est, ut quorum principum est labor; eorum non sit fructus. Alii triumphant, et aiunt:</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Qui sanguine fuso Hanc patriam <reg orig="peperêre" TEIform="reg">peperere</reg>.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Id vero in bello omnium gravissimum est Duci, aut Rei publicae, quod a suis militibus, et Tribunis frequenter bonis exuuntur, atque in magnas calamitates incidunt. Sunt enim ex illis plurimi, quibus lucrosum est bellum duci, quod ignavia et neglegentia sua facile consequuntur. Finierant bellum contra Romanos Poeni, pax atque foedera inita erant, cum subito miles exauthorandus Mathonem Spendiumque duces creat, bellum Carthaginensibus intulit multo periculosius, quam id quod adversus Romanos gestum erat. Idem ante avorum aetatem in Italia pacatis rebus contigit, militum enim turmae oppida, atque arces occuparunt ac diripuerunt. Quin et Franciscus Sfortia bellator inclitus Mediolanum, pro quo pugnarat, occupavit. eodem modo milites plerique in Italia eo tempore affecti erant, licet ducatum non acceperint. Propriae vises tam principi, quam alienae sunt timendae.</p>
<p TEIform="p">§. 6. Nec laudem victores quam optarunt, consequuntur. Nihil tam capax est malignitatis, et sermonum quam bellum. Damna sempes eveniunt, et ob damna semper principes culpantur; ideo hinc seditiones facile oriuntur, quibus princeps impar est, cum foris hostes, domi tumultuantes insurgunt; quorum hi principi vires subducunt, illi frangunt. Prudentissime itaque Martianus dicere solebat. <hi rend="italic" TEIform="hi">Imperatori arma capienda non esse, quamdiu colere pacem liceret.</hi> Cum enim in imperio etiam moderato arduum sit, vel modicae paucorum exspectationi satisfacere, quomodo fieri potest, ut per iniuriosa bellorum omnibus placeat unus, paucis utilis, multis nocens, omnibus gravis? Haec ex natura belli oriuntur. Nemo secure fortunis fruitur, omnibus omni hora mors imminet, et inimicus ensem, iam iam haesurum iugulo rotat. Principem itaque requiro pacis custodem. <hi rend="italic" TEIform="hi">Pax est bonum ab omnibus laudatum, sed quod pauci custodiunt,</hi> ut ait Nazianz.</p>
<p TEIform="p">Experientia docet, eos, qui spectatissime triumpharunt, victrice invidia oppressos. Cam illus direptis Veiis albis equis triumphans, deos aemulare visus est verum experrus est quidquid communem sortem excedit, invidiae aliorum esse obnoxium: superioribus enim omnes invident, nisi admodum boni sint. Invident etiam amicis, et illis qui prosunt. Saul salutem Davidis fortitudine datam gavisus est, sed loriae usque adeo invidit, ut vinci maluisse videatur, quam cum ducis sui laude vincere. Caeca enim invidia est, nec quicquam aliud scit, quam detrectare virtutes, corrumpere honores, ac praemia laborum. Quid igitur laudem spectes, cum aliquando senatum, populumque videas obtrectare victori: immo quo maior apparet gloria, eo malignius elevare, obloqui, lites nectere, exilia decernere. Haec suadeo, nec tamen ut suspicor, persuadeo. Ingens enim dulcedo gloriae, facilius contemnenda dicitur, quam contemnitur.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Facile incipitur, difficillime sedatur. Silvam scintilla e silice excussa accendit, eandem nul la vis restinguere potest. cum per densa arborum flamma victrix exsultat. Ob interceptum canem Scotos et Pictos inter primum rixa, deinde caedes exortae sunt, tandem Rege Crachynto decertatum est iusto proelio. Hector Boeth. l. 6. Scot. histor. Unius piscis causa, qui cuidam Felestagorae donatus erat, afflicti multis cladibus sunt Naxii, stupris, caedibusque saevitum, donec ex nimia liberrate in servitutem reciderent. Athen. l. 8. c. 7. et Arist. de Rep. Nax: Eam ob causam nec politice, nec civiliter fecit Archelaus Macedonum rex, cum multam genti Thracum indixit Talentum, quod canem eius a via forte oberrantem diis immolassent, vorassentque. Nam <reg orig="exiguâ" TEIform="reg">exigua</reg> causa ingens paene bellum conflaverant: modestius Thraces, qui in praesens rem dissimularunt.</p>
<p TEIform="p">§. 8. Quicumque igitur pacem principi suadent, modo ne sub pacis nomine gravis bellum lateat,
<pb id="s0838" n="838" TEIform="pb"/>
etiam inter tubas audiedi sunt. Nec Hanno mihi displicet, qui post Cannensem victoriam cum annulis allatis equitum occisorum numerum nuntios admetiri videret, legatorum de pace mitendorum auctor fuit, cuius consilium, si eo tempore Carthago audisset, Romae forte superfuisset. Mala igitur multa consequuntur certa, sed bonum, quod quaeritur, est incertum. Orosius. l. 1. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quid aliud bella dicenda sunt, quam urgentia in alterutrum mala? mala scil. huiusmodi, quae fuerunt, vel quae nunc sunt, in quantum sunt, aut manifesta peccata sunt, aut occultae punitiones peccatorum.</hi> Proclus in Com. in Alcibiad. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ares (l. marx) ab <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> et <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> auferendo dicitur, vel ab <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> Exsecratione, et damno, vel per contrarium, ut loquuntur mollius, ab <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> quod est concinnare, nam vis effectrix res concinnat et ordinat.</hi> Fallor an et hinc arma Latinis dicta? Aliorsum itaque finis belli cadit, quam putarunt. Carthago pacem noluit, proeliis victrix, bello victa, excidio superbiam luit Nec dissimilis Romae victricis fuit ruina, alia tempora felices comprehenderunt, et oppresserunt.</p>
<p TEIform="p">Multa propositis aliena evenerunt, Augustus Istrum et Euphraten terminos imperii statuit, sed frustra. <hi rend="italic" TEIform="hi">Hinc movet Euphrates, illinc Germania bellum, et coniurato descendit Dacus ab Istro.</hi> Euphrates quidem Asiam fertilem, et mollem inundat, Dacus et gentes Transdanubianae Pannonicas, Thracias, Graeciam, Italiam invadunt, Transrhenanae Gallias, Italiam, Hispanias, ipsamque Africam cum gelido suo Boote commutant. Historia casus veteres nos docuit, nos posteros docebimus.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Tentavit Geticus nuper delere tyrannus</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Italiam patrio veniens iuratus ab Istro</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Has arces aequare solo.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Gentes omnes, teste Capitolino, ab Illyrici limite usque Galliam conspiraverant, ut Marcomanni, Narisci, Hermunduri, et Quadi, Suevi, Sarmatae, Laringes, et Buri, alii, cum Victoriatis Sosibes, Sicobotes, Rhoxolani, Basternae, Alavi, Peucini, Costobocii. Magno igitur suo labore gentes asperrimas vicit; at sine fructu: Causa, diversitas hostium, et tuorum: Multum sanerefert quibusnam hostibus res agatur. Eudamidas Spartanus hor antibus, ut memor victoriarum contra Persas obtentarum, contra Macedones pugnaret, respondit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ignoras idem esse istud, ac si victor mille ovium, pugnet cum quinquaginta lupis.</hi> Plutarchus in Apophth.</p>
<p TEIform="p">§. 9. Bellum etiam fugiendum, quia comes eius est, ingens omnium paupertas, aerarium exhauritur, subditi spoliantur, militibus male parta, male dilabuntur, vastitate et incendiis vivendi adminicula absumuntur. Rarovictor est beatior, victus semper est pauperior. Paupertas vero illa malesuada est, et scelerum concitatrix, dum latrociniis recuperare tendunt, quod belli calamitatibus perditum est. <hi rend="italic" TEIform="hi">Pereunt bello pauperes,</hi> ut recte dicebat Antistheni defensor bellorum: sed recte quoque respondit Antisthenes, <hi rend="italic" TEIform="hi">Plures fieri pauperes.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 10. Nec modo bellum ipsum, sed metus etiam belli paupertatem et famem praemittit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Non ullus aratro dignus honor, fugiunt coloni, squalent arva, civitates deseruntur.</hi> Neque imaginentur bellaturi multa damna se illaturos, pauca passuros; fieri enim solet, ut illi, qui multa inferunt aliis, multa et ipsi patiantur, cum defendere se difficile sit, nocere facillimum.</p>
<p TEIform="p">Praeter illa damna etiam labor additur, quo conficiuntur cives.</p>
<p TEIform="p">Egregio commento Phocion Athenienses a studio belli contra Thebanos abduxit; cum enim necquicquam dissuasisset, sed contra eius orationem esset bellum decretum, et Phocion ipse dux constitutus; Agite Phocion sumptis quinque dierum cibariis me sequimini; quod cum fenes detrectarent, studium belli remissum est.</p>
<p TEIform="p">§. 11. Quod si quippiam accidat, ut bellum suscipiendum videatur, id secum Res p. perpendat: finito bello nihil melius quam pacem se consecuturam. At vero iam pax est, quae civiliter agendo, et parva dissimulando damna, retineri potest. Sane aurea sententia est Senecae. <hi rend="italic" TEIform="hi">Felicio est pax numquam lacessita, quam multo reparata sanguine.</hi> Intra paucos aunos in Europa bella, et pacem vidimus, postquam omnes fessi cladibus sunt, pace respirant Egregium hac de re est S. Augu. iudicium l. 4. de civit. c. 15. <hi rend="italic" TEIform="hi">Felicitas est maior vicinum habere concordem, quam subiugare bellantem.</hi> Annos quadringentos cum vicinis Roma belligeravit, clades intulit, et accepit, interea tot cives caesi, vulneratique, agri vastati ducenties, praedae abactae; quis ita ab omni ratione alienus est, qui non iudicet Romam beatiorem suturam fuisse, si continuis bellis cives non attrivisset? si concorditer cum vicinis vixisset? Athenienses non nisi pullati pacem optabant, et nunc etiam principes cum exhausta aerariam, et saucios e proelio vident, ad pacem animum applicant. Prudentissime Guevara l. 3. c. 15. horol. <hi rend="italic" TEIform="hi">Tam stolidus nemo est, et rudis, quin feliciorem pronuntiet eum, qui tinteolo ad detergendum vultus sudorem utitur; quam qui ad exsiccandum capitis sanguinem idem scindit.</hi> Itaque qui bellum non necessarium pro pace gerit, perinde facit, atque ille, qui cicatricem integrae cuti praeponit; cum numquam cicatrix nisi collata vulneri placeat.</p>
<p TEIform="p">§. 12. Quid vero si naturam ipsam spectemus. Beluis vires et rabiem pro virtute natura insevit, ius homini dedit, magnumque illud etiam latronum pectoribus insculpsit <hi rend="italic" TEIform="hi">quod tibi non vis fieri, alteri ne feceris.</hi> Quid in mutuas lanienas ruimus? nullum animal in suum genus saevit. Iuvenalis Satyra 15.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Sediam serpentum maior concordia: parcit</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Cognatis maculis similis fera. quando leoni</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Fortior eripuit vitam leo? quo nemore umquam</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Exspiravit aper maioris dentibus apri?</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Indisa tigris agit rabida cum tigride pacem</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Perpetuam: saevis inter se convenit ursis:</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ast homini ferrum letale incude <reg orig="nefandâ" TEIform="reg">nefanda</reg>
</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Produxisse parum est, cum rastra, et sarcula tanta</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Assueti coquere, et marris, ac vomere lassi</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Nescierint primi gladios excudere fabri.</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Aspicimus populos, quorum non sufficit itrae,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Occidisse aliquem: sed pectora, brachia, vultum</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Crediderint genus esse cibi.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Quid vero bellis agitur? Subditis licentia scelerum datur, homines trucidantur, insontes spoliantur. Haecque sine iustitia ut plurimum. <hi rend="italic" TEIform="hi">quid enim milites habebunt, si suum quisque habuerit?</hi> Sen. de benef 4. Principes igitur si boni esse, et haberi volunt, id agant, ut non hostes attrahant, sed ut improbos repellant. Plato optime Spartiatis Lydos praeposuit, qui opere rustico duratas manus haberent, cum Spartiatae torquendis hastis brachia enervata traherent. Natura igitur quae societatem, eadem pacem nos docuit, et amicitiam cum omnibus, quibuscum esse potest. Sine amico enim visceratio leonis, et lupi, vita est. Hoc ipsa
<pb id="s0839" n="839" TEIform="pb"/>
nos docet antiquitas, horrore quodam contra naturam bellatorem perfundens. Tertul. de pallio. <hi rend="italic" TEIform="hi">Cur istas non spectas? vel illos item habitus, qui novitate vestitus religionem mentiuntur, cum ob cultum, omnia candidatum, et ob notam vitae, et privi legiumgaleri, Cereri initiantur, cum ob diversamactionem tenebricae vestis, et tetricisuper caput velleris in Bellonae montes fugantur.</hi> Et adversus gentes; <hi rend="italic" TEIform="hi">Hodie isthic Bellonnae sacratus sanguis de femore proscisso in parmulamexceptussuis datur signatis.</hi> Quid aliud tetrica vellera, in montes fuga, sanguinis epotatio significat, quam eos quibelli magisgaudeant, ab hominibus migrasse in beluinam versosnaturam?</p>
<p TEIform="p">§. 13. Denique hoc in bello detestabilissimum est; quod non modo ubi bellum ingruit innocentesac noxii iuxta cadunt, sed boni plus etiam patiuntur. Cum enim mali parvi vitam, minoris conscientiam aestiment, in omnia iniuriarum genera proni sunt; at boni cum iniuriam nec inferre, nec rapere velint, damna sua mussare, et perferre coguntur. Quod si mali malis concurrant, parvum detrimentum videri quibusdam solet; sed errant illi quoque, quamquam enim in caede improborum non magna censeantur; hoc tamen ipsum damnosum est, improbum <reg orig="alienâ" TEIform="reg">aliena</reg>
<reg orig="furiâ" TEIform="reg">furia</reg>, et ipsum furentem cadere, qui <reg orig="incruentâ" TEIform="reg">incruenta</reg> morte sublatus salvari poterat. Magnum pretium est animae Christianae, quae dum inter caedes proicit vitam temporariam, saepe desperat aeternam. Hinc sit utetiam boninisi cum necesse est, hostem non occidant. Ego plane auream sententiam hominis Ethnici iudico Tac. hist. 1. <hi rend="italic" TEIform="hi">Aeque apud bonos miserum est occidere, quam perire.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 14. Commoda tamen et praedae ex bellis oriuntur. ita est, imoex victoria, et quidem <reg orig="incruentâ" TEIform="reg">incruenta</reg> et felice; alioqui care emitur praeda multo sanguine. Verum commoda vocemus servituti subditam provinciam, militumque e praeda divitias. commoda tamen non sunt, nisi collatadetrimentis, servos mavis habere vicinos, quam latrones et piratas sed praestabat habere amicos. Nec felicior es aliena infelicitate, nisinecessario illos infelices fecisti. Vere Orosius. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quam feliciter Roma vincit, tam infeliciter, quidquid extra Romam est, vincitur.</hi> Bene hanc rotam comparat modiolis haustoriis Guevara, nisi enim illi qui ascenderunt evacuentur, non possunt alii pleni ascendere. Magna itaque aliena est infelicitas, ex <reg orig="quâtanta" TEIform="reg">quatanta</reg> emolumenta nascuntur, ut vitae periculis bene emi credantur. Nec sic tamen felix est victor, Roma orbis divitias partim bello, partim praesidum avaritiam rapuit, sed pressa exuviis devicti mundi periit. Natura inter Draconem et Elephantem inimicitias posuit, Draco devicti Elephantis sanguinem tanta aviditate bibit, ut aut rumpatur, aut hostis cadentis moleobteratur. Id fieri solet cum praedarum multitudine sitientum animi militum subito implentur, atque ita farciuntur, ut fortunam suam concoquere nullo modo queant, immo nec fortiter ampliusagere, nec vivere.</p>
<p TEIform="p">§. 15. Accedit ad hanc crudelem vanitatem in bella raptantem, aliud plane quod inique comparatum est, et merito deterrere a bello omnes oportebat. Ducis enim solius paene decora sunt, solius nomen principis tropaeis inscribitur; male Graecos fecisse ait Curtius l. 8. quod tropaeis regum dumtaxat nomina inscripserint Principem igitur scabies illainfester, quid tu, o miles, post victoriam speras? iacent tot milia commilitonum, et illi quidem cum laude, sed tamensinenomine vulgus; multo maior parsoberrat, egens, mutilato corpore, et triumpho suo cum ignominia superstes. Imperator per urbem vehitur curru sublimis, captat plausus, conspici desiderat, at Romanus quoque sapiens Cicero, qui ista desideravit, inania ipsa delectamenta iudicat, et paene puerorum. Orat. in Pison. Quod si maxima iudicantur, certe militum non sunt. Milites hodie paene leguntur maximam partem ex infima plebe, aluntur ut victimae, nec sane liberaliter, reguntur durissime, et ad bellum tamen aspirant. Olim sacramenti fugiendi causa in ergastulis latitabant, pollices sibi praescindebant, alias effugiendi occasiones quaerebant. Nunc sponte accurrunt, quos desperatio, aut cupido licentiae domi manere non sinit. Hinc aliud etiam et triste malum nascitur, utbella optent, ingrata sit quies. Malevolae suspicionis est carmen Philemonis Comici, sed in bello verum.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
</lg>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Neque enim medicus ullus, si bene rem consideres amicos suos bene valereperoptat, nec miles suamsine malo civitatem videre.</hi> Cupido porro belli eos tenet, quia aliam vitae honeste degendae artem non didicerunt. Hinc Italorum proverbio iactarur? <hi rend="italic" TEIform="hi">Bellumfuresserere, quos pax gladio demetat, et laqueo.</hi> Nam revera otio, luxuriae, crudelitati omnino dediti, adlatrocinia, furtaque vertuntur. Horum malorum causaest, nostrae militiae corruptio, olim ea erat disciplina militiae, ut arina ponere vehementer miles opraret, vacationem maximi loco beneficii acciperet, ad agros redirent, etiam consulares, et triumphales, atque adeo bene secum veterani putabant agi, si absoluti, stipendiis agri darentur: nunc multi omnia inarte militari collocant, itaque arma retinent, ac si cum bello vita quoque abrumpenda sit. Nihil magis cavendum est regibus, quam ne hisde suscipiendo bello consiliariis utantur animos enim illorum tumultu, et vana spe implent, non alio fine, quam ut necessitate urgente, rebus ipsi admoveantur. Id sane contingit, ut ubi diuturna militia est, pauci Tribuni ac manipulares maximis imperiis sint potentiores Praetoriani milites Romae, pars quota, non dico totius imperii, sed unius urbis, quoties imperatores fecerunt, et factos occiderunt? Iraque cum bellum est, res domi incertae sunt, foris afflictae.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.3" n="3" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT III. <hi rend="italic" TEIform="hi">Bellum esse, licitum.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. VEtus illa disputario est, non quidem an omnino gerere bellum liceat sed an Christianis licitum sit: ita enim Iulianus Apostata per derisum exprobrabat, <hi rend="italic" TEIform="hi">alapamdanti dandam et alteram maxillam, non igitur bello vindicandum.</hi> Manichaei etiam omnino bellum vetabant, quos refutat S. Augustinus libr. 22. contra Faustum Manichaeum c. 74. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nec bella per Moysen gesta miretur aut horreat, quia et in illis divina secutus imperia, nonsaeviens, sed oboediens fuit: nec Deus cum iubebat ista, saemebat, sed digna dignis retribuebat, dignosque terebat. Quid n. culpatur in bello? An quia moriuntur quandoque morituri, ut domentur in pace victuri? Hoc reprehendere timidorum est, non religiosorum: nocendi cupiditas, ulciscendi crudelitas, implacatus et implacabilis animus, feritas rebellandi, libido dominandi, et si quaesimilia, haec sunt quae in bellis iure</hi>
<pb id="s0840" n="840" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">culpantur, quae plerumque ut etiam iure puniantur adversus violentiam resistentium, sive Deo, sive aliquo legitimo imperio iubente, gerenda ipsa bella suscipiuntur a bonis, cum in eo rerum humanarum ordine inveniuntur, ubi eos, vel iubere tale aliquid, vel in talibus obedire iuste ordo ipse constringit. Alioquin Ioannes, cum ad eum baptizandi milites venirent, dicentes: Et nos quid faciemus? responderet eis; arma abicite, militiamistam deserite, neminem percutite, vulnerate, prosternite. Sed quia sciebat eos, cum haec militando facerent, non esse homicidas, sed ministros legis, et non ultores iniuriarum suarum, sed salutis publica defensores: respondit eis; Neminem concusseritis, nulli calumniam feceritis: sufficiat vobis stipendium vestrum. Sed quia Manichaei Ioannem aperte blasphemare consueverunt, ipsum Dominum</hi> IESUM CHRISTUM <hi rend="italic" TEIform="hi">audiant; hoc stipendium iubentem reddi Caesari, quod Ioannes dicit debere sufficere militi. Reddite, inquit, Caesari, quae Caesaris sunt, et Deo quae Dei sunt. Ad hoc enim tributapraestantur, ut propter bella necessaria militi stipendium praebeatur. Merito et illius Centurionis dicentis, Et ego homo sum sub potestate constitutus, habens subme milires: et dico huic vade, et vadit: et alii veni, et venit: et serluo meo fac hoc, et facit: fidem laudavit, non illius militiae desertionem imperavit.</hi></p>
<p TEIform="p">Wicleffus eiusdem erroris insimulatur a Thoma Waldensi; Cornelius Agrippa archimagus in eadem opinione fuit. Et Erasmus. Lutherus affectu et impotentia iracundiae rem iudicavit. contra Turcasgeribellum vetuit, quod esset ipse flagellum Dei, contra Pontificem et Catholicos iussit, et ut bellarentur, effecit.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Bellum natura sua non esse illicitum, neque a Deo vetitum, tota vetusicriptura docet. Abraham Gen. 17. bello vicit Reges victores, Moses, et Iosue Chananaeam belli iure occuparunt, quamvis enim eam terram illis donasset Deus, armis tamen obtinerivoluit. Immo belli leges quoque dictavit. Num. 10. 9. <hi rend="italic" TEIform="hi">Siexieritis ad bellum de terra vestra contra hostes, qui dimicant adversumvos, clangetis ululantibus tubis, et eritrecordatio vestricoram Domino Deo vestro, ut eruaminide manibus inimicorum vestrorum.</hi> Et capit. 21. 14. citatur liber bellolorum Domini, quae sine dubio sunt gesta probante Domino. et Deuter. 20. 1. <hi rend="italic" TEIform="hi">Si exieris ad bellum contra hostes tuos, et viderisequitatus et currus, et maiorem quamtu habeas adversarii exercitus multitudinem, non timebiseos: quia Dominus Deustuus tecum est: qui eduxittede terra Aegypti. Appropinquante autem iam proeliostabit sacerdos ante aciem, et sic loquetur ad populum. Audi Israel, vos hodie contra inimicos vestros pugnam committitis, non pertimescat cor vestrum, nolite metuere, nolite cedere, nec formidetis eos: Quia Dominus Deus vester in medio vestri est, et pro vobis contra adversarios dimicabit, ut eruat vos de periculo. Duces quoque per singulas turmas audiente exercitu proclamabunt: Quis est homo qui aedificavit domum novam, etc.</hi> et post pauca. <hi rend="italic" TEIform="hi">Cumque si luerint duces exercitus, et finem loquendifecerint, unusquisque suos ad bellandum cuneos praeparabit. Si quando accesseris ad expugnandam civitatem, offeres eiprimumpacem. sireceperit, et aperuerit tibi portas; cunctus populus, quiineaest salvabitur, et serviet tibi subtributo. Sinautemfoedus inire noluerit, et coeperit contratebellum, oppugnabiseam. Cumque tradiderit Dominus Deus illam in manutua, percutiesomne quod in ea generis masculini est, inore gladii absque mulieribus et infantibus, iumentis et ceteris, quae in civitate sunt. Omnem praedam exercitui divides, et comedes de spoliis hostium tuorum, quae Dominus Deus tuus dederit tibi, etc.</hi> Libriquoque Iosue, Iudicum, Regum, Paralipomenon, Machabaeorum pleni sunt historia bellorum. Et Hebr. 11. Apostolusait. <hi rend="italic" TEIform="hi">Sanctos per fidem vicisse regna, fortes fuisse in bello.</hi> Ioannes quoque Baptista, non vetuit militare, nec Christus, nec Petrus centuriones sacramento solverunt. Bellandi enim licentiam a Deo datam agnoverunt. Centurionis sane preces, et eleemosynae ascenderunt ante Deum, et habuit ille quoque milites timentes Deum. <reg orig="Fuêre" TEIform="reg">Fuere</reg> quoque olim in bellis Christiani milites. Legio fulminatrix notissima est, quae imbre impetrato exercitum servavit, et Thebaeorum, quae martyrium saepius decimata pertulit. Tertullian. apolog. cap. 42. Christianos cum gentibus una militare tradit. Quid vero ipsesentiat, non omninoliquet, constat enim sui temporis militiam sub Ethnicis imperatoribus, idololatriae connexam improbasse. L. de corona militis, capit. 11. <hi rend="italic" TEIform="hi">Etenim utipsam coronam coronam coronae militaris aggrediar, puto prius conquirendum, anintotum Christianismilitia conveniat. Quale est alioquinde accidentibus retractare, cuma praecedentibus culpa sit? Credimusne humanum sacramentum divinosuperducilicere? et in alium Dominum, respondere post Chistum, et eierare patrem, ac matrem, et omnem proximum, quos et lex honorari et post Deum diligipraecepit? Hos et Euangelium solo Christo pluris non faciens, sic quoque honorabit. Licebit ingladio conversari Domino pronuntiante: gladioperiturum, qui gladio fuerit usus? Et proelio operabitur filius pacis, cui nec litigare conveniet? Et vincula, et carcerem, et tormenta, supplica administrabit, nec suarum ultor iniuriarum? iam et stationes, aut alii magis faciet quam Christo? aut et dominico die quando nec Christo? Et excubabit pro templis quibus renuntiavit? et cenabit illic ubi Apostolo non placet? Et quos interdiu exorcismis fugavit, noctibus defensabit, incumbens et requiescens super luncho, quo perfossum est latus Christi? Vexillum quoque portabit amulum Christi? et signum postulabit aprincipe, qui iam a Deo accepit? Mortuus etiam tuba inquietabitur aeneatoris, qui excitari a tuba Angeli exspectat? Et cremabitur ex disciplina Castrensi Christianus, cui cremare non licuit, cui Christuss merita ignis indulsit? Quanta alia in delictis circumspici possunt Castrensium munium, transgressioni interpretanda? Ipsum de castris lucis in castra tenebrarum nomen deferre, transgressio est. Plane si quos militia praeventos fides posterior invenit, alia conditio est, ut illorumquos Ioannes admittebat ad lavacrum; ut centurionum fidelissimorum, quem Christus probat, et quem Petrus Catechizat: dum tamen suscepta fide atque signata aut deserendum statim sit, ut multis actum, aut omnibus modis cavillandum, ne quid adversus Deum committatur, quae nec ex malitia committantur; aut novissime perpetiendum pro Deo, quod aeque fides pagana condixit. Nec enim delictorins inipunitatem, ut martyriorum immunitatem militi promittet. Nusquam Christianus aliud est. Unum Euangelium et idem Iesus: negaturus omnem negatorem, et confessurus omnem confessorem Dei; et salvam facturus animam pro nomine eius amissam, perditurus autem de contrario adversas nomen eus lucri habitam. Apud hunc tam miles est, paganus fidelis; quam paganus est, miles infidelis. Non admittit status fidei allegationem necessitatis. Nulla est necessitas delinquendi, quibus una est necessitas non delinquendi. Nam et ad sacrificandum, et directo negandum, necessitate quis premitur tormentorum sive poenarum: tamen nec illi necessitati disciplina connivet: quia potior est necessitas timendae negationis et obeundi martyrii, quam evadendae passionis et implendi officii. Ceterum subvertit totam substantiam</hi>
<pb id="s0841" n="841" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">sacramenti causatio eiusmodi, ut etiam voluntariis delictis fibulam laxet. Nam et voluntas poterit necessitas contendi, habens, scilicet, unde cogatur. Vel ipse haec praestruxerim et ceteras officialium coronarum causas, quibus familiarissima ista ducatio, necessitatis: cum idcirco aut officio fugienda sint, ne in delicta incidamus, aut et matyria toleranda sint, ut officiarumpamus. De prima specie quaestionis etiam militiae ipsius illicitae, plura non faciunt, ut secundareddatur. Nisi omni ope expulero militiam, frustra iam de corona militari provocarim. Puta denique licere militiam usque ad causam coronae.</hi></p>
<p TEIform="p">Eadem sentit de idololatria c. 19. <hi rend="italic" TEIform="hi">At nunc de isto quaeritur, an fidelis ad militiam converti possit, et an militia ad fidem admittietiam caligata vel inferior quaeque, cui non sit necessitas immolationum vel capitalium iudiciorum. Non convenit sacramento divino et humano, signo Christi et signo Diaboli, castris lucis et castris tenebrarum: non potest una anima duobus deberi, Deo et Caesari. Et virgam portavit Moyses, fibulam et Aaron: cingitur loro et Ioannes; agmenagit et Iesus Nave. bellavit et populus, si placet ludere. Quomodo autem bellavit, immo quomodo etiam inpace militabit, sine gladio; quem Dominus abstulit? Nam et si adierant milites ad Ioannem, et formam observationis acceperant, sic etiam centurio crediderat; omnem postea militem Dominus in Petro exarmando discinxit, nullius habitus licitus est apud nos illicito actui adscriptus.</hi></p>
<p TEIform="p">Doctissimus Pammelius Tertullianum arbitratur militiam non penitus, sed quia sine idololatria vixerat, reiecisse, non enim commilitones Christianos, sed coronae impositionem reprehendit. Verum fuerit ille error etiam Tertulliani. Nobis certa ratione constat militiam exse legitimam, et honestam, periculosam tamen, et ut plurimum corruptricem morum Nihil Centurioni, cuius fidei nulla par fides erat in Israel, militia nocuit. In sanctis Ecclesia recenset Alexandrum, Theodorum, Mercurium, Florianum, Quirinum, Victorem, Ferreolum, Romanum, Iulianum, Modestinum, Georgium, Exsuperium, Anastasium, Gallicanum, Marcellum, Carolum Magnum, Arsacium, Ludovicum Regem, Vitalem, Ursum, Longinum, Marcellum. Nicostratum. Deinde legiones integras, aut cohortes, ut Achatii, Mauritii, Gereonis, Castuli, Cyrionis, Gregorii, et Mauri, Theodosii, Callistrati, aliorumque, qui ita milites <reg orig="fuêre" TEIform="reg">fuere</reg>, ut tamen insigni laude pietatis, et marturii floruerint.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Si quis serio atque ex animo omne bellum improbet, cum ego non haereticum modo, sed Rei pub. etiam proditorem esse iudico; quorum primum ad Theologos, alterum ad Magistratum pertinet. Cum enim belluae omnes infirma suanorint, etqua ratione hosti ire obviam possint, cum nos quoque adversus Leones, et Tygres armemur, natura quoque nobis inseverit defendendi vitam, hostesque repellendi quendam impetum, sine quo vita degi non potest negari non potest, quin adversum latronem, furem, adulterum, sit iusta defensio. Neque fides, neque ulla lex divina naturaleius sustulit. Sed defensionem ut contra serpentem, contra scorpium, contra alias beluas, ita contra impios latrones permisit: Peiores enim illi sunt, qui malitia et cupiditate, quam qui natura ad iniuriam feruntur. Si igitur Davidi contra Ursum et Leonem insurgere licuit, eosque discerpere, curnon etiam sunda Goliati frontem pertundat, cum illi velut canis mortuus maledicat agminibus Dei viventis? Quod sit unicuique privato contra iniustam vim repugnandi potestas datur, multo magis principi ili convenit, cuius officium est subditorum confessio. Quis parens non affligit anguem filio insidiantem? Quis pastor non eruit ovem de ore lupi? et Princeps civitatem non defendet, cui hostis barbarus, in fortunas, in corpora, avaritia, libidine, crudelitategrassaturus imminet? Bella igitur sunt suspicienda, ut sine iniuria in pace vivamus. Non modo honestum est, sed etiam necessarium, cum vi vis illata defenditur; hanc legem beluis natura, mosgentibus, ratio prudentibus, necessitas omnibus imposuit.</p>
<p TEIform="p">§. 4. In Republ. igitur et belli, et pacis ratio constare debet. <hi rend="italic" TEIform="hi">Oporter,</hi> ait Arist. l. 7. cap. 14. <hi rend="italic" TEIform="hi">negotia quidem et bella gerere posse; sed magis agitare pacem, atque otiari posse, et rerum quidem necessariarum, et utilium, sed magis honestarum habere facultatem agendi.</hi> Cetera itaque in principe dissimulari possunt, sed ducem esse imperatoria est virtus. Nulla Res pub. perseverare potest, nisi quae militarem artem excolit. Nam cum magna cupiditate ad aliena rapienda feruntur homines, ubiobstaculum non vident, eo ruunt. Siigitur princeps bellicosus non est, aut duces ignavos habet, hoc ipso bellum exspectet. Impetum enim facient, ut Danitae in Laisam, alii in alios.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Ubi igitur mandata salvatoris de altera maxilla porrigenda? Matth. 5. ubi lex Apostoli Rom. 12. <hi rend="italic" TEIform="hi">Non vos defendentes, sed date locum irae.</hi> et Matth. 26. <hi rend="italic" TEIform="hi">Converte gladium tuum in locum suum.</hi> Nonne Deusipsedixit; <hi rend="italic" TEIform="hi">Mihi vindictam, et ego retribuam?</hi> Si igitur ultio prohibetur, si iniuriarum patientia imperatur, non potesta Christiano bellum geri. Respondeo Hisce olim Gentiles abusos esse, ut dicerent: Christianam fidem Rei publicae perniciosam esse. Ita vir Illustris Venusianus apud Marcellinum, ut est in Epist. 4. Aug. <hi rend="italic" TEIform="hi">Tum deinde quod eius praedicatio, atque doctrina Reip. moribus nulla ex parte conveniat: utpote sicut a multis dicitur, cuius hoc constet praeceptum, ut nulli malumpro maloreddere debeamus, et percutienti aliam praebere maxillam, et pallium dare persistentitunicam tollere, et cum eo qui nos angariare voluerit, ire debere spatio itineris duplicato: quae omnia Rei publicae moribus asserit esse contraria: Nam quis tolli sibi ab heste aliquid patiatur, vel Romanae provinciaedepraedatori non mala velit belli iure reponere: et cetera quae diciad rem posse, intellegat venerabilitastua.</hi> Respondet S. August. Epist. 5. Primo quidem; Rei publ. utilem esse clementiam, quam inimicis ignoscitur, sic enim ex parva et inopi magnam esse factam, et opulentam, quod cives accepta iniuria ignoscere, quam persequi maluerunt. Ciceronem quoque Caesari adulatum dixisse, eum nihil oblivisci, nisi iniurias solere Secundo. Vincendum in bono malum cum ad paenitentiam deducitur victus, non viribus saevientis, sed benevolentia patientis Itaque faciendum, cum videtur ei profuturum, propter quem fit, idque eo animo faciendum, etsi alius exitus sequatur. Tertio. Curandum, ne vindictae cupiditate auseratur patientia, quae melior est omni eo, quod invito potest auferre inimicus. Quarto. <hi rend="italic" TEIform="hi">Illa praecepta magis ad praeparationem cordis, quae intus est, pertinere, quam ad opus, quod in aperto fit, ut teneatur in secreto animi patientia cum beneuolentiva, in manifesto autem id fiat, quod eis videtur prodesse posse, quibus bene velle debemus.</hi> Addit nec Christum praebuisse alteram, nec Paulum, sed insuper increpuisse iniquum iudicem. Sunt ergo ista praecepta patientiae semper in
<pb id="s0842" n="842" TEIform="pb"/>
cordis praeparatione retinenda, ipsaque benevolentia, ne reddatur malum pro malo, semper in voluntate complenda. Ne vero putes Augustinum sophistice benevolentiam in voluntate, in opere vero crudelitatem probare. Clarissime ostendit manente patientia, sine cupiditate vindictae, immo praeparatione patiendi cum <reg orig="benevolentiâ" TEIform="reg">benevolentia</reg> corrigi alios posse, et bella geri. <hi rend="italic" TEIform="hi">Agenda sunt, inquit, autem multa etiam cum invitis benigna quadam asperitate plectendis, quorum potius utilitati consulendum est, quam voluntati, quod in Principe civitatis luculentissime illorum litterae laudaverunt. Nam in corripiendo filio quamlibet aspere, numquam profecto amor paternus amittitur. Fit tamen quod nolit, et doleat, qui etiam invitus videtur doloresanandus. Ac per hoc siterrenaista Res publ. praecepta Christiana custodiat, et ipsa bellasine benevolentia non gerantur, ut ad pietatis, iustitiaeque pacatamsocietatem victis facilius consulatur. Nam cui licentia iniquitatis eripitur, utiliter vincitur. Quoniam nihil est infelicius felicitate peccantium, qua poenalis nutritur impunitas, et mala voluntas, velut hostis interior roboratur.</hi> Principem quidem aiunt omnia bona hostibus optare posse, praeter bonam mentem: omnia enim bona, si mala mens sit, inimica fiunt. Ego vel praecipue bonam mentem optari velim hostibus, ea enim si praediti sint, amici erunt, nisi sint iure hostes. Itaque illa praecepta mansuetudinis Christianae. nec iudici manus ligant, ne in maleficos animadvertat, nec Principi, ne hostem perimat, sed hoc monet ne publice, nec privatim, ira, odio, ultionis dulcedine saeviamus, adversa patiamur, et si patientia nostra utilis est invasori, eam corde, et opere teneamus, si nostra <reg orig="patientiâ" TEIform="reg">patientia</reg> ad maiorem iniuriam ille irritatur: corde benevolentiam teneamus opere medicinam asperiorem admoveamus, quemadmodum pater tam castigans, quam indulgens amorem retinet. Suum cuique ius manet, cedere Christianus in propria solet, in publica Princeps, interdum cedere consuevit, interdum opponere omnes vires regni, cum illud necessarium iudicat. Nec mirum est hanc animi lenitatem requiri anobis, cum nec civitas, nec castra consistere possint, nisi multa multi condonent civibus et commilitonibus. Sed et in certamine atque ardore proelii ratio, non ira dominari debet; ita ipsi gentiles imperii Rectores decreverunt. Senec. lib. 1. de ira. c. 11. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quid enim est aliud, quod Barbaros tanto robustiores corporibus, tanto patientiores laborumcomminuat, nisi ira infestissma sibi? gladiatoria quoque ars tuetur, ira denudat. Deinde quid opus est ira, cum idem perficiatratio? an tuputas venatorem irasciferis, vel cum et fugientes persequitur, et trementes excipit? omnia sine ira facit ratio. Quid Cimborum, Theuconorumque tot milia superfusa Alpibus ita sustulit, ut tantaecladis notitiam adsuos non nuntius, sed fama pertulerit, nisi quod erat illis irapro virtute? quae ut aliquando perculit, stravitque obvia, ita saepius sibi exitio est. Germanis quid est animosius? quid ad incursum acrius? quid armorum cupidius? quibus innascuntur, innutriunturque: quorum unica illis cura est, in alia neglegentibus? Quid induratius ad omnem patientiam, ut quibus magna ex parte non tegumenta corporum provisa sint, non suffugia ad perpetuum caeli rigorem. Hos tamen Rispani, Gallique et Asiae, Syriaeque molles bello viri, antequam legio visatur, caedunt: ob nullam rem aliam, quam ob iracundiam.</hi> Eam ob causam id quoque periculosum est, pugnaturis potionem miscere, quo mente quodammodo alienentur, ne pericula sua sentiant. Turcae opio utuntur, quod affuetis furorem aliquem concitat, quod tamen perniciosum est, cum ad curandum, accipiendumque imperium minus idonei sint, quos rabies, non ratio ducit. Bellum ergo geret Princeps animosus; cum latrone enim armis, non decretis agendum est. Milites sunt urbium munimenta, et nervi regnorum, sine arte militari quidquid acquiritur, ad hostem pertinet: quia defendi non potest. Cicero pro Murena id satis ostendit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Rei militaris virtus praestac ceteris omnibus: haec nomen populo Romano, haec huic urbi aeternam gloriam peperit: haec orbem terrarum parere huic imperio coegis: omnes urbanae res, omnia haec praeclara nostra studia, et haec forensis laus et industria latent in tutela ac praesidio bellicae virtutis: simul atque increpuit suspicio tumultus, artes ilico nostrae conticescunt, quod si ita est, cedet, opinor, forum castris, otium militiae, stilus gladio, umbra soli: sit denique ea in civitate ea prima res, propter quam ipsa civitas est omnium Princeps.</hi> Quam cordi fuerit res militaris fortibus viris, et amantibus Reip. docet David ipse, qui tripinta fortes, praeter exercitus habuit. Oraculum divinum est, nisi militiam colant Reges, regna interitura. <hi rend="italic" TEIform="hi">Auferam fortem, et virum bellatorem, iudicem Prophetam, et effeminati dominabuniur eis, et corruet populus.</hi> Itaque cum Principes imbelles plures sibi succedunt, aut unus effeminatus acres habet adversarios, diu stare Res publ. non potest. Signum etiam est pessime Rem publ. constitutam, si in ea sit neglecta ratio militaris, ubi enim non sunt bonae leges, bona arma esse non possunt. Rei itaque militaris cura Principi necessaria est, omnis regio peragranda, montes, flumina, urbes, portus considerandi, nam inermis inter armatos tutus esse non potest; inermem omnes infestant, armatum metuunt. Denique tenendum est: Regno non diadema aut sceptrum, sed ferrrum est tutelae. Sceptrum inerme praedones invitat. Tantam belli curam esse Plato iubebat, l. 7. de legibus, ut etiam a mulieribus arma tractari vellet.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.4" n="4" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT IV. <hi rend="italic" TEIform="hi">Iustum bellum esse oportet, et ab eo, qui ius bellandi habet, indici.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. SAnctus Thom 2. 2. q. 40. art. 1. Tres conditiones requirit, ut bellum sit iustum. Primaest, ut sit legitima Principis auctoritas; altera, ut iusta sit causa, quae ad bellum impellit. Tertia ut iusta sit intentio. Quas ego quaestiones ordine disputabo.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Cum Principum varia sit potestas; alii superiorem nullum habent, alii ita mittuntur a Regibus, ut provincias gubernent, ut tamenrem bellicam non attingant, merito quaeritur in cuius potestate sit bellum decernere?</p>
<p TEIform="p">Constat autem belli indicendi ius in ipsa Repub. quae perfecta est, nec ab alio superiore Ma gistratu ius accipit, residere. Res publica enim perfecta est, quae sibi sufficiensest, seu <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, uttueri se absque aliena auctoritate possit; ad hoc autem necessarium est, ut arma inserre possit, cum alio modo ius obtinere non potest. Cum enim Romani impetuntur a Veientibus assiduis, et anniversariis hostibus cum Falisci, et Fidenates impetum faciunt, cum contra Samnites sociiopem implorant, cum Tarentini advenis insultant, legatos violant, cum Picentes hostium socios domare placuit, opus erat, qui decerneret bellandum esse. Neque enim ferri iniuriae illae debuerunt, ne prorsus Res publica amitteretur.</p>
<pb id="s0843" n="843" TEIform="pb"/>
<p TEIform="p">Ius autem belli in perfecta Rep. esse, ex eo docetur, quodlaesarepetundarum agere, satisfactionemque exigere, potest: Privati iudicem adeunt, hic nemo iudex, nisi pars laesa, quae ideo superior est, quia qui iniuriam intulerunt, hoc ipso obnoxiisunt laesis, crimine enim suo effecerunt, ut iudicium subire debeant. Quemadmodum enim privatus cum in alieno territorio crimen admittit, iudicisubditur, incuius provincia peccavit; ita quoque cum Rei pub. damnum infertur, ipsa iniuriosos iudicare potest, itaque in alios bellum decernit, et boni communis impedimenta removet. Cum autem bellum sit actus <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, iustitiae vindicatricis, eoque ad magistratum pertineat, constat omnino iudicem illius, qui iniuriam fecit, esse eum, qui passus est. Alioqui nullus iudex, nullum iustitiae praesidium ille haberet.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Reges ordinarie ius belligerendi habent, et Senatus sive summum consilium. Interdum tamen <reg orig="eâ" TEIform="reg">ea</reg> potestate regni legibus carent, et forte id expedit: ne velox Regum indignatio, bella paenitenda, et populo luenda suscipiat. Reges, primi Romae ex auctoritate senatus bellum suscipiebant, postea eadem poteltate senatus usus est, donec fatigati continuis laboribusres ad populum devoluta. Invitus enim decrevit bellum suo periculo tolerandum. Spastiatae qui pessime Remp. suam teste Aristotele, et Xenephonte instituerunt, quia fere ad unicam rem attenderunt; nempebellum, Regibus suis ius inserendi belli cuicumque concesserunt, neque ulli ius intercedendi, aut prohibendi fuit. Quae res eos in magnas calamitates coniecit, dum solo unius arbitrio bella concitant. Melius Romulus, Regesque consecuti ad Patres, ad populum, aliquando retulerunt. Tarquinius Superbus ad se reuocavit omnia, itemque Iulius, et Augustus, quodutiure facere viderentur, legem obtinuerunt, de qua Strabo lib. 15. quam vocant legem regiam, sane ut bellum tardius decernatur, praestat requiri multorum consensum. Ego tamen leges eas sic temperandas censeo, utaliquando concedatur, aliquando negetur illud ius regi: concedatur in subitis casibus, et cum periculum est in <reg orig="morâ" TEIform="reg">mora</reg>, negetur cum tempus deliberandi sine periculo dari potest.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Principes qui superiorem agnoscunt, itemque Res publ. ab alio dependentes bellum defensivum suis auspiciis, absque suptemi Magistratus licentia gerere possunt. Non enim minusiuris habetse, civesque suos defendendi, quam quivis privatus: at quisque se contra invasorem armare, vim vi depellere potest.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Princeps qui sub alio Principe maiore est, vel Res pub. quae aliiparet, bellum offensivum prior alteri ordinarie indicere non potest. Fieri hoc potest duobus modis, velenim alteti Principi eiusdem Reip. membro, velextero bellum indicet: Principi qui eiusdem Reip. civis est, non potest bellum indicere, quia uterque iudicem habet, qui rem disceptet. Quemadmodum igitur cives, non vi et armata manu, sed iure res repetunt, itanobiles, comites duces oportetde controversiis audire supremum iudicem. Alioqui tota Res pub. conturbaretur, et fortior opprimeret imbecilliorem. Martianus Iuriscons. respondit ad Legem Iul. maiest. <hi rend="italic" TEIform="hi">Teneri maiestatis lege, eum qui iniussu Principis bellum gesserit, delectum habuerit, exercitum compararit.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 6. Neque externo Principi inserre bellum potest Princeps, si supremus magistratus non consentit, quamvis id facilius concedi possit. Nam si externus absolutus est, nec ullum superiorem agnoscit, non potest eum ad sui regis tribunal citare, quem illenon agnoscit. si externus Princeps etiam dominum habet, apud eum accusari, et per eum ad satisfaciendum potest cogi; quod si ille nolit, ne sic quidem Princeps sub alio constitutus, bello adversarium sine consensu Regis sui petere potest. Ratio petenda est <reg orig="exipsâ" TEIform="reg">exipsa</reg> membrorum Reip. inter se unione et ordine, qui vetat menbrum aliquod absque; consensu et voluntate totius moveri: Quanta enim damna, quamque atrocia bella inde orirentur, si Princeps aliquis Galliae, Principi Hispaniae bellum inferret? nonne continuo tota regna concuterentur? Carolus Audax bellum Gallo indixit, et totum commovit imperium. Magna pars bellorum ex privatis litibus, et iniuriis ortum habuit. Deinde etiam regnis magnis periculosum est, unum aliquem Principem exteros bello persequi, militem habere, exercere arma, sacile in vicinos armatur, qui bellis assuevit.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Ordinariam potestatem negavi, extraordinariam concedo. Extraordinaria duplex. Prima cum illae circumstantiae sunt, ut; nisi anticipetur bellum, in magno sint omnes periculo. Deinde cumlonge abest Princeps superior, et causa occasioque frequenter concurrunt, necconsuli Rexpotest, tum enim ius indicendi; et gerendi belli inferioribus committere solet. Haec posterior ratio nullam difficultatem habet; penes inferiorem enim arbitrium belli et pacis est, ex commissione superioris. Hac ratione Praetores Indiarum bellum gerere possunt, sociosque defendere, communilege et potestate officii, quod gerunt. De priore modo est difficultas; nam facultatem belli offensivi negant Iurisconsulti, et Theologi. Verum ego certum statumexcipio; nempe cum ea est rerum conditio, ut praevertendus sit hostis: Abigunt praedam et causam bellidant hostes Turcae, Dux cui limes commissus, repetitres, irridetur, interim offertur insignis occasio alicuius urbis occupandae, quae magnum momentum ad bellum adsert, quaeque in hostium manens potestate, quia in ea arma sunt, et opes; in magnum periculum adducere potest Christianos. Hunc dicorecte facturum, si occasione utartur; nam ad sui defensionem necessaria haec est offensio, aut sane utilissima. Ad inculpatae tutelae defensionem privatus etiam, dum in latrones incidit, cum videtalioqui pereundum, potest, si videt opportunum, antevertere.</p>
<p TEIform="p">§. 8. Contra hostes internos multis Principibus, urbibusque data est potestas bellum gerere absque superioris mandato, et scientia. Sunt n. illi subditi, quos coercere magistratus potest et debet: Primo quidem legibus et poenis legum, quod si potentiores sint, quam ut legibus teneri queant, bello sunt domandi. Deinde quia plus estinhis periculi, nisi celeriter compescantur, denique hac ratione hostis externus non irritatur, si suos Magistratus compescat subditos, sed magis, si seditio invalescat. Magistratus autem particulares, si cum supremo conferantur, quasi privati censentur, si cum subditis Magistratus sunt, ac gladium gestant, non in omnes, sed in eos qui subditi sunt.</p>
<p TEIform="p">§. 9. Si duo Principes inter se contendant, Rex v. iustitiam neglegat, iniuriam passo non subveniat, sed opprimi sinat, multi putant, ne sic
<pb id="s0844" n="844" TEIform="pb"/>
quidem bellum posse suscipi ab oppressis, sed tolerandam esse iniuriam, quod absque dubio grave est; cum subditorum corpora ac res vexantur, agunturque, cum exui sic omnibus bonis atque adeo vita possit Princeps. Ego aliter sentio; si atrocem iniuriam Principi, qui sub Imperatore est, inferat Princeps externus, nec iustitiam administret Imperatos, nec a lius quispiam; posse bellum offensivum geri. Ratio mihi quidem evidens videtur: Tunc licet gerere bellum offensivum, quando sine eo non potest Princeps, aut pars Rei publicae defendi, quae gerit bellum: At sine hoc bello Princeps aut pars Rei publicae non potest defendi. Exemplum est in Iulio, Iuliano, aliis, qui quidem belli gerendi potestatem habuerunt, sed tamen ei, qui non habet, in simili fortuna res ipsa dat. Rhenum singulis annis Germani transibant, provinciam infestam habebant, desendere tantum sua parvum erat praesidium, nec pro dignitate imperii, nec pro subditorum incolumitate; semper enim antequam recederent; magnis damnis affectam relinquebant provinciam, itaque Romani Rheno transito invicem eorum tuguria urebant, caede et vinculis saeviebant, Valde enim hostes insolescunt, cum repelli se tantummodo vident, domi esse sine periculo. Quemadmodum igitur privatus, cum ius negatur, potest alia compensatione damnum sarcire, ita quoque Princeps facere potest, immo meliore iure; quia populi defensio illi incumbit.</p>
<p TEIform="p">§. 10. Olim in Romano imperio tam vasto, ac potenti, non licuit ulli Principi, aut Regi subdito contra alios bellum gerere, nedum praefectis et proconsulibus, contra Collegas, cumque id fieret, civile et nefarium bellum censebatur; at neque hoc tempore, vel in regno Galliae, vel Hispaniae permittitur, meritoque puniti sunt in Occidente Pizarri, qui tumultus et civilia bella inceptarunt. Nunc vero in <reg orig="Germaniâ" TEIform="reg">Germania</reg> saepe inter se bella Principes gerunt, et olim gesserunt, adeo ut contendant quidam licitum esse Priricipibus Germaniae sine consensu Caesaris bellum indicere collegis. Qua de re sic statuo. Illam potestatem, si est data Principibus, perniciosam esse. Nam perinde est, ac si in corporis exiguis morbis, antefomenta, et faciles medicorum operas ferrum, et ignis admoveatur. Deinde ius illud concessum, exercitum, Principes, et civitates exhaurit, dum contra vicinos omnes se muniunt. Signum vero est. Imperatorem satis potentem non esse, ut controversias decidere ac sedare possit. Quanta vero damna inde exorta sint, experientia docet, et explicat FERDINANDUS Imperator Anno 1564. in Comitiis Wormatiensibus. Verum de potestate belligerandi, quae Principum esse putatur, contra collegas audire constitutiones imperii praestas. Aurea bulla CAROLI QUARTI: <hi rend="italic" TEIform="hi">Incendia, spolia, rapinas prohibet, quae fieri solent post diffidationem, nisi tres dies ante in loco consueto diffidatio fuerit significata;</hi> est autem diffidatio amicitiae renuntiatio, discessioque. FREDERICUS III. pari modo statuit, Anno 1442. <hi rend="italic" TEIform="hi">ne quis damnum alteri inferat, nisi prius ad aequum, iustum, et usitatum ius citarit,</hi> queritur vero Fredericus ingentis damna huius legis violatione imperio allata. Clarior vero est Anno 1495. facta constitutio Maximiliani, seu totius imperii, nam <reg orig="fuêre" TEIform="reg">fuere</reg> eo in loco Principum plurimi. Eas leges hic ponere libuit, ut intellegamus, quid Principibus imperii Germanici concessum sit.</p>
<p TEIform="p">Lex prima ita habet.</p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">MANDATUM DE PACE SERvanda.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">UT ab huius denuntiationis tempore, nullus, cuiuscumque dignitatis, status aut conditionis tandem sit, adversus alium hostilia exercere, bella movere, aliuni spoliare, capere, invadere, aut obsidere annitatur: idque nec per se, nic per alium suo nomine suppetias ferendo, vel ullam arcem, oppida, castella, munitiones, pagos, villas, territoria abstrahendo, aut vi citra alterius consensum adimendo, incendiis, et similibus nocendo. Neque ullus hisce transgressoribus consiliis vel auxiliis adsit, domo excipiat, annona sublevet, toleretve. Quod si convenire eos quis velit, id non nisi in iis locis et iudiciis fiat, ubi causae, aut anteha, aut modo in camerae ordinatione decisae sunt aut decidendae.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">ABOLITIO OMNIS HOSTILITATIS.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">QUamobrem omnem publicam hostilitatem per universum imperium regia potestate, et vi huius edicti sustulimus.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">POENA PACIS PERTURBATORUM.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">ACsi quispiam cuiuscumque dignitatis aut status, contra unum plurave praecedente articulo me morataegerit, vel saltem agere praesumpserit, ipso iure praeter alias poenas nostro et iniperiali banno subiacebit, quem et hoc ipso nostra et imperiali proscriptione ferimus, ita ut vitam fortunasque illius omnibus et singulis communes faciamus, nec ullus temerarium quid eas sibi vendicando sit attentaturus: quin et omnes syngraphae, obligationes foederaque illius; quibus fretus, omnem ex parte illius vim et valorem deperdent. Feuda etiam, quanta illa sint in proprietarium refundentur, illaque nec tota, nec illorum partem quoad transgressor superfuerit, vel illi, vel heredibus conferre, vel fructuum participationem indulgere proprietarius teneatur.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">SI TRANSGRESSORES OCCULTI, Er quispiam suspectus sit.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">QUod si etiam Electores, Principes, Praelati, Comites, Barones, Nobiles, Urbes, aut alius quivis cuiuscumque Status dignitatis aut conditionis sit, seu Ecclesiasticus, seu Saecularis, eorumque subiecti et coniuncti adversus pacem hanc damni quid passi fuerint, nec transgressor manifestus, verum in suspicionem quis trahatur, accusatores quoque convincere eum non contendant, non ex frivola tamen delatione suspicionem alant, indultum sit laesis suspecto diem indicere, purgationemque iuramento firmatam exigere. Sin vero suspectus ulla ratione purgationem recuset, vel in diem condictum non compareat, damni censebitur illati reus, ac pacis perturbatoris poenis praedictis afficietur: attamen debebit Elector, Princeps, Pralatus, Comes, Baro, Nobilis, civitas, alteri, iisque, qui in Comitatu eius erunt, de conductu salluo providere usque dum intuto constituatur: et si litterae, quibus dies indictiis et condictus tradi illi forsan nequeant, in duobus eas aut tribus locis, ubi negotia expediturus putabitur suffigi et publicari oportebit. Et si quidem conita mandatum hoc nostrum spoliatus quis, laesus, aliove damno affectus esset, tum ii, qui post recens commissum facinus admoniti hac de re erunt, aut alia ratione experientur, omni vi, studio et diligentia facinorosos insequantur, et tamquam sibi illatum esset damnum perquirant.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">PACIS PERTURBATORES DOMO non recipiendi.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">NEque ullus eiusmodi transgressores domo recipiat, alimenta et auxilia in iis, quae superioris sui sunt, quin nec in propriis iurisdictionib. praebeat, verum eos detineat, sorioque de causis illorum ad cuiusque etiam accusationem cognoscat, nec est, quod ullam fiduciam,</hi>
<pb id="s0845" n="845" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">securitatem, privilegium tales praetendant, cum horum omnium citra adversae partis consensum nulla ratione capaces exsistant, nam nos in omnibus, quae concessimus privilegiis, et securitatibus, pacis hanc perturbationem exceptam volumus.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">DE PACIS PERTURBATOrum tutela.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">SI forsan transgressores et pacis hi perturbatores, munimine, auxilio, aliisque adiumentis et favore tanto uterentur, ut iusto aliquo exercitu, eoque in campum educendo opus foret; aut quspiam in generali hac pace comprehensus cuiuscumque status, dignitatis, et conditionis sit, Ecclesiasticus, vel Saecularis, vel non comprehensus diffamatus, accusatus aut damno quopiam affectus fuerit, vel etiam transgressores hosce foveat et iuvet, id a laesis, cameraeve iudicibus ad nos, nostrumve legatum, et annuum Electorum, Principum, Statuumque imperii conventum deferatur, ubi laeso absque <reg orig="ullâ" TEIform="reg">ulla</reg>
<reg orig="morâ" TEIform="reg">mora</reg> suppetiae decernentur, quod si contingat ob invasionem aut impressionem quandam conventum illum annuum exspectari non posse, potestatem facimus tam camerae nostrae imperialis iudici nostro nomine, tum Electoribus, Principibus et statibus imperii commodum et opportunum quempiam seligendi locum, quo tam nos quam illi, seu nostri illorumque legati vi etiam devenire valeamus, ac de re, ut dictum, statuere, semper tamen Camerae nostrae iudicii vel ex officio, vel laesorum querelis et instantiis iure contra reos procedere liceat et eo incumbat.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">SI PERSONAE ECCLESIASTICAE CONtra hanc pacem quid moliantur.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">SI in personae Eccesiasticae, quod numquam sperabimus, adversus pacem hanc quid moliantur, a Praelatis quibusiudicii in illos immediata potestas ad laesorum instantiam et requisitionem absque ulla tergiversatione damnorum in integrum quantum fieri potest restitutio urgeatur, et rei ipsi graviter multentur, et si neglegentes, nec a reis poenas exigant, ut reos ita et hos tamquam pacis violatores omni nostra et Imperii gratia, favore ac protectione privamus, nec ullum in adversis a nobis sperent adiumentum, purgatio tamen iis, ut et de saecularibus dictum, si suspicio tantummodo sit, non denegabitur. Quin et adversus pacem hanc syngraphis et foederibus ullis, durante pace, nemotenebitur; ea namque omnia vi; virtuteque regiae nostrae praeminentiae irrita facimus et declaramus. Id vero quantum ad reliqua syngrapharum talium et foedera attinet, nihil penitus afficiet, nec publice haec et universalis Imperii totius pax et quies in ceteris honestis et licitis debitorum obligationibus quidquam immutabit.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">QUI OB PACIS PERTURBATIONEM proscribuntur.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">QUi vero ob haec delicta proscripti fuerint, absque laesorum consensu et voluntate minime a nobis absolventur, nisi ius causam illis adiudicasset. Hinc ergo omnibus et singulis praememoratis vobis etiam regali potestate mandamus, ut secundum iur amenta, obligationes, quae speciatim nobis imperii causa facta, nec non oboedientiam, quam nobis ut Romanorum Regi spopondistis, hanc praescriptam pacem, nostrumque mandatum cum omnibus puctis, articulis et summulis, quam constantissime servetis, ni et omnibus nostraegratiae, privilegiorum, iuriumque quae vel a nobis et sacro Imperio, vel ab aliis vobis obtigerunt, quis velit incurrere iacturam, quin et per Principatus, Comitatus dominia vestra, et quidquid demum iurisdictioni cuiusvis subest, praecipimus, ut cum omnibus officialibus, et subditis vestris cuiuscumque etiam nominis illi sint, constitutam hanc pacem conservare et promovere studeatis, nec ulla ratione quic quam adversus illam moliamini, quo et poenas in transgressores constitutas, et nostram offensam mereamini.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">ABOLITIO OMNIUM PRIVILECIORUM, quae adversus universilem hanc pacem esse possunt.</emph></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">SEponimus etiam et reicimus omnia privilegia, securitates, consuetudines, foedera a nobis aut praedecessoribus nostris indulta, quae quoquo modo paci huic adversari possunt, quibuscumque etiam verbis, clausulis, intentionibus illa data sint, quae omnia ex regia auctoritate et potestate cassa et irrita declaramus, nec ullum, cuiuscumque dignitatis, status aut conditionis sit, per haec privilegia, consuetudines et foedera patrocinium quoduis praetendere ulla ratione volumus.</hi></p>
<p TEIform="p">
<emph TEIform="emph">PAX HAEC ALIIS IURIBUS nihil praeiudicabit.</emph></p>
<p TEIform="p"><hi rend="italic" TEIform="hi">NEque pax haec et edictum nostrum universali nostro et Sacri Imperii Iuri, aliisque ordinationibus et mandatis ante hac editis in ullum praeiudicium, sed incrementum cedet, ac omnes omnino quam primum a promulgatione eam conservare tenebuntur.</hi></p>
<p TEIform="p">Haec clarius explicata sunt An. 1500. Augustae. An. vero 1512. Coloniae Agrippinae foedus initum est inter Principes, et modus constitutus quo pacis violatores corrigi possent, et puniri; eadem eodem ordine An. 1521. a Carolo V. repetita sunt. Haec consequentibus annis firmata sunt, An. 1522. Noribergae. An. 1526. Spirae. An. 1530. Augustae. An. 1542. Spirae, et eodem Anno Noribergae. Anno 1544. Spirae. Anno 1545. Wormatiae. Anno 1566. et 1567. Ratisbonae. Anno 1548. Augustae et ibidem 1551. et 1555. et 1559. An. 1564. Wormatiae. Anno 1570. Spirae. Aliis etiam in conventibus ista statuta sunt, at nequaquam servata, ut queritur totum iniperium Ferdinando Imperatore Anno 1564. Itaque semper contra leges peccatur, cum bellum offensivum, si vitari potest, suscipitur, cum legibus obtinere causam liceat. Manet igitur id, quod olim quoque legibus cautum est, ut arma parare, pecuniam colligere, exercitum scribere, alios invadere sit crimen Maiestatis. Vide Paul. in l. amissione.</p>
<p TEIform="p">§. 11. Cum bellum sine Principis auctoritate geritur, damna restaurare debent, et ipsi et heredes, qui intulerunt. Nam quamvis legitima causa erat, non temen ius habuerunt tantis detrimentis alios afficiendi; sic nec privato licitum est, furem quamvis in flagitio deprehensum punire, sed magistratui tradendus est. Sua tamen recuperare possunt, sine obligatione restituendi, licet non sine peccato, nisi continuo persecuti hostes, eos perdoment. Deinde si hostes nocuerunt, damna sua sarcire <reg orig="praedâ" TEIform="reg">praeda</reg>
<reg orig="acceptâ" TEIform="reg">accepta</reg> sine auctoritate Principis non debent, si tamen id fecerint, restituere non tenentur, nisi hostes satisfaciant.</p>
<p TEIform="p">§. 12. Tribuni, Centuriones, milites sua auctoritate hostem aggredi non debent, nec incendiis et vastationibus grassare, nisi a Principe facta sit potestas, vel specialis, aut communis, quo hosti noceant, omni modo quo possunt. Graviter itaque delinquunt, cum hostilibus agris, vicis, oppidis invito duce ignem iniciunt: non enim sunt iudices, sed iustitiae exsecutores, nec plus illis licet, quam permissum; Miles igitur, qui hostem, cui vitam dux concessit, occidit, homicida est, et qui urbem incendit invito Principe incendiarius est; et ad damni restaurationem obligatur: nec enim administer iustitiae ultra modum a Magistratu praescriptum saevire potest. Olim ita imperia
<pb id="s0846" n="846" TEIform="pb"/>
spectabantur, ut miles arma iniussu ducis movere non posset. Lex Modestini est. <hi rend="italic" TEIform="hi">Qui in bello rem a duce prohibitam fecit, vel mandata non servavit, capite punitur, etsi rem bene gesserit.</hi> Ea de causa Manlius et Posthumius in suos <reg orig="fuêre" TEIform="reg">fuere</reg> crudeles. Et ut est capitale, exercitum successori non tradere, aut vi et invito Magistratu retinere, ita quoque capitale est, invito Magistratu pugnare. Egregie T. Manlius a Gallo provocatus Dictatorem alloquitur. <hi rend="italic" TEIform="hi">Iniussu tuo Imperator extra ordi nem non pugnaverim, non si certam victoriam agnove rim: si tu permittis ero provocatus.</hi> Causa est, quae iam supra exposita est, et grandia incommoda sequerentur, quilibet enim inimicum privatum, quasi hostem publicum conficere posset.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.5" n="5" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT V. <hi rend="italic" TEIform="hi">Causae iustae, ob quas bellum suscipi potest.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. NUllum gravius scelus esse potest, quam bella iniusta indicere, indicta gerere. Si enim unum homicidium, furtum, incendium, adulterium, divina lege damnatur, quanti criminis reum esse arbitrabimur, qui tot hominum myriades trucidat, regna incendit, metit, nihil totis urbibus intactum a libidine relinquit. Vetera recensere nihil attinet, Anno 1599. regnum Pegusianum latissimum populosissimumque in solitudines redactum est, at rex eius tantum auri gemmarumque thesaurum habuit, ut Aracanius victor ex eo septingentos Elephantos, totidem equos onerarit, cetera neglexerit. De eo regno Bonesius scribit, et habetur tom. 3. Thesaur. rerum Indicarum. <hi rend="italic" TEIform="hi">Exprimere nequeo, quem sensi dolorem, dum ripas illas fluminum consitas arboribus feracibus, cum desertas et incultas coram conspexi, et delubra elegantia, aurataque funditus eversa. De fortum et incultum regnum universum putes, et a nemine prorsus inhabitari; plateae ac praesertim, quae ad fana iter habent craniis cadaveribusque, tum fame, tum ferro domestico, dum in mutuas ruunt caedes, tum etiam iussu Regio necatorum, et in profluentem, vix etiam cymbis minoribus ob cadaverum multitudinem navigabilem abiectorum oppletae sordent urbes, oppida, pagosque cum incolis omnibus deletos hic taceo, ut nullus hoc umquam exstitisse credatur tyrannus immanior.</hi> Eadem fortuna fuit regni Martananii florentissimi, quod per Sionios etiam ad vastitatem redactum, uti idem Thesaurus testatur. Rex secum triginta milia retinebat, ducenta milia per montes et silvas metu mortis Attoniti vagabantur, omnis ager incultus et horridus erat Anno 1599. Tot malorum causam dedit, qui belli iniusti consilium dedit. Omnes igitur animae ab eius <reg orig="animâ" TEIform="reg">anima</reg> repetentur, quae perierunt, eidemque scelera militum, qui eas peremerunt, imputabuntur.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Causae bellorum magna cura ponderandae sunt, ut prima quaestio sit, Iustene bellum apparetur, altera, an maius ex bello iusto commodum, quam ex pace <reg orig="iniquâ" TEIform="reg">iniqua</reg> haberi possit? Prima per Theologos et Iurisconsultos decidi potest; altera usque ad fructum victoriae incerta manet. Athenienses de belli iustitia Philosophos audire, et Oratores consueverunt. Si autem iniuste bellum suscipiatur, quamvis victoria consequatur, felix tamen diu esse non potest victor improbus.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>.</l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Nemo belligerans iniuste salvus redit.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Aliquando ad tempus iniquitas praevalet, sed tandem gravius punitur, multa iniuste suscepit, impotenter, superbeque gessit bella Alexander, verum ipse cum matre, uxoribus, liberis, tota familia poenas luit, quod factum non esset, si in Macedonia sua resedisset, et milites, ac centuriones ad tantam potentiam non evexisset.</p>
<p TEIform="p">Magnam vero esse diligentiam in disceptatione necessariam, ut constet belli iustitia, ipsa rerum magnitudo declarat; iudex enim sedet in gravissima causa, quae integri regni fortunas, vitamque multorum uno discrimine involvit.</p>
<p TEIform="p">Regula iuris est, eaque legitima. <hi rend="italic" TEIform="hi">Probationes in criminalibus luce meridiana oportere clariores esse:</hi> dubia enim causa, certa morte occumbere reum nulla aequitas patitur, quomodo igitur tot milia conciduntur, nec liquet, <hi rend="italic" TEIform="hi">quis <unclear reason="print faded" TEIform="unclear">iustius</unclear> induat arma?</hi> Iudex non nisi probata sequi debet, et non nisi de quibus liquet iudicare. l. illicitas. §. veritas de officio praesidis. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> Hoc si privato reo servatur ubi de hereditate, et agellis, aut sane unius vili capite agitur quid in magnis faciendum, integrisque populis censebimus? Quod si <reg orig="aequê" TEIform="reg">aeque</reg> valent causae pro adversariis et contra eos, iam bellum suspendendum est, aut accuratius inquirendum servandumque, quod monet in Syntag. Tholosanus lib. 48. cap. 9. §. 14. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quare si aeque probant reus et actor, et testes et aliae prolationes sint aequipollentes, in dubium redit res, et in primum statum, unde reus absolvitur: nisi favorabiliorem, causam actor foveat. Pro rebus enim favor abilibus, in dubiis iudicandum est: ut pro libertate, in causa inofficiosi testamenti, pro matrimonio, pro dote. In causis tamen criminalibus raro concursus probationum accidit, in quibus reus ad probandum negativam non admittitur, quamdiu potest actor seu accusator probare. Non enim contra probationes inducitur probatio Canonica. Observatur tamen, ut si dum auditur reus in crimine, aliqua ut dicunt facta, vel casus attenuantes vel restringentes <sic corr="delicti" TEIform="sic">deiicti</sic> qualitatem allegaverit, fiat de iis seorsim extractis probatio. Fit et ex officio iudicis, quando dubia virinque probatio est, inquifitio nova, ut de veritate babeatur ceria notio.</hi></p>
<p TEIform="p">Multo maior indagatio belligeraturo convenit; neque enim valet hoc loco levis, et persunctoria cogitatio, non enim error nisi difficilis excusat auctorem. Non solum autem per suos Consiliarios, sed per Academias, aliosamicos, Principes que rem examinabit. Et si partium iura sint obscura, faciendum estreo, non actori.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Si alicui Principi aut Rei publicae bellum indicitur, causam perpendereoportet; quod si adversarius iustam causam obtinet, illi satisfaciendum est, si omni diligentia adhibita manet causa dubia, offerre se ad exquisitiorem discussionem potest, si bello petatur, defendere se potest; non enim quia dubium ius habet, ideo dimittere illud tenetur. Deinde qui dubio iure bellum infert, iniuriam facit, ideoque iam iustum bellum gerit ille, qui antea dubiam causam tuebatur.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Hic quoque manet ea ratio; In dubio meliorem esse causam possidentis Hoc enim in omni <reg orig="causâ" TEIform="reg">causa</reg> valet. At maxime in causa criminali, de capite enim sententia non fertur ex obscuris; at qui bellum indicit, iam de capite iudicavit. Neque hic plus iuris est Principibus in Principes, quam subditis in subditos.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Potest tamen ille, qui non possidet, iudicem postulare, ac iure petere, ut quoniam causa utriusque dubia est, communiter iudicetur, et alteri, qui non possidet, pars detur, aut si res dinidi
<pb id="s0847" n="847" TEIform="pb"/>
non possit, compensatio, id vero locum habet, si verisimilior sit causa non possidentis, iam enim pares non sunt, ideo nec melior conditio possidentis. Nec ius probabilius dimittere tenetur ille, qui non possidet, alioqui si tenuissimam dubitationem haberet possidens, probabilissimam alter, nihil agere posset, quod iniquum est. Quod si ea in <reg orig="causâ" TEIform="reg">causa</reg>, nihil dare possessor velit, iniuriam facit, ideoque bello peti ab adversario potest.</p>
<p TEIform="p">§. 6. Nec milites, praesertim Tribunos et Centuriones aliqua inquisitione recti, et aequi excipio. Si enim bellum est manifeste iustum, militare omnes possunt; si iniustitia clara est, nemo nomen militiae darepotest. Si dubia est causa, milites qui subditi sunt, stipendiisque certis addicti, vasalli, castra dubia sequi possunt. Ita Sanctus Augustinus lib. 22. c. 75. contra Faustum. <hi rend="italic" TEIform="hi">Si enim vir iustus forte sub Rege sacrilego militet, bene potest illo iubente bellare, cui quod iubetur, vel non esse contra Dei praeceptum certum est, vel utrum sit certum non est, ita ut fortasse reum faciat Regem iniquitas imperandi, innocentem autem militem ostendat ordo servitutis.</hi> Milites enim cum exsequuntur sententiam iudicis, tutiorem partem eligunt, cum sui Principis sententiam sequuntur. Denique tenentur sequi Principem milites, detrectando enim Sacramentum vires hostibus adderent, et Rem publicam proderent; at sane in dubio patriae potius quam inimicis favere oportet. Denique moris non est inconditam multitudinem ad iudicium causae advocare. Alia ratio ducum est, qui, cum ut consiliarii advocantur, serio de iustitia iudicare coguntur. Quod si militibus, et vasallis constet Principem de iustitia causae dubitare, militiae nomen dare non debent, quia sciunt bellum iniustum esse. Iniustum enim est de alterius vita iudicare, cum est causa dubia.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Milites qui subditi non sunt, dubia causa militare non possunt. Quia bellum ad eos non pertinet, et sponte rei dubiae immiscere se non possunt. Deinde sine ulla necessitate exponunt se periculo iniuriam inferendi alteri Principi, at cessando periculum illud evitant. ordinarie tamen bonae conscientiae milites hic non delinquunt. Nam qui bella gerunt causas speciosissimas praetendunt, quae plane necessariae videantur. deinde cum Rex aut Princeps boni nominis est, merito praesumunt, eum iniusta bella non suscipere, causani accurate examinasse, a prudentibus eam et integris viris comprobatam esse. Conradus Lancellotus leges prius fuisse, quam arma, at ponendis, aut non movendis armis, leges fuisse factas credo. Post arma leges ita latae sunt.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.6" n="6" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT VI. <hi rend="italic" TEIform="hi">Causae iustae, ob quas bella moveri possunt.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. PRIMA est, eaque omnium iustissima, si bellum iniustum inferatur. Duobus autem modis iniuste infertur. Primo cum innocentibus, ut Moabitae Iudaeis indixerunt bella non iusta; itemque Antiochus, aliique quorum <reg orig="prô" TEIform="reg">pro</reg> dolor, historia plena est. Altero modo, cum initio bellum fuit iustum, sed non acceptata satisfactione redditur iniustum. v. g. Ottomanicam navem contra foedus capiunt Veneti, Turca bellum indicit, Veneti navem, merces, epibatas, damna omnium restituunt, pro honore et auctoritate Imperatoris laesa satisfacturos esse promittunt,</p>
<p TEIform="p">idque vel ad arbitrium ipsius, si aequa iubeat, vel arbitrorum, si eos dare velit. Quod si omnino bellum moveat, dedique sibi Rem publicam nobilissimam velit, merito omnibus viribus resistent; quia peccatum tantum non est, ut crudelissimo hosti tradere se debeant, et cum libertate etiam in religionem disperdere.</p>
<p TEIform="p">Haec causa adeo non modo iusta est; sed etiam necessaria; Tam enim Princeps qui Rem publicam non defendit, quam qui aliena invadit, contra iustitiam peccat. Itaque adversum inferentem damnum non modo iusta, sed necessaria est defensio. Hic audacter pronuntio. Qui desiderat pacem praeparet bellum, Hic praecipue locum habet illud Isocr. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Non oportet deiecto animo esse eos, qui pro causa iusta periclitaturi sunt, sed qui iniuriam inferunt.</hi> Chilon inter Principem bonum et tyrannum hoc interesse dicebat, et ex eo eos agnosci, de quo controverterent. Tyrannum alieno incubare, Principem sua defendere.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Altera causa est rerum ablatarum detentio. Nam ut cives, qui iudicem habent, cum aliquid ablatum est, id iure repetunt, adversarioque diem dicunt, ita Res publ. cum frustra repetitum res suas legatos misit, bellum parat, et indicit. Varia porro est causa repetendi res, tamque diversa, quam in civitate. Nam vel furto, vel rapina ablata, vel non reddita, quae deposita erat, vel ius negatum civibus, vel hereditas detenta.</p>
<p TEIform="p">Iustum bellum est, cum depraedationibus vicina fert, agitque hostis: tale cum Illyricis gessit populus Romanus, et Gallis, et Barbaris deinceps gentibus. <hi rend="italic" TEIform="hi">Pro rebus enim quas simul habere non possunt, infelici egestate depugnant, hanc pacem requirunt bella laboriosa, adipiscitur gloriosa victoria.</hi> Nam ideo magni, divitesque impetuntur: quercus enim ventus evertit, quia glandibus et frondibus oneratur, salices immunes sunt. Sic tutiores diu Britanni fuerunt, quia unciam auri in ea negabant esse. Bellum etiam gerunt, cum ius civibus negatur, aut negotiatores detinentur. Qualia inter Septentrionales multa priscis temporibus fuerunt, et atrocia proelia. Cum inique hereditas dividitur, contra Iugurtham, qui cum Adherbale regni dividendi ius adoptione acceperat, legatosque, et Imperatores Romanos pretio corruperat, eam ob causam bellum gestum est, quia parricidium iunxerat.</p>
<p TEIform="p">§. 3. In hisce causis non modo magnitudo damni spectanda est, quae interdum bello digna non est, sed hostium propositum bella quaerentium; qui, si primis iniuriis obviam non eatur, ad secundas tertiasque erunt audaciores, ac tum maioribus damnis acceptis, animis tuorum debilitatis, cum fidentioribus depugnandum erit.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Bellum etiam crebro vindictae causa sumitur, cum quacumque in re hostis laesit; nec bellatur, ut res recipiantur, quippe quae vel ablatae non sunt, vel absumptae; sed ut im probi puniantur, atque hac ratione tutior sit Res publica. Ultionem quidem praestare sibi nemo debet, sed tamen Res pub. iniurias suas inultas sine re non debet: sive illae a privatis, sive ab alia Re publica inferantur. Quia gladium habet in ultionem malefactorum, eo igitur cum ratione uti debet.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Bellum etiam geri potest, cum religio impetitur, et Deus blasphematur; duobus id fit modis. Primus si externi improbe vivunt. Deumque contumeliis afficiant, nec aliis tamen noceant.
<pb id="s0848" n="848" TEIform="pb"/>
Deinde cum dolo, fraude, vi in eadem peccata abducere alios conantur, atque id faciunt. Si sibi tantum improbi sunt, et blasphemi, bellum contra eos gerere non licet <reg orig="eâ" TEIform="reg">ea</reg> solum causa. Quia Res pub. non est alterius Rei pub iudex; peccata autem punire iudicisest Dei tamen monitu expresso, et iussu inferre bellum possunt. Ita Iosue Dei imperio Chananaeos occidit, quia iam completae erant iniquitates eorum: Moabitas et Idumaeos non multo meliores non attigerunt, quia mandatum de puniendis illorum fceleribus non habuerunt.</p>
<p TEIform="p">§. 6. Cum vero per vim aut fraudem sua vitia inferre Reip. conantur, iustam etiam dant belli occasionem, ita contra Antiochum, aliosque ad Idololatriam vi impellentes iustissima bella Maccabaei gesserunt.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Nec modo, cum vi et armata manu, sed etiam cum fraude et blanditiis subditorum animos ad flagitia sollicitant. Moabitae et Madianitae occupata per Mosen Basanitide, regionibusque vicinis cum bello se impares viderent, Israelitas hospitaliter, ut fratres susceperunt, munera dederunt, filias hospitum curam habituras miserunt, ut per speciem amicitiae, iungendorumque matrimoniorum, illos ad scortationem adulteriaque, deinde amore meretricio labefactos ad idololatriam pellicerent, quo facto, ut Balaam coniectaverat, Deus offensus illos aut penitus deleret, aut sane auxilio destitutos caelesti, vincendos hostibus praeberet. Et dolus successit, Num. 25. <hi rend="italic" TEIform="hi">Morabatur autem eo tempore Israel in Setim et fornicatus est populus cum filiabus Moab, quae vocaverunt eos ad sacrificia sua: At illi comederunt et adoraverunt Deos earum. Initiatusque est Israel Beel-phegor: et iratus Dominus, ait ad Moysen. Tolle cunctos Principes populi, et suspende eos contra solem in patibulis: ut avertatur furor meus ab Israel: Dixitque Moyses ad iudices Israel, occidat unusquisque proximos suos qui initiati sunt Beel-phegor.</hi> Pro hoc crimine c. 31. gravis ultio expetutur <hi rend="italic" TEIform="hi">Locutusque est Dominus ad Moysen, dicens: Ulciscere prius filios Israel de Madianitis, et sic <reg orig="colligêris" TEIform="reg">colligeris</reg> ad populum tuum: statimque Moyses, Armate, inquit, ex vobis viros ad pugnam. qui possint ultionem Domini expetere de Madianitis. mille viri de singulis tribubus eligantur ex Israel, qui mittantur ad bellum. Dederuntque millenos de singulis tribubus, id est, duodecim milia expeditorum ad pugnam: quos misit Moyses cum Phinees filio Eleazari Sacerdotis, vasaque sancta, et turbas ad clangendum tradidit ei. Cumque pugnassent contra Madianitas atque vicissent, omnes mares occiderunt, et Reges eorum Eui et Recem, et Sur, et Hur et Rebe, quinque Principes gentis: Balaam quoque filium Beor, interfecerunt gladio. Ceperuntque mulieres eorum et parvulos, omniaque pecora et cunctam supellectilem: quidquid habere potuerunt depopulati sunt: tam urbes quam viculos, et castella flamma consumpsit. Et tulerunt praedam, et universa quae ceperant tam ex hominibus quam ex iumentis, et adduxerunt ad Moysen, et Eleazarum Sacerdotem, et ad omnem multitudinem filiorum Israel, reliqua autem utensilia portaverunt ad castra in campestribus Moab, iuxta Iordanem contra Iericho. Egressi sunt autem Moyses et Eleazar Sacerdos, et omnes Principes Synagogae in occursum eorum extra castra. Iratusque Moyses Principibus exercitus, tribunis, et centurionibus, qui venerant de bello, aut cur feminas reservastis? Nonne illae sunt, quae deceperunt filios Israel ad suggestionem Balaam, et praevaricari vos fecerunt in Dominum super peccato Phagor, unde <unclear reason="print faded" TEIform="unclear">percussus</unclear> est populus? Ergo cunctos interficite, quidquid est generis masculini, etiam in parvulis, et mulieres, quae noverunt viros in coitu, iugulate.</hi> Bellum hoc ante Deus decievit. Num. 25. 17. Locutusque est Dominus ad Moysen dicens: <hi rend="italic" TEIform="hi">Hostes vos sentiant Madianitae, et percutite eos: quia et ipsi hostiliter egerunt contra vos, et <reg orig="decepêre" TEIform="reg">decepere</reg> insidiis per idolum Phogor, et Cozbi filiam Ducis Madian sororem suam, quae percussa est in die plagae, pro sacrilegio Phogor.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 8. Nec modo iustum bellum esse necesse est, sed ut recte geratur, dolendum sapienti dari causam iustam bellorum, qui enim cupide etiam iustam causam arripiunt, gaudentque datam occasionero, aliud quiduis potius quam iustitiam quaerunt: ita comparati erantante secundum bellum Punicum tam Romani, quam Poeni, hi enim cum pacem et bellum ferre se diceret legatus. Utrum mallet dare iusserunt, et ille bellum non sine terrore e sinu effudit. Melius Augustus, qui, ut scribit Suet. c. 20. nulligenti sine vistis, et necessariis causis bellum intulit. Non enim augendo, sed tuendo imperio invigilabat. Ideo inferre bellum quietis noluit, et inferri doluit.</p>
<p TEIform="p">§. 9. Iustum etiam bellum est in eos, qui hostem in bello iniusto adiuverunt: ea causa Romani tum saepe, tum vero Picentes, et Salentinos, quia arma pro Tarentinisgesserant, domuerunt. Coutra Philippum Macedonem bellum decreverunt, quod sibi foedere dominantem in Italia Annibalem sociarat, quamvis et Athenaeum preces eo impellerent. Aetolis quoque bellum illatum est, quod ab Antiocho stetissent, eadem causa et Histri subiugati sunt, quia Aetolos adiuverant. In eadem causa <reg orig="fuêre" TEIform="reg">fuere</reg> Gallograeci, qui in castris Antiochi fuisse dicebantur; sed causam belli non approbavit Senatus, quocirca et Manlio victori negatus est triumphus. Multae itaque gentes Syriaci belli ruinam secutae sunt. Secundi belli Macedonici contagio traxit Illyricos, et haec qua si catena dum omnes conscios persequitur, Romanus orbem sibi subdidit, causas, praebentibus populis, aut exquirente Romano.</p>
<p TEIform="p">Verum ad hoc bellum, quo hostium <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, sive socii impetuntur ut iustum sit, duo requiruntur. Primu ut vere adiuverint, non modo faverint. Neque enim si Spartani Atheniensium hostes sunt, ideo quoque ab eorum <reg orig="amicitiâ" TEIform="reg">amicitia</reg> recedere Thebanos oportet. Cum enim liberi sint, amare possunt, quos Spartani oderunt. Hanc ob causam bellum Creticum iniustum fuit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Creticum bellum, si vera fateri volumus,</hi> inquit Flor. l. 3. c. 7. <hi rend="italic" TEIform="hi">nos fecimus, <reg orig="solâ" TEIform="reg">sola</reg> vincendi nobilem insulam cupiditate. Favisse Mithridati videbatur, hoc placuit armis, vindicare, et quod in quius fuit, saeve in captivos consultum est, ut veneno se plerique conficerent</hi> Alterum est, ut subditi hostium non fuerint, et causa belli ipsis clara non fuerit. Si enim dubia belli causa ex foedere socios, arma, commeatus, praestare debuerunt, cum innocentes iudicandi sint, finito iam bello vexari non debent.</p>
<p TEIform="p">§. 10. Non modo iustissima, sed etiam speciosissima causa bellandi est, cum socii defenduntur. Ita populus Romanus precibus Campaniae motus, <hi rend="italic" TEIform="hi">non pro se, sed quod speciosius est, pro sociis Samnites invadit.</hi> Qua quidem in re hoc quoque animadvertendum est, ut sociorum causa sit iusta.</p>
<p TEIform="p">Pulchre D. Chrysost. in Psal. 134. <hi rend="italic" TEIform="hi">Dexiras a Deo habemus, ut et nobis ipsis, et aliis iniuria affectis opem feramus, ut scelerade medio auferamus, ut his quibus violentia, et detrimentum adfertur, portus</hi>
<pb id="s0849" n="849" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">simus et refugium. Quomodo igitur eis venia dabitur, qui his armis non ad salutem, sed ad aliorum perniciem utuntur?</hi> Atque hoc est, quod lib. 4. de Rep. monet Cicero. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nullum bellum suscipi ab optima civitate, nisi prosalute vel fide.</hi> Fides enim sociis praestanda est, ne opprimi sinantur. Qua in re videndum, ne suciorum iniquas causas defendamus. Nonnulli v. militum adeo improbi sunt, ut susque deque ferant, iustane, an mala causa agatur. Ipsis inferis, auctorati nummo, serviunt; quibus haud temere Princeps utetur, quia si exadverso pecunia ostendetur, mox transfugae in hostilia castra migrabunt. Illis enim hoc in animo est:</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ibi fas, ubi maxima merces.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">§. 11. Quamvis ita milites non aestiment suis momentis, neque Principes, iustitia tamen requirit, ut in bello iniusto damna <unclear reason="print faded" TEIform="unclear">refarciant</unclear> Dux, et milites. In dubio, ordinarie Princeps; quia accuratius rem exquirere debuit, si non sine sua culpa dubitavit. Deinde consiliarii, quorum ignorantia inexcusabilis est. Milites id solum restituere debent, quo facti sunt ditiores. Si quorum militum culpabilis fuit error, omnia, quae abstulerunt, reddere tenentur. Calamitatibus bellicis vero fere homines redduntur peiores. Fremunt enim in hostes; et spoliati ad praedas vertuntur: ideo causa et iusta magna sit oportet.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.7" n="7" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT VII. <hi rend="italic" TEIform="hi">Causae belli quaedam specialius expositae.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. OMnes causae belli, vel ad defensionem, vel damni reparationem, vel ultionem iniuriae Deo hominibusque illatae, tam pro Republ. propria, quam pro sociis referri possunt. quia tamen in his varia est species, gravitasque iniuriarum: De quibusdam causis, ex quibus ingentia bella sunt orta, dicam. Legatorum iniuria, gravium bellorum causa fuit, eaque iustissima, quia est contra iusgentium. Si enim legatus tutus non sit, pacis et reconciliationis spes abscinditur. Tarentini legationem Romanam de laesis civib. ferentem querelam, foede per obscenam turpemque dictu contumeliam violant. Flor. l. 4. c. 8. sed victi magnis proeliis, nequiquam impiam causam tutante Pyrrho, flagitium servitute luerunt. Simulque Picentes et Salentini in ditionem venerunt. Illyrii deinde legatos securi tamquam victimas ceciderunt, sed strictae post victoriam in Principum colla secures, legatorum manibus litaverunt. Corintho etiam exitium attulit, quod legati Romani, incertum an manu, certe oratione violati essent. Bellum gravissimum et funestissimum exitio gentis cum Ammonitis gessit Rex David. Causa quod legatos amicitiae et solarii causa, missos violavit Hanon 2. Reg. c. 10. 4. <hi rend="italic" TEIform="hi">Tulit itaque Hanonservos David, rasitque dimidiam partem barbae eorum, et praescidit vestes eorum medias usque ad nates, et dimisit eos.</hi> Quod vero detestabilius erat, conduxerunt contra Davidem auxilia Syrorum, bellumque intulerunt, nam praeter eos, qui filios Ammon iuvabant, quorum erant 33000. Adarezer ingentem multitudinem adduxit, exqua David cecidit 700. currus, et 40000. equitum. Postquam autem vicit Rabbath filiorum Ammon valde in victoria, Dei iussu tamen, severus fuit. 2. Reg. 12. 31. <hi rend="italic" TEIform="hi">Populum quoque eius adducens serravit; et circumegit super eos ferrea carpenta: divisitque cultris, et traduxit in typo laterum: sic fecit universis civitatibus filiorum Ammon: et reversus est David et omnis exercitus in Ierusalem.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 2. Causa cur Roma filia cum Alba matre pugnavit, nulla fuit legitima, at uterque populus, populus cognatus afflictus est, ut fessi malorum, ut in tres Horatios, et Curiatios discrimen publicum imponerent, quinque <reg orig="cecidêre" TEIform="reg">cecidere</reg>, et sextus innocentem sororem pro se victimam dedit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Causa</hi> (belli) <hi rend="italic" TEIform="hi">dicatur,</hi> inquit S August. l. 3. c. 14. de ciu. Dei, <hi rend="italic" TEIform="hi">sicut Troiae adulterium dicebatur, nulla talis, nulla similis invenitur. Tantum ut resides moveret, Tullus in arma viros, et iam desueta triumphis, agmina. Illo itaque vitio tantum scelus perpetratum est, socialis belli, atque cognati.</hi> Turpe sane latrocinium exercitii tantum causa bellare.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Quidam etiam nulla alia causa moventur ad arma, quam hostium imbecillitate, et contemptu, alias quidem causas habent, ut velint, sed ut audeant, fortuna hostium facit. Si Princeps imbecilla sit aetate vel ingenio, si populus ab illo alienior. Si passa incendium aut bellum civitas, ita postquam Gallos caesos fugatosque Camillus Italia decedere coegit, aut mori; cum Romanis maximas omnes gratias deberent, infestis animis urbem miseram aggressi sunt, imprimis Latini cum ius imperii, et partem magistratuum poscerent. Atque haec una causa est, cur merito Imperium Romanis sartum tectum manserit, cum vicinos tam ingratos experirentur.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Legati quidem sacrosancti sunt, et penitus immunes, ita tamen ut praeter legationis officium nihil agant, nec moliantur in eos, ad quos missi sunt, et iussi abscedere, confestim pareant. Mortem itaque meriti erant legati Tarquiniorum, cum suppellectilem Regiam avecturi per eam occasionem urbi proditores emebant. Livius lib. 2. <hi rend="italic" TEIform="hi">Interim cum in Senatu vicisset sententia, quae censebat reddenda bona, eamque ipsam causam morae in urbe haberent legati, quod spatium ad vehicula comparanda a Consulibus sumpsissent, quibus Regum asportarent res: omne id tempus cum coniuratis consultando absumunt.</hi> Poterant in eos advertere Romani, sed ne magis irritarent, quos timebant, Tarquinios dimiserunt. Adeo vero etiam Barbaris res illa curae fuit, ut Galli cum Clusinos bello peterent, seque faterentur nullum ius nisi in armis habere. Tamen quod Romani legati in prima acie visi essent, unusque hostium ducem transfodisset, eos sibi dedi postularunt, quod cum non modo non impetrassent, sed etiam violatoribus iuris humani tribunatum militarem datum intellexissent, confestim Romani advolarunt. Tanti plures aestimabant legatorum factum, quam suum; illi possessoribus per vim et iniuriam agrum extorquebant, legati pro sociis innocentibus, tres viri in acie pugnaverant, nulla alia culpa, nisi quod id in mandatis non habuerunt: hanc tamen culpam incendio, et paene internecione Roma luit. Cavendum itaque legato, ne hostilia machinetur, clandestina colloquia habeat, ne speculatorem et exploratorem agere videatur.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Crebro bellorum externorum causae, sicut et seditionum fuerunt, mulierem raptus, impudicitiae vindicatae. Filii Israel praecipue Simeon et Levi sororis Dinae stuprum excidio Sichimorum vindicarunt, Fecerunt enim una familia bellum integrae civitati, impium et periurum; nam et pacem secerant; et Sacramento Circumcisionis
<pb id="s0850" n="850" TEIform="pb"/>
ad fallendum abusi sunt. Iusta quidem erat causa belli, sed post foedus, iniustissimum bellum evasit. Troianum bellum etiam ex adulterio natum est, et ex scortatione Messeniacum, quod Graeciam in partes divisit. Turnum quoque in arma concitavit abducta Lavinia. Et Romana arma primum ob raptas ludis equestribus virgines, inter generos socerosque fuere. Iuste bellum intulere Veientes, Ceninenses, Sabini, sed quia insigni arrogantia gerebant bellum, Romanorum armis cesserunt.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.8" n="8" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT VIII. <hi rend="italic" TEIform="hi">Causae bellorum iniquae.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. UT plurimum vel iniqua bella geruntur, vel si iusta sunt, inique administrantur. Cum inter duos populos furor belli exardescit, non nisi ab una parte stat iustitia; sive quis iustam causam impugnet, sive iniustam propugnet, numquam victoria facit innocentem. Nemo conscientiam suam fallit, ut exitus eam soletur; quem causa iniusta reum tenet.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Ego inter belli causas iniustas primam pono, pravum quorundam prudentium iudicium, quo arbitrantur suam Rem publicam prudenter institutam, egregieque moratam merito sibi populos Barbaros servituti subdere.</p>
<p TEIform="p">Distinguunt illi inter homines: ut alios dicant, servos natura, natos scilicet ad parendum, alios vero natos ad imperandum. Aristoteles libr. 1. Polit. cap. 5. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Et statim ab ortu haec differentia, ut quadam ad imperandum, quaedam ad parendum fuerint nata,</hi> probat id in animalibus, ac tandem ad homines natura servos sic procedit. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Praeterea mas cum femina comparatus, melior est, haec autem imperio parere debet. Eodem modo se res etiam habeat in omnibus hominibus necesse est. Quicumque igitur tanto ceteris hominibus sunt inferiores ac deteriores, quanto animus corpori, et homo ferae praestat (tales autem sunt ii, quorum opus in usu corporis positum est, quorumque hoc unum est, quod ab eis optimum proficisci potest) hi sunt servi natura, quibus melius ets huic imperio parere: si quidem et iis, quae supra dicta sunt. natura enim servus est is, qui alterius esse potest: ideoque et alterius est.</hi> Haec sententia tum falsa, tum generi humano perniciosa est. Hinc enim superbissima Graecorum sapientia ius putabat, Barbarorum nationes imperio subdere, iustumque esse bellum, ut deteriores parerent melioribus; sese vero meliores iudicabant: cum tamen constet multas barbaras nationes innocentius, modestiusque vixisse Graecis. Verum magnum aliquid praestitisse se arbitrati sunt, cum Lydos, Sarmatas, Scythas, Indos in potestatem redegerunt, et se uti sapientes, stultorum ut putabant, Domino secerunt. Ac primum quidem nimium hoc arrogans est, tantum se extollere, tantum alios deprimere. Deinde primum videndum, an ille, qui in Barbaros ad serviendum natos bellum sunscipit, ut legitime eos gubernet, ipse quoque animum, domum, Rem publicam ex virtute regat, alioqui Barbaris nequior est. Tertio erudiendi potius sunt, et monendi, quam debellandi Barbari, cur enim tibi serviant, cur ius vitae, necisque in eos habeas, quia callidior illis es?</p>
<p TEIform="p">Non autem esse naturae illam, sed institutionis diversitatem Gentes omnes docuerunt. Romani initio Barbari <reg orig="fuête" TEIform="reg">fuete</reg>, deinde Hispani, Galli, Germani, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. nunc vero cultissimi nationum habentur, et in Africam, Asiamque Barbaries migravit.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Feminarum causa iniusta etiam bella plurima gesta sunt, etsi raptus abesset. Darius Persa Iantino Regi Scitharum intulit ob filiam matrimonio negatam, quod erat tyrannicum, cum ne subditum quidem cogere posset, ut invitus filiam sibi locaret. Usitatum quidem fuit in vetusta barbarie rapere coniuges, aut earum causa bellum inferre. Subtilior ars Procerum Francorum, qui Regem ad bellum contra Carolum Audacem incitabant, ut necessitate coactus filiam alicui, cum amplissima dote Burgundia carum ditionum nuptui daret. Antonius non quidem propter Cleopatram bellum gessit, eius enim amoribus fruebatur, sed feminae ambitione in bellum impulsus est.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Ingentia bella saepe ex superstitione sunt orta, quemadmodum de seditione supra dictum est. Propter Deos se bello civitates AEgyptiae lacessere solent. Alani olim et Armeni cum ad ludos convenissent orta de divis disputatio; utri meliores haberent Deos? mansit in abeuntibus rabies illa, cum enim sua cuique genti Numina sacra, ritusque honestissimi viderentur, reversi domum, quo quisque magis pius videri voluit, eo infestius bellum ursit. Haec enim est natura superstitionis, ut aliena irrideat. Omnes; (inquit Philo de vita Mos. 2.) abhorrent ab externis ritibus, et tanto plus honoris putant suis accedere, quantum magis alienos proculcarint. Cuius rei fons ex insita malitia, contumaciaque promanat, suos enim ritus propugnare honeste non possunt, infanda enim et in digna multa continent, in alienis irridendis, cum aeque sint absurdi, eloquentes, et faceti esse possunt. Nunc vix ullum bellum est, quod non religionis causa geri dicatur.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Levissimas causas fuisse bellorum maximorum constat. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Et saepe incidens nullius momenti causa multarum rerum mutationes peperit, et calamitates ingentes attulit,</hi> ut monet Nicet. in Man. Commeno. Maximorum bellorum saepe tenuissima, contemptissimaque principia <reg orig="fuêre" TEIform="reg">fuere</reg>. Cicero l. 2. de fin. <hi rend="italic" TEIform="hi">Frustra tanta conatum Xerxem fore dicit, si tantum mel ex Hymetose ferre voluisse diceret.</hi> Et tamen crebro non est maior causa, aut fructus cruentissimorum bellorum.</p>
<p TEIform="p">§. 6. Pleraque bella iniusta ex profunda opum, et honoris cupidine nascuntur. Quod si aliae causae quoque sunt iustae, haec tamen se comites iungunt. Opum quidem cupiditas in primis Romanis tectior fuit, in aliis gentibus conspectior, et cum Persae per totam Graeciam legatos mitterent, terram, et aquam in signum subiectionis petituri. Facit avaritia inquietos; et omnes terras fuis annecti aequum censet. Xerxes cum ficus Atticas gustasset, iuravit se terram occupaturum, quae eum fructum ferret, non gula, emere enim poterat, sed avaritia, quia quamvis tantas opes,
<pb id="s0851" n="851" TEIform="pb"/>
tantamque potentiam, quantam nemo alius ante habuerit, non tamen animum praesentibus contentum habuit. Avaritia simul et luxuries Gallos ad Italiam invadendam sollicitavit; nam qui in ea fuerant cum popularibus vinum exhibuissent, eius dulcedine ad expeditionem omnes concitarunt, sed plerique sanguinem in <reg orig="terrâ" TEIform="reg">terra</reg> infeliciter quaesita effuderunt. Et qui aliena nimis cupide appetiverunt, sua omnia, vitamque amiferunt.</p>
<p TEIform="p">Eadem amoenitate, ac felicitate postea Longobardos eadem Italia invitavit, in Pannonia enim cum essent, audito Italiam pomis dulcibus, suculenta carne, vino odorato abundare, temperato caelo omnium rerum varietate frui, magnis agminibus eo contenderunt. Hispania vero duorum populorum avaritiam in se, et in ipsos mutuo armavit; etenim Hispani tum gens simplex latentes bene in profundo opes et divitias ignorabant, deinde Romanis quaerunt, sed ea re inflammati Carthaginenses contra Romanos arma movent, quae excidio Carthaginis quieverunt, dum itaque Hispanico auro, et suffossionibus inhiant, moenia sua diruerunt: nam quidquid causae praetenderint, certe</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Aurum et purpura curis</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Exercent hominum vitam, belloque fatigant.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Nusquam id clarius, quam inbello, quod contra Graecos Galli gesserunt. Brennus enim spe praedae suos ad bellum hortabatur, cum enim ex captivis audisset donaria Delphica non ex solido auro, sed ex ferro auro obducta esse, iussit eos affirmare ex solido auro esse, atque ita avaritia suorum ad proelium usus est. Adeo haec causa pugnandi legitima visa est, ut apud Pausaniam Persas dicerent, stultos esse, quod cum pauperibus divites pugnarent. Praemium enim victoriae, non iustitiam, sed opes oppressorum putabant. Itaque hac in causa se adeo iniustos esse non negabant, ut Antigonus Rex cuidam Sophistae librum de iustitia conscriptum offerenti dicere non erubesceret. <hi rend="italic" TEIform="hi">Desipu, qui cum me videas armis alienas urbes vexantem, tamen apud me de iustitia disseris.</hi> Ridebat ista Antigonus, iniustitiam, et magna latrocinia professus; at turpius populus Romanus sine ullo praetextu Cyprios occupavit, et ne aliquid indignitati deesset tanto flagitio Dux Porcius Cato fuit. Florus l. 9. ita rem narrat: <hi rend="italic" TEIform="hi">Aderat fatum Insularum: igitur et Cyprus recepta sine bello. Insulam veteribus divitiis abundantem et ob hoc Veneri sacram, Ptolomaeus regebat: et divitiarum tanta erat fama, nec falso, ut victor gentium populus, et donare regna consuetus, Publio Clodio Tribuno duce, socii vivique Regis confiscationem mandaverit. Et ille quidem ad rei famam veneno fata praecepit: Ceterum Porcius Cato Cyprias opes Liburnis per Tiberinum ostium invexit, quae res latius aerarium populi Romani, quam ullus Triumphus implevit.</hi> Simili cupiditate, maiore vecordia in Parthos movit Crassus. Florus l. 3. c. 11. <hi rend="italic" TEIform="hi">Dum Gallos per Caesarem in Septentrione debellat, interim ad Orientem grave vulnus a Parthis populus Romanus accepit. Nec de fortuna quaeri possumus. Caret solatio clades. Adversis et diis et hominibus cupiditas Consulis Crassi, dum Parthico inhiat auro, undecim strage legionum, et ipsius capite multata est: et Tribunus Plebis Metellus exeuntem ducem hostilibus diris deuoverat: et cum Zeugma transisset exercitus rapta subitis signa turbinibus hausit Euphrates; et cum apud Nicephorum castra posuisset, missi ab Orode Rege legati <reg orig="denuntiauêre" TEIform="reg">denuntiauere</reg> percussorum cum Pompeio foederum, cum Sullaque meminisset. Regiis inhians ille thesauris, nihil ne imaginario quidem iure, sed Seleuciae se responsurum esse respondit.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 7. Avaritia quidem crebro causa belli, sed pertinacior in eo est ambitio, et libido dominandi cum laude integrae victoriae Cur enim cum vitam pacti hostes omnia dedere parati sunt, non accipiuntur preces, sed instat exactor vindictae, donec desperatio veniae miseros eo adigit, ut res suas perdere, seque insuper malint, quam crudeli ludibrio esse hostibus, nonne quia superbia absolutam victoriam cupiens avaritiae praeponderat? Haec igitur bellandi causa, ut omnes historiae ostendunt. Luc. l. 1.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Tu causa malorum</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Facta tribus dominis communis Roma, nec umquam</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">In turbam missi feralia foedera regni.</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">O male concordes, nimiaque cupidine caeci,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Quid miscere iuvat vires, orbemque tenere,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">In medio?</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Quamvis enim suae quemque rapiunt scelerata in proelia causae, Principatum tamen obtinet dominandi libido. Ninus id primus fecisse dicitur. August. l. 4. de civit. cap. 6. <hi rend="italic" TEIform="hi">Iustinus qui Graecam, vel potius peregrinam, Trogum Pompeium secutus, non Latine tantum, sicut ille, verum etiam breviter scripsit historiam, Opus librorum suorum sic incipit. Principio rerum, gentium nationumque imperium penes Reges erat, quos ad fastigium huius maiestatis, non ambitio popularis, sed spectata inter bonos moderatio provehebat. Populi nullis legibus tenebantur; arbitria Principum pro legibus erant. Fines imperii tueri magis quam proferre mos erat. Intra suam cuique patriam regna finiebantur. Primus omnium Ninus Rex Assyriorum, veterem et quasi avitum gentibus morem nova imperii cupiditate mutavit. Hic primus intulit bella finitimis, et rudes adhuc ad resistendum populos ad terminos usque Lybiae perdomuit.</hi> Et paulo post: <hi rend="italic" TEIform="hi">Ninus, inquit, magnitudinem quaesitae dominationis continua possessione firmavit. Domitis igitur proximis cum accessione virium fortior ad alios transiret, et proxima quaeque victoria instrumentum sequentis esset, totius Orientis populos subegit.</hi> Et lib. 3. c. 14. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quod vitium (exercitii causa et laudis amore pugnandi) Sallustius magnum transeunter attigit. Cum enim laudans breviter antiquiora commemorasset tempora, quando vita hominum sine cupiditate agitabatur, et sua cuique satis placebant. Postea vero, inquit, quam in Asia Cyrus, in Graecia Lacedaemonii, atque Athenienses, coepere urbes atque nationes subigere, libidinem dominandi causam belli habere, maximam gloriam in maximo imperio putare, et cetera quae ipse instituerat dicere. Mihi huc usque satis sit eius verba posuisse. Libido ista dominandi magnis malis agitat et conterit genus humanum. Hac libidine Roma tunc victa Albam se vicisse triumphabat, et sui sceleris laudem gloriam nominabat.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 8. Bella ob subitam, et iniquam Regum ferociam multa orbem contriverunt. Seneca lib. 3. de ira c. 20. <hi rend="italic" TEIform="hi">Non enim Caii saevitiam, sed irae malum propositum est scribere, quae non tantum viritim furit, sed gentes totas lancinat, sed urbes, sed flumina, et tuta ab omni sensu doloris converberat. Sicut Rex Persarum, totius populi nares recidit in Syria: inde Rhinocolura loci nomen est. Pepercisse illum iudicas, quod non tota capita praecidit? novo genere poenae delectatus est. Tale aliquid passi forent Aethiopes. qui ob longissimum vitae spatium Macrobii appellantur, in hos enim, quia non supinis manibus exceperant servitutem, missisque legatis libera responsa dederant, quae contumeliosa Reges vocant, Cambyses fremebat: et non provisis commeatibus, non exploratis itineribus, per invia,</hi>
<pb id="s0852" n="852" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">per arentia trahebat omnem bello utilem turbam: cui inter primum iter deerant necessaria, nec quicquam subministrabat sterilis et inculta humanoque ignota vestigio regio. Sustinebant famem primo tenerrima frondium, et cacumina arborum, tum coria igne mollita, et quidquid necessitas cibum fecerat: postquam inter harenas radices quoque et herbae defecerant, apparuitque inops etiam animalium solitudo, decimum quemque sortiti, alimentum habuerunt famae saevius. Agebat adhuc ira Regem praecipitem, cum partem exercitus amisisset: donec timuit, ne et ipse vocaretur ad sortem, tum demum signum receptui de dit. Servabantur interim illi generosae aves, et in strumenta epularum camelis vehebantur: cum sortirentur milites eius, quis male periret, quis peius viveret. Hic iratus fuit genti, et ignotae et immeritae, sen surae tamen: Cyrus flumini. Nam cum Babylonem op pugnaturus festinaret ad bella, cuius maxima momenta in occasionibus sunt, Gynden late fusum omnem vado transire tentavit: quod vix tutum est etiam, cum sensit aestatem, et ad minimum deductus est.</hi> Hac de re dixi cum de tyrannide, et crudelitate egi.</p>
<p TEIform="p">§. 9. Propter eos, qui ex hostibus profugerunt, receptos, bellum indicere, nisi sint ipsi malorum auctores, iniquum puto, cur enim excisa patria reliquias persequantur? Israelitae sane sexcentis Beniamitis pepercere, immo uxores etiam dedere. Iud. ultimo Fatetur suorum improbum odium Florus l. 2. c. 18. <hi rend="italic" TEIform="hi">Non temere si fateri licet, ullius causa belli iniustior. Segidenses socios et consanguineos, Romanorum manibus elapsos, exceperant. Habita pro eis deprecatio nihil valuit, cum se ab omni bellorum contagione removerent, in legitimi foederis pretium iussi arma deponere. Hoc sic a Barbaris acceptum, quasi manus abscinderentur. Itaque statim Megara viro fortissimo duce ad arma conversi, Pompeium proelio aggressi, Foedus tamen maluerunt, cum debellare potuissent. Hostilium deinde Mancinum. Hunc quoque assiduis caedibus ita subegerunt, ut ne oculos quidem aut vocem Numantini viri quispiam sustineret. Tamen cum hoc quoque foedus maluere, contenti armorum manubiis, cum ad internecionem potuissent.</hi></p>
<p TEIform="p">Omnino fateri licet, iniuria facta est Numantinis, non modo, quia initium belli sine causa fuit, sed etiam quia foedera violata, quia pro clementia crudelitas repensa est. Nam dedere se volebant, si toleranda viris imperarentur, sed cum Scipio veram vellet, et sine exceptione victoriam, eo miseriarum redacti sunt, ut tentata pugna, eruptione, fuga se ipsi tandem peremerint. Concludam insigni responso barbarae nationis. <hi rend="italic" TEIform="hi">Bellum si iustum non est, latrocinium est.</hi> Scitharum legatus hoc libere Alexandro. <hi rend="italic" TEIform="hi">Tu qui gloriaris ad latrones persequendos te venire, omnium gentium quas adiisti, latro es.</hi></p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.9" n="9" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT IX. <hi rend="italic" TEIform="hi">Si hostis satis factionem offerat, mitius agendum est.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. DUPLEX est hoc loco disputatio; nam quaeritur; si hostis, qui iniuriam obtulit, dicat nolle factum, et iudicio aequo reparare damnum velit, an pars laesa cogatur eam acceptare satisfactionem, et bello abstinere? Deinde si liberum sit Principi vel acceptare satisfactionem, vel eos bello persequi, quid suadendum illi sit? sive quid expediat?</p>
<p TEIform="p">§. 2. In priore controversia non idem sentiunt Doctores. Nonnulli enim oblata satisfactione, iubent abstinere bello, cum nondum sanguine fuso sacratum est, at si iam acies conflixerint, si murum aries percusserit, alii putant contempta satisfactione bellandum, alii abstinendum bello. Mihi magna distinctione utendum videtur, atque his propositronibus res explicanda.</p>
<p TEIform="p">PROPOSITIO I. Iniuria infertur, vel cum fortunae auferuntur, vel cum corporibus vis infertur, vel cum per calumniam fama et honos laeditur, et interdum omnia ista coniunguntur; Denique cum divina maiestas per sacrilegia, crimen infidelitatis, vel haereseos laeditur. De singulis dicendum est. Intelligo vero ista publico, hoc est, totius Rei publicae iudicio fieri.</p>
<p TEIform="p">PROPOSITIO II. In his facillima compensatio est, fortunarum ablatarum, et honoris. Pecunia enim pecoraque restitui possunt, aut aequa pretia rependi. Honor recantatis conviciis, et confessa calumnia etiam redintegrari videtur. Verum duo faciunt hanc rem difficiliorem. Primum est, quod non modo res ablatae restituendae sunt, verum etiam detrimenta, quae consecuta sunt, compensanda; hoc enim quod in iudicio civili decernitur, ut sumptus, damna, lucri, cessatio, omnia omnino ad aequalitatem rependantur, id etiam in bello requiritur. Alterum est; quod postquam omnia restituta sunt, poena nihilominus iniurianti, et quidem duplex infligenda sit, nempe ut rependat iniuriam passo aliquid pro contumelia, quam intulit, cum res vi auferret, pro timore eius, pro sollicitudine et molestia, quam sustinuit, dum re sua careret: Eam ob causam Exod 22. 4. 7. 9. fur duplum cogitur reddere proximo. Hoc autem facto, aliam quoque poenam exigit Res publica ob bonum commune servandum. Itaque postquam reddita sunt furta, et recantata est calumnia, furtum furca, calumniam exilio, carcere, aliave ratione plectit. Itaque Res pub. quae laesit, eo modo satisfacere secundum leges debet: Hoc enim iuris naturalis est, ut aequalitas inter eos constituatur, qui aliena iniuria facti sunt inaequales. Neque haec alia lex est privatorum et regnorum inter se. Nam ut in eodem regno vel civitate iustitiae aequalitas servanda est a iudice, ita in societate humani generis, cuius membra sunt regna, inter regna etiam aequalitas constituenda, ut si unum alteri aliquid abstulit per iniuriam, per iustitiam restituat. Hac tamen moderatione, et leni arbitrio, ut satisfactio recipiatur, non alia Res publica opprimatur: servandae enim leges, quae in privatis, in favorem restituentis sunt.</p>
<p TEIform="p">PROPOSITIO III. In pudicitia violata, et vita ablata restitutio difficillima est. Nam cum adulteria, raptus, violentiaque, et caedes morte puniantur, non videtur alia ratio satisfaciendi, quam ut Res publica, quae ista fecit, tota se morti offerat, et colla securibus submittat; omnes enim sunt homicidae, omnes adulteri, raptores, atque satisfactio nihil aliud videtur, quam plena deditio ad liberum victoris arbitrium. Exemplum est in sacris litteris, cum enim Gabaonitae uxorem Levitae libidinando occidissent, <hi rend="italic" TEIform="hi">nuntios ad onem Beniam in miserunt filii Israel ex stirpe Maspath, qui dicerent, cur tantum nefas in vobis repertum est? tradite homines de Gabaa, qui hoc flagitium perpetrarunt, ut moriantur, et auferatur malum de Israel.</hi> Ecce dediti malefactores postulant, quod cum non fieret, omnes defensores, hoc est, tota tribus Beniamin morti destinatur. Idem autem ius videtur
<pb id="s0853" n="853" TEIform="pb"/>
Rsepublica una in alteram habere, quod omnes filii Israel in unam tribum. Hinc dedi solent qui privata auctoritate alienam Rem publicam laeserunt. Haec quamvis requiri videatur satisfactio, non tamen exigi debet, ut omnes puniantur, neque si Rex alteri Regi nocuit, opus est, ut moriturus eam adeat, aut regnum tradat.</p>
<p TEIform="p">PROPOSITIO IV. Satisfactionis itaque moderatio, ut iustitia servetur, cum inter diversas Res publicas agitur, non secundum leges scriptas, sed ius naturale, et ius gentium facienda est. In quo primum facilior redditur in fama et fortuna laesa, neque enim ad flagra, neque ad furcam tradere quemquam est necesse, cum naturali iure poena mortis non sit illis delictis statuta, immo ne omnium quidem gentium legibus futurum capitale sit. Quando autem pudicitia violata est, quamvis raptus, et adulteria divina lege mortis sententiam acceperint, non tamen ne sic quidem opus est, ut se se dedat ad gladium Res publica, iudiciales enim sunt illae leges, et Hebraeorum, non omnium gentium, et quamvis pars laesa possit poenam mortis exigere, si habeat reum in potestate: non tenetur tamen Res publica rea se morti offerre. Alia ratio erat in Beniamitis, qui lege divina tenebantur reos tradere, vel occidere. Potuissent n. alia ratione satisfacere aliis gentibus, si Channanitidi, vel Moabitidi iniuria tanta fuisset irrogata. David sane adulterium, et homicidium commisit, nec mori tamen iussus est, nec regno decedere. Absoloni quoque caedem fraternam condonavit pater: Iraque quamvis Rex aliquis auctoritate Senatus, iussu populi, omnium consensu, alium Regem aliquorum caede, aliis ve modis laeserit, si vere ipse, et popolus, senatoresque paenitent, si omni modo satisfacere sint parati, non debet ab illis exigi, ut omnes se dedant arbitrio laesorum, in mortem aut vincula, sed contentus debet esse ille, qui laesus est poena aliqua mitiore, propter multitudinem, et plurimos innocentes, immo vel ipse iudicare, vel ad arbitros rem remittere. Ioab sane multitudini etiam in acie parcendum putavit. Huius rei causa est, quia bellum tum non est necessarium, non a. gerendum sine necessitate. Vel n. tum pugnabit, ut damna sua compenset, vel ut ulciscatur iniuriam, at damna opum et honoris redduntur, pudicitiae et mortis irreparabilia sunt: compensatio fiat ex aequo et bono. Iniuriam cum agnoscunt, et satisfactionem offerunt convenientem, ea acceptari debet, cum autem gravissima sit poena mortis et servitutis, possitque minor exigi, iniuste faciet, si ad tam graves conditiones totam Rem publicam redigere velit. Deinde iudex est in hac causa ob delictum alterius, sed cum satisfactio offertur, tamquam cum parte agit, et licet adhuc iudicis partes sustineat, audire tamen etiam tenetur tamquam pars, aut iudex partem. Maxime moveor, ut leniter agendum putem: quia alioqui nullus esset omnino bellandi finis, cum in hostis armati arbitrium, nemo se facile committat, atque haec de tota Re publica.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Quod si Rex laesus exigat, ut omnes se morti offerant, aut deditionem faciant, ut liberum vitae, et necis arbitrium penes ipsum sit, aut sane, ut data vita se illi omnes subiciant, Rei publicae formam immutent, id arbitror iniuriantibus faciendum, si magna damna intulerunt, agros vastarunt, urbes diripuerunt, hic enim aequalitas est compensationis, in minoribus id non facient, ut si legatos irriserunt, ut Ammonitae quando Davidis legatos cum ignominia remiserunt, tantam satisfactionem puto non oportere fieri, et inique exigi. Davidis victoria crudelis fuit, quia ultra bellum pararunt ut eum everterent. Nam multi innocentes, omnes posteri luere ista cogerentur. Poterunt igitur portas occludere, se se tueri, ut contra tyrannum maiora delictis supplicia inferentem. Tota vero difficultasest in eo, quod cum privatus admisit, quod morte dignum est, non potest sese contra ministros iustiriae defendere, sed latae sententiae iudicis succumbere oportet: at hic Res publica rea est, Princeps laesus iudex, sententia fertur, cum bellum decernitur, denuntiatur mors reo, cum bellum indicitur, mori igitur et servire Res publica iniuriosa tenetur, et hanc sententiam, quia iusta est, potest Rex exsequi qualiscumque offeratur satisfactio. Verum hac in re dissimilia ita multa sunt, ut argumentum reddatur infirmum. Nam regis denuntiantis bellum ho stibus, et iudicis addicentis reum est, et esse debet diversa sententia. Iudicis n. mens est, ut reus propter delictum moriatur. Regis vero, ut vi hostem adigat ad satisfaciendum, pro damno, non autem Rex cui bellum indicit, eiusque Principes et populus nocens moriatur, multo minus, ut omnes servitutem serviant, etiam innocentes: sed ut ex aequo satisfiat iniuriae. Itaque quamvis mors decernatur illis, quibus bellum indicitur, ea tamen non absolute omnibus, sed cum ea conditione, nisi satisfecerint. Deinde reorum magna est diversitas: Privatus n. capite suo luit delictum, uxor, liberi, cognati immunes sunt, ac mortem nocentium in Repub. consequitur etiam interitus multorum innocentium, servitusque: itaque possunt, primo deprecari veniam, divitias, aliaque offerre, quae salva vita et libertate sua, et suorum possunt: si illa contemnantur, contra nimis duram sententiam armis tueri se possunt. Quid enim dicemus civibus, qui sic deliquerunt? Dicent illi. Peccavimus, pecunia ablata est, restituetur, convicia iactata sunt, dolemus factum, caedes facta est, omnes sumus rei, quidam auctores, eos trademus: alia ratione faciemus satis. si iubet omnes mori, uxores viduas, liberos pupillos, patriam viris orbam relinquere, id gravius est, quam ut a moderato hoste imperari debeat, si iubet servire, hoc ipsum morte gravius est. Supplices sumus, nec poenam deprecamur, sed poenam rogamus, at circa mortem, et servitutem. Quod si non impetramus iam mutata causa belli victoriam sperare licet. Non licet contra tales bellum gerere, defendere illi se possunt. Fundamentum vero est, quod nemo lege naturali tenetur occidere, furem, aut homicidam, sed alia potest eum poena afficere, ut ante dixi, immo leges ferri in aliqua Re publica possunt, ne homicida morte plectatur, praesertim si consensu tantum auxilioque peccavit. Non ergo ad hanc poenam cogitur iure naturae, nec etiam legibus hostilis Rei publicae cui non subest. Nec iure gentium, id enim lenius est, parci enim solet plurimis etiam bello crudelissimo victis.</p>
<p TEIform="p">PROPOSITIO V. Cum iam bellum geritur, si labante acie hostili, veniam et satisfactionem offerunt, caritatis est parcere, non tamen ex iustitia id facere tenetur, iam enim malefactorem in ipso actu deprehendit, nec nisi effugii causa preces praetendit. Si post aliquot proelia utrimque facta adhuc satisfacturum pollicetur, audire, et acceptare Princeps tenetur, modo ne fallendi temporis causa, et dolose, donec auxilia veniant,
<pb id="s0854" n="854" TEIform="pb"/>
id agatur. Ratio est: quia qui vere se offendisse dolet, et ad satisfactionem paratus est, iam incipit esse innocens, ac proinde ob causas, quas antea attuli, pro Republic. debet accipi satisfactio.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Consilium Principi laeso dederim, ut cum primum se hostis errasse agnoverit, et pro magno delicto parvam satisfactionem obtulerit, eam accipiat, immo ita agat, ut ipse <reg orig="suâ" TEIform="reg">sua</reg> clementia poenam mitiget, nihil asperum, aut contumeliosum imponat, damno eorum, quorum interest, quo ad eius fieri potest, consulat: potius tamen quam bellum sequatur ipse de suo satisfaciat, subditosque doceat, pro communi bono incommoda quaedam toleranda esse. Sic enim bellum vitabit omnium periculosissimum, quod est futurum cum desperatis. Si enim extrema videant, acerrime resistent, pro vita et liberrate pugnaturi: deinde omnes eorum miserti, ut poterunt, succurrent: eumque, qui eos ad tam graves necessitates adigit, exsecrabuntur. Quod si omnia desint, in cuiuscumque potentioris ditionem et ius se dabunt. Fidenates cum misericordiam victoris desperarent, igne se cremarunt, Saguntini se ipsi consecerunt, et plus operae fuit in una civitate, nec ea populosa, quam in vastissimis Asiae regnis subiugandis. Cogitet et illud; esse multos innocentes, multos necessitate, multos levitate plerosque errore peccasse. Magnum causae discrimen faciat, qui enim aperte improbi, contra ius gentium crudeles fuerunt, gravius puniuntur.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.10" n="10" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT X. <hi rend="italic" TEIform="hi">Maturo et lento consilio ad bella procedendum.</hi>
</head>
<p TEIform="p">BELLUM indicturus omnia hostium ruorum vincinorum circumspice, et si omnia tibi favere adverteris, temporum mutationes exhorresce. Bellum facturus omnia tua prius communi, ne laedaris. Deinde ut vincas vide. Hannibal Gades oppugnaturus, in Africam tredecim Hispanorum milia mittit, et mille equites, ut eam tuerentur, ex urbibus Africae quatuor milia Carthagini custodiendae dimittit, simul obsides, simul milites habens. Lysander Athenas obsessurus, omnes eo compulit, ut defectu commearus premeret. Sed hoc anceps est: nam instrui posset illa multitudo, et castra castris opprimere.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Consilium itaque maturum adhibendum, nec bellum nisi <reg orig="summâ" TEIform="reg">summa</reg> cura suscipiendum, ut et iustitia causae, et vires expendantur. Iterum itaque iterumque ad consilium veniatur: quid enim omnia prosunt, cum Res publica est bellicis difficultatibus implicita? Omnium parcitas in bella consumitur, nec tantum accipi potest a pacatis, quantum in bella absumitur. Vincenda consilio iracundia. Dictum sapiens est Nazianzeni:</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
</lg>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Animum frena, seu iram frena, ne mente excidas,</hi> malim ego huic loco accommodare;</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>.</l>
</lg>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Iram frena, ne throno excidas.</hi> Rex et Consiliarii sub aurato tholo inter peristromata de bello consultantes in acie se versari credant: atque eo animo sint; quo illi, quorum aures circa strident, emissa tormentis iacula: si consulentium interdum quies unius sclopi globulo terreretur, multo sedatius bella decernerent.</p>
<p TEIform="p">Recte Princeps Outopianus, cum magno nu mero Consiliarii de bello consultarent, iamque senatusconsultum pro bello subscribendum esset, clam constituit, ut ex opposita senaculo turri per vitreas fenestras in conclave iacularentur milites, sine ullo periculo eorum, qui adessent, sed ingenti pavore, cum volitare specularium fragmina viderent, omnes diffugere, tuta quaerere; monebat Princeps, ut in periculo interriti consisterent, sed frustra; vicit timor verecundiam, et solus in pariculo, ut putabant, Princeps destituitur; ille civiliter timori ignoscens: Nemo, inquit, bellum suadeat, nisi qui et ferre pericula potest. Me in periculo destituitis, verbo leones, re lepores. Haec errata cottidie cernimus; et olim fuisse docet Thucyd. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Dum securi sunt fortes sententias pronuntiant, dum in metu, in medio opere deficiunt.</hi> Hac in re nihil periculosius Principe, qui cum homo sit, damna, contumeliasque more humano, id est, aegro animo, et ut excelsae mentis videatur, iracundo fert. Consiliarius fidus sententiam non pro affectu, sed salute Principis dicet. Irato enim Principi Consiliarius pacatus maxime necessarius est: nam consilium dabit, quale pacatus Princeps ipse probaret. Multi hac in re falluntur, cum ad gratiam occupandam, irae Principis adulantur, quam mox Princeps ipse positurus est. Non enim semper eaedem sunt voluntates Principum, ut monet Plinius, iratorum vero voluntates vanescunt celerrime. Meminime legere apud Eurypidem aurea verba in supplicibus:</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>.</l>
</lg>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Lubrica res Princeps audax,</hi> seu iactator, cui si accedat sub dolus adulator, qui in lubrico motum ciere norit, impetu praecipitabit omnia, et cum omnia defecerint, ad stultorum fiduciam refugient, quae est, ut <hi rend="italic" TEIform="hi">fortunam sibi spondeant.</hi></p>
<p TEIform="p">Consilium igitur bellis tardum ac maturum requiro: unicum consilium multas superat manus. Meminerint nullos prius sentire mala belli, quam qui movent. Optime suadet, et pervincit Iurisconsultorum prudentissimus Petrus Gregorius Tolosanus, l. 11. cap. 2. §. de Republ. <hi rend="italic" TEIform="hi">Paucis momentis consilium civitatis non minus, quam fortuna efficit maxima. Scribit et Aimonius Burgundiones omnes, plus consiliis quam armis tutasse suam Rem publicam. Saltem arma consilio temperanda sunt. Suntenim quidam nimium praecipites, qui dum inferre pericula volunt, non cavent: cum tamen expendendum sit, vim fortunae Martemque communem et ancipitem: certa pro incertis non esse mutanda, et ut ait Sallustius, omne bellum sumi facile, ceterum aegerrime desinere: nec in eiusdem potestate initium et finem esse. Incipere cuivis velignaluo licere, sed non deponi, nisi cum victores velint: Princeps hac in consultatione debello ineundo, debet quoque consultores ipsos perpendere, quisint, quisuadeant, quive dissuadeant. Sunt in <reg orig="aulâ" TEIform="reg">aula</reg> furiae, facesque belli, nobiles, quibus in pace durius servitium est, quo tempore coguntur probis legibus obtemperare, et a quibus in belli licentia se liberant: sunt inquieti, qui neque ipsi quiescunt, nec alios quiescere sinunt:</hi>
<pb id="s0855" n="855" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">sunt exules, qui in eos, a quibus pulsi sunt merito metu poenarum cunctantem Principem in arma impellunt. Sunt qui pretextu publicae causae, vel se ipsos de inimicis vindicare, vel ditescerestipendiis, et sumptibus Principum, et ex rapina in subditos cupiunt. Sunt plures qui de bello peragendo consilium facile dant, sed periculum postea subire detrectant. Sunt qui praesentia tanium respiciant, et iram excandescentem implere desiderent, sed mala publica et privata non considerant: quae omnia tamen prudens Princeps, vel Rei publ. gubernator, prius expendet, quam aggrediatur. Nempe bello instituto, ut ait Thucydides, Principes male audire, et culpariob damna.</hi> Consilium bellicum vero in his constituo, ut quantum iuventus Marte feroci exsuperat, tantum omnes providere atque evolvere casus oens, Senatus esse sui muneris arbitretur.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Haec vero consideret. Primo. Quis hostis? an Poenus? an Asiaticus? an tantum impetu, an vero etiam dolis et prudentia valeat? stultus est, si quis mille arietibus contra quinquaginta lupos bellum adornat. Haec merito consideranda veniunt, ne temere quis suam, atque alienam fortunam spe, metuque verset. Plus negotii Romanis tam provide bellantibus, aliisque is, qui non timebatur hostis nocuit. Andriscus ultimae sortis homo, imaginarius Macedoniae Rex Iuventium praetorem cecidit, Numantini una civitas annos quatuordecim restitit, et caesis exercitibus Romanis, pudendis foederibus eos affecit. Cretes Marcum Antonium vicerunt, cum fiducia victoriae plures catenas, quam arma in manibus haberet. Bello sociali Rutilius, et Coepio caesi, fugati. Iulius Caesar exercitu amisso in urbem cruentus illatus est, tota Italia infestius, quam ab Hanibale spoliata. Bello servili Euno duce Manilii, Lentuli, Pisonis, Hispaei, castra caesa sunt, altero vero, Athenione Rege, Servilii et Luculli castra capta sunt: quia minore consilio contra hostem contemptum itum est. Spar tacus quoque et Socii, Clodii, Glabri castra diripuere, deinde alia castra: in Apennino Lentuli exercitum Spartacus cecidit, Caii Cassii castra delevit, quibus victoriis elatus, de invadenda urbe Romana deliberavit. Tandem vero totius imperii viribus contra Mirmillonem consurgitur. Ante neglectum; et temere bellum id gestum, donec periculo Consilia excitarentur, pauca narravi, sed nescio an toto imperii tempore, si bellum Punicum secundum excipias, tanto dedecore victi sint Romani, quam hisce in parergis, et contemptis hostibus, quibus se Imperatores sine maturo Consilio obiecerunt. sed cladibus didicerunt.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>.</l>
</lg>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Consilio recto nihil tutiis, sacra revera res est Consilium.</hi> Sine eo sacro dum bella aggrediuntur: cecinerunt illud stultorum. Non putabam: quod in bello capitale est. Deinde id quoque pensandum: Neminem facilius opprimi eo, qui securus est. Nihil in bello contemni debet. Nec vocandi sunt timidi, qui cauti, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, <hi rend="italic" TEIform="hi">Imperitia audaciam, ratio timorem affert.</hi> Omnia ante bellum timenda proponas. Secundo: Ideo laudandi Spartiatae, qui ducem si temere, et sine consilio vicisset, morte multabant. Durius Carthaginenses, si errasset, in crucem agebant: quod tamen in sola temeritate excusari supplicium posset. Nam temeritate ducis proditam patriam iudicabant, quamvis fortuna casum avertisset. Omnia enim pronidenda sunt, nec quidquam spernendum, cum parvis momentis agitentur casus regnorum. Fama constant bella, et ea saepe conficiuntur.</p>
<p TEIform="p">Apud Romanos rei gesta ratio poscebatur, sed si quis ignorantia, aut casu rem male gessisset, nullo alio in periculo erat. Malitia pauci deliquerunt, Sergius et Virginius mutuo odio ad Veios magnae cladi causam dederunt, Sergius a Virginio aemulo collega auxilium petere noluit, Sergio Virginius non rogatus ferre noluit. Tarde itaque consulendum, qui cum multa praevideris, ab infinitis <reg orig="laedêris" TEIform="reg">laederis</reg>, unde non putabas. Consilia itaque praeeant. Consilio inito studiose aggrediendum bellum, nam</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">In manibus finis belli, verborum in consilio.</hi></l>
</lg>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.11" n="11" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XI. <hi rend="italic" TEIform="hi">Bellum etiam iuste gerendum esse.</hi>
</head>
<p TEIform="p">PARUM est iusta esse, necessariaque bella nisi etiam iura belli serventur: habent enim et arma suas, quamvis adversa legibus, leges. Primo quidem bellum ex iusto aliquando iniustum atque exsecrabile redditur, cum per milites geritur, quos advocasse in auxilium non oportuit. Deinde hinc fieri potest, ut iure merito vicini principes ac Res publicae possint ac debeant eos, qui ante iniquam causam fovebant, adiuvare, et iudicare causam istam esse factam iustam alterius partis vitio.</p>
<p TEIform="p">Si enim princeps Christianus cum alio bellum gerat item Christiano, milites vero Turcos, Tartarosve, aut alios infideles, et Barbaros inducat, non dubium quin gravissime delinquat, quamvis iustam bellandi causam habeat. Ratio est firma; quamvis enim altera pars peccarit, atque ad satis factionem obligetur, non tamen tenebitur se barbaris in potestatem tradere, quod summo non modo corporum, sed animorum detrimento fieri certum est. Neque potest ullus princeps aut Res publica ab ullo principe, aut Re publica eam poenam exigaere, ut Turcae portam aperiat, summo discrimini subditos committat. Possunt etiam Principes Christiani obsistere, et contra eum, qui infideles, foederum contemptores, publicos omnium Christianorum hostes advocavit, insurgere. Non enim hoc modo iniquae causae patrocinabuntur, sed commune periculum aver tent, quod non modo illis, quos contra vocantur barbari, et vicinis principibus: sed ipsis quoque qui vocarunt, in perniciem verti solet.</p>
<p TEIform="p">Usitatum est in seditionibus advocare barbaros, et hac via Heruli, Alani, Gothi, Vandali, Longobardi imperium invaserunt. Palaeologus contra Marcum Craconicium Bulgariae Principem, cuius fiducia proceres eius rebellarant, Amurathen vocavit, qui laetus occasione primum pro Palaeologo vicit, deinde Graeciae magnam pattem sibi subiecit. Bellum iustum gessit Palaeologus, sed postquam barbaro et periuro milite usus est, se, et regnum perdidit, et hostem validum Europae immisit, qui nunc Italiae, Germaniae, et Hispaniae claustra pulsat. Hanc ob causam cavendum est, ne principes magni animi, et celsi eo per vicinorum iniurias redigantur, ut ad hostem sese communem applicent. Ita Baiazetes dum victis Christianis Palaeologum ad extremam desperationem adegit, ille invocato Tamberlane liberatus est, Baiazetes parricidii, (nam minorem natu fratrem occiderat) et crudelitatis
<pb id="s0856" n="856" TEIform="pb"/>
poenas dedit, caveae inclusus, et pet ludibrium circumductus. Verum ad arma barbarorum revertamur, 2. Paralipom. capit. 16. Asa iubetur exercitum ex Syria conductum dimittere: quin et iam Iosaphato cap. 19. dicitur: <hi rend="italic" TEIform="hi">impio praebes auxilium, et iis, qui oderunt dominum, <reg orig="amitiâ" TEIform="reg">amitia</reg> iungeris?</hi> Occurrunt tamen hoc loco, quae subsidia illa tueantur. Nulla enim occurrit ratio, cur non omni genere militum utamur, seu fideles sint, seu infideles, cur enim cum equis, elephantis, canibus utamur in hostes, non liceat uti milite infideli, cum sint administri iustitiae, nec in illis pietas, sed oboedientia requiratur? Maccabaei cum Romanis <reg orig="iniêre" TEIform="reg">iniere</reg> foedus, et Demetrium Ionathas adiuvit. Quin et 1. Regum 18. 29. David se iunxit Achi Palestinorum Regi. Denique in plerisque militum, qui Christiani vocantur, haud magna est religionis, et pietatis cura. Si igitur pios quaerimus, castra deserenda sunt.</p>
<p TEIform="p">Responsum in promptu est. Natura ita comparatum est, ut in sui defensionem quaelibet auxilia homines exquirant: neque attendant ad pietatem, vel peccata adiuvantis: ideoque pet se, et ex natura non est scelus uti milite improbo, vel infideli, sed quia tot mala inde nascuntur; ut omnino reddatur bellum illicitum. Quocirca princeps Christianus ditione sua per iniuriam pulsus, exsul potius vitam innocentem agere debet, quam ad Turcam confugere, ut eius viribus restituatur. Nam subditos bellando coniciet in servitutem, et caedes faciet, quod quidem licitum est: meriti enim sunt, eo ipso quod desciverunt. Id vero non modo caritati, sed iustitiae etiam legibusque repugnat, ut eos subdat infidelibus ut divendantur, ad Mahometismum cogantur, ut Christianum orbem una ditio ne subducta, faciat infirmiorem, Turcarum vires adiecta augeat, nec bonum quod inde exspectat tanti est. Imperium enim precarium sub Barbari fastuoso sceptro tenebit, donec illi collibitum sit. Quod si certum sit barbaros infideles humaniter acturos, victoriaque ex mente principis usuros, captam mulritudinem non abducturos, exercitum deportataros, nullum ius sibi vendicaturos, uti eorum <reg orig="operâ" TEIform="reg">opera</reg> poterit, sed hoc idem est, ac si barbaros infideles esse barbaros neges. Id factum hactenus nondum est, ideo fore, non est sperandum. Numquam itaque prudenter inducuntur in patriam, semper legitime repelluntur.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Ut in ipso bello iustitia servetur, ea omnia damna inferre licet, quae ad puniendos reos, satisfactionem et securitatem Res publicae stabiliendam pertinent, cum ultra eas metas progreditur vindicta, iam bellum iniustum est. DOMINUS DEUS Sane crudelitatem proeliorum abominatur. Achaz Rex Iuda Dominum offenderat, et manibus Regis Israel traditus est. 2. Paralipom. 28. <hi rend="italic" TEIform="hi">Occiditque Phacee filius Romeliae de Iudae centum viginti milia, in die uno, omnes viros bellatores, eo quod dereliquissent Dominum Deum patrum suorum. Ceperuntque filii Israel de fratribus suis ducenta milia mulierum, puerorum, et puellarum, et infinitam praedam.</hi> Sed quid propheta Obed in tanta laetitia? <hi rend="italic" TEIform="hi">Ea tempestate</hi> (inquit Scriptura) <hi rend="italic" TEIform="hi">erat ibi propheta Domini, nomine Obed: qui egressus obviam exercitui venienti in Samariam, dixit eis: Ecce iratus Dominus DEUS Patrum vestrorum contra Iudam: tradidit cosin manibus vestris, et occidistis cos atrociter, ita ut ad Caelum pertingeret crudelitas vestra. Insuper filios Iuda, et Ierusalem vultis vobis subicere in servos et ancillas, quod nequaquam facto opus est. peccastis enim super hoc</hi> DOMINO DEO <hi rend="italic" TEIform="hi">vestro: sed audite consilium meum, et reducite capivos quos adduxistis de fratribus vestris: quia magnus furor Domini imminet vobis. Steteruntque itaque viri de principibus filiorum Ephraim. Azarias filius Iohannan, Barachias filius Mosollamoth, Ezechias filius Sellum, et Amasias filius Hadalai, contra eos qui veniebant de proelio et dixerunt eis. Non introducetis huc captivos, ne peccemus Domino. Quare vultis adicere super peccata nostra, et vetera cumulare delicta? grande quippe piccatum est, et ira furoris Domini imminet super Israel. Dimiseruntque viri bellatores praedam et universa quae ceperant coram principibus et omni multitudine. Steteruntque viri quos supra memoravimus: et apprehendentes captivos, omnesque qui nudi erant vestierunt de spoliis: cumque vestissent eos, et calceassent, et refecissens cibo acpotu, unxissentque propter laborem, et adhibuissenteis curam, quitumque ambulare non poterant, et erant imbecillo corpore, imposuerunt eos iumentis, et adduxerunt Iericho civitatem Palmarum ad fratres eorum, ipsiquereversi sunt in Samariam.</hi> Hic excessit medicina modum, et vindi cta mensuram delicti: ideo ingens furor Domini imminebat. non quod iniustum initio esset, sed quod in bello iusto esset iniusta atrocitas. Itaque etiam principibus dum iusta bella suscipiunt, cavenda est militum saevities, ne gens ad immania velox, in ipsa victoria Deum irritet.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Compensatio non est aestimanda damnis hostium, sed commodo victoris. Damna enim hostium ingentia esse solent. Quaecumque in proelio miles rapit, iure belli retinet, nec ad satisfactionem pertinent. AEqua plane lex est, ut quae in proelio capta sunt, iure capientium esse censeantur. Ad animandum enim militem necessaria est ducum libertas. Deuteronom. 20. Omnis praeda dividenda exercitui dicitur, hoc quidem hosti detrahitur, sed est merces militum, nam in bello iusto, pars, quae iniquam causam defendit, stipendia militum, et quidquid sumptum est, restautare cogitur, armatos interficere licitum est, urbes possidere, aliaque facere, quia omnia illa hostes faciunt, et conantur.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Bellum etiam iniuste geritur in quo occiduntur innocentes: quamvis alioqui causam habeat iustam. Duobus autem modis occidi innocens potest. primo is qui cognoscitur esse innocens, ille ut per se, et directe occidatur, sine peccato fieri non potest. Exod. 32. <hi rend="italic" TEIform="hi">Insontem et innocentem non occides:</hi> et Deut. 24. <hi rend="italic" TEIform="hi">Non occidentur filii pro parentibus.</hi> Causa ex natura sumitur, quia poenam sustinere non debet, qui est extra culpam, causa belli est iniuria, qui abest ab iniuria, belli expers esse debet, par autem est ratio civitatis subditae, et externae: nam si Thessalonica deliquit, non tamen Theodosius eadem poena involveere iustos, et seditiosos potuit, nec plus in exteros habet, quorum iudex factus est, non alia ratione, quam illorum noxa. Hinc Deuteronom. 20. parnulis et innocentibus parcendum DEus pronuntiat. Innocentes antem praesumuntur pueri, mulieres, clerici, nisi pugnarint, aut pugnantes iuverint. Innocentes etiam aliquando integrae exercituum partes esse possunt: quicumque enim principem suum iustam causam tueri arbitrantur, quamvis arma gerant, si modo sit ignorantia inculpata, innocentes censendi sunt, ideoque occidi non possunt, quasi legitime damnati, per se, et directe.</p>
<pb id="s0857" n="857" TEIform="pb"/>
<p TEIform="p">§. 5. Innocentes tamen occiduntur per accidens, ut loquuntur Philosophi. Hoc vero vel ideo, quia praesumuntur nocentes, ut cum omnes qui sunt militati aetate, post victoriam occiduntur, quia armis, consiliis, auxiliis iuvisse iudicantur, nec miles causas audire singulorum et diiudicare potest. Hinc DEUS parvulis dumtaxat parcit, et mulieribus; procul dubio si viri aeque innoscentes esse cognoscerentur, deteriore conditione non essent.</p>
<p TEIform="p">Deinde quamvis constaret multos esse innocentes, quia tamen sine illorum caede, bellum geri non potest, possunt occidi, cum n. tormentis verberatur civitas, eodem in periculo sunt nocentes pariter et innocentes. Tertio. cum diripienda civitas datur, passim nullo discrimine obvii sternuntur, et concedere tamen praedam totius urbis imperator potest: quamvis praevideat multos innocentes esse perituros: immo si innocentes moenibus imponant, ius suum persequi potest. Factum estin obsidione Nicaeae ubi crudelitas, heroicus animus, et ars certarunt. Urbem obsidebat Andronicus, cum arietes machinasque concidi, incendi, dissipari videret, crudele consilium init, ut arieti matrem Isacii Angeli, qui tum Nicaeae erat, imponeret, eoque modo oppugnatores liberos redderet. Historiam narrat Nicetas in Andronico: <hi rend="italic" TEIform="hi">Quare Andronicus cum sua consilia successu carere videret, inhumanum facinus molitur, a paucis ante usurpatum, matrem Isacii Angeli Euphrosinam, Bizantio accersitam, nunc ut propugnaculum machinis apponit, nunc ea arieti imposita moenia ferit, ut eodem tempore et spectaculi novitas, et iraecundiae immanitas a nullo scelere abhorrens, miserationem: et mulierculae tolerantia, non ipso metu exanimatae, in tanto tamque periculoso impetu, admirationem haberet, ac tum primum videre mortales, teneram mulierculam, desensionis ergo ferro praepositam, ac mirabiliter inververso ordine, fragile corpus hominis firmissimis machinis adiunctum, ut qui ex iis pugnabant, incolumes manerent. Tela vero e moenibus aeque ac prius, sed tanta cautione eiciebantur, ut illaesa nobili muliere, quasi illa nutibus et manibus iacula a se aversa in hostium corda defigeret, hostes et ferirent, et terrerent. Immane istud facinus adeo nihil Andronico profuit, ut Nicaeenses facta noctu eruptione, et machinas incenderent: et muliere funein urbem attracta, eum tamquam Phineum ab Harpyis spoliatum, plorare sinerent, non habentem quo famem iracundiae suae expleret: Ita Nicaeenses ab ipsius hostibus laudem fortitudinis consecuti, maiores animos conceperunt, atque audacius pugna verunt non moenia tantum strenue defendendo, et Andronicum dicteriis incessendo, ut lanium canem sanguinarium, putre silicernium, malum immortale, hominum furiam, mulierosum, Priapum Tithono, et Saturno annosiorem: denique nullo turpissimae rei vocabulo abstinendo, sed etiam relictis propugnaculis portis erumpendo.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 6. Hinc sit, ut interdum utraque pars gerat bellum iustum, cum nocentis Rei publicae pars aliqua innocens est, quae se iuste defendit, ut innocentem: altera eam ut nocentis Res publicae partem oppugnat. Hinc quiddam simile est in eo, qui secundum allegata et probata, sed iniuste damnatus est, qui et iuste se defendere potest, et iuste eum damnat iudex, quia secundum leges, iniuste est damnatio, quia est innocentis.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Innocentes tamen spoliare possunt, quia in bona potestatem maiorem Res publica, quam in vitam innocentis: propter commune commodum privati bona potest auferrre, vitam non potest. Leges tamen quae positae sunt observari debent, ut Anno 1570. artic. sexagesimo nono. <hi rend="italic" TEIform="hi">aratrum nemo spoliet, nec molendinum, nec furnum, et quidquid usui accommodatum est, sive amicorum sit, sive hostium, absque licentia, nihil horum destruat, frangatue: ne vinum, frumentum, farinam protervia effundant, corrumpantve. Violatori mors poena esto. Eadem poena vetatur, ne quis senes, sacerdotes, contionatores, mulieres inermes occidat.</hi></p>
<p TEIform="p">Poena autem quaein bonorum, et libertatis amissione consistic, ob magnas causas infligi inno centibus potest. Id vero omnibus bellis fieri solet: nam cum DEUS spolia permittit militibus, cum iubet civitatem servire sub tributo, poena illa omnibus etiam posteris imponitur. Damni vero illati causa est princeps, qui iniquam causam tuetur, tenetur vero ille innocentib. sua restituere.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.12" n="12" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XII. <hi rend="italic" TEIform="hi">Finem belli legitimum, et honestum esse oportere.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. FINEM belli bonum esse posse constat, quamvis bellum ipsum sit iniustum sce lerateque geratur: Potest etiam in bello iusto finis esse malus: utroque modo bellum malum est. Belli generatim finis est pax, nec quisquam hocnegat, sed in eo controvertunt, quia alteri alter pacem suam imponere nititur, commodam sibi, molestam sociis. Augustinus libro decimo nono de Civitate capite duodecimo, in plerisque bellis hunc finem notavit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quod enim mecum,</hi> inquit, <hi rend="italic" TEIform="hi">quisquis res humanas, naturamque communem utcumque intuetur, agnoscit, sicut nemo est qui gaudere nolit, ita nemo est qui pacem habere nolit. Quandoquidem et ipsi qui bella volunt, nihil aliud quam vincere volunt: ad gloriosam ergo pacem bellando cupiunt pervenire. Nam quid est aliud victoria, nisi subiectio repugnantium? Quod cum factum fuerit, pax erit. Pacis igitur intentione geruntur et bella. ab his etiam qui virtutem bellicam student exercere imperando, atque pugnando. Nam et illi qui pacem, in qua sunt, perturbari volunt, non pacem oderunt, sed eam pro arbitrio suo cupiunt commutari. Non ergo ut sit pax nolunt, sed ut easit, quam volunt.</hi></p>
<p TEIform="p">Nemo aliud sentit, sapientes pacis causa bellum gerunt, laborem spe otii sustentant. ita et re cte dictum <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, <hi rend="italic" TEIform="hi">pacis altor est bellum.</hi> Itaque et Cicero bellum ita iubet suscipi, ut nihil aliud quam pax quaesita esse videatur. Paci enim militari debet fortitudo debellandi.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Bellum cuius finis non est rectus, si alioqui iustum sit, ut cum Romani specie Graecos adiuvant, animo Macedoniae imperium destinant, iustum quidem est, si causa Atheniensium iusta sit: virtuti tamen mixta cupiditas facit ut malum sit, et male geratur. neque enim tam com moda sociorum, quam regnum propositum est, aviditati Romanotum. Haud medio criter hoc loco delinquunt etiam principes, Tribuni, et milites, qui quamvis iustam habeant bellandi causam, odio tamen suo obsequuntur, publica commoda neglegunt.</p>
<p TEIform="p">Ac primo quidem peccant contra caritatem, cum meritas poenas exigunt amore vindictae, non Zelo iustitiae: hinc crudelitas in corpora, incendia, contumeliaeque nascuntur, nec aestimant hoc rudes animi, sed aemulatione mutua, vel cladibus exasperatae belligerantur.</p>
<pb id="s0858" n="858" TEIform="pb"/>
<p TEIform="p">Deinde quamvis peccent, non tamen damna restituere tenentur, quia merito intulerunt, sed modo non licito.</p>
<p TEIform="p">Tertio. qui in bello alioqui iusto, mala intulit subditis principis, qui bellum iustum indixit, ad restitutionem tenebitur.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.13" n="13" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XIII. <hi rend="italic" TEIform="hi">Bellum auxilio Dei, summaque pietate gerendum esse.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. IMPIA VOX est: <hi rend="italic" TEIform="hi">Ducem belli non posse esse iustum:</hi> quod adeo multa occurrant, quae suadeant, vel cogant iniustum esse. Bello namque indicto laxantur vitia subditis, et militi. Si disciplinae militaris diligen exactorsis, si praedas ex pacato, iniuriaque prohibes, stipendiaque solvenda sunt, et sine mora. si paululum indulges, si deest pecunia, non mediocres iniuriae subditis inferentur sed quantas concipere solet licentia militaris. Hoc igitur in discrimine constituta est innocentia Ducis. Sed tamen si bellum necessarium suscepit, cum eventum praestare non possit, omnia damna in auctorem redundant. Si compescere militem non possic, ne satis subditos tueri, conscientia eum solabitur, si nihil omisit, quo minus recte omnia administrentur.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Non modo in bello iustitiam, sed etiam in extremis periculis pietatem militum, et Ducis exposco. Cam enim magna mortis pericula impendent mortaliter delinquunt, qui se ad ea non comparant: itaque bellum Christianorum tale esse oportet, ut castra sint Ecclesiae non dissimiles, sunt enim castra coetus <unclear reason="print faded" TEIform="unclear">euntium</unclear> in mortem. Hinc bello fini prosper, et singulis victoria a DEO petenda est. Cum in bello praeter opinionem pleraque accidant, non vires modo considerandae sunt, sed Numinis voluntas. Nusquam minus quam in bello eventus respondet: utrimque ferrum et corpora, volitant inaspectabiles plumbi glandes, et merito ridetur, si quis vitabundo similis appareat. Bellum est eorum, qui sani agonizant, ideoque a Deo petendum auxilium, et Deus prae oculis habendus: Veta enim est fortitudo, Deo nixa.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Bella precibus sustentara felicissima cesserunt: Moses Exod. 17. pugnantibus Israelitis orat, et vincuntur Amalecitae. <hi rend="italic" TEIform="hi">Fecit Iosue ut locutus erat Moyses et pugnavit contra Amalec: Moyses autem et Aaron et Hur ascenderunt super verticem collis. Cumque levaret Moyses manus, vincebat Israel: sin autem paulum remisisset, superabat Amalec. Manus autem Moysi erantgraves: sumentes igitur lapidem posuerunt subter eum, in quo sedit: Aaron autem et Hur sustentabant manus eius ex utraque parte. Et factum est, ut manus ipsius non lassarentur, usque ad occasum Solis. Fugavitque Iosue Amalec, et populum eius in ore gladii.</hi> Et numerorum capite 21. 2. <hi rend="italic" TEIform="hi">At Israel. voto se Domino obligans, ait, si tradideris populum istum in manu mea, delebo urbes eius. Exaudivitque Dominus preces Israel, et tradidit Chananaeum quem ille interfecit subversis urbibus eius: et vocavit nomen loci illius Horma, id est, anathema.</hi></p>
<p TEIform="p">Iosue quoque Dominus apparuit, et eum confortavit, <unclear reason="print faded" TEIform="unclear">cum</unclear> etiam Sol auscultavit, ne occideret donec inimicis Domini persecutus esset. Davidem Iosaphat. Ezechiam, ceteros pios reges Deus adiuvit, maxime Maccabaeos, qui contra copias veteranorum plurimas victorias obtinuerunt. Sed observandum est, eos tum facile exauditos, cum DEO consulto bellum inchoarunt. Nam ut pro sua quisque libidine bella conciliet, et ad arbitrium suum DEUM trahere conetur, plus impudentiae habet, quam pietatis. Si enim Consilium a Deo petere dignatus non es, quomodo auxilium petis? Deus bellorum exordiis, progressibus finibusque assistit moderator. Inter tot proelia tam variis locis gesta, ubipie fidelitterque auxilia a Deo postulata sunt, vix ullum invenies, quo exauditae non sint preces militares. Paucos belli duces Narseti pares Christiani habuimus, multis proeliis hostes potentissimos vicit, potentia Dei, non fiducia exercitus victor semper exstitit. At ille cum in pauperes largus, in supplices clemens esset, tanta pietate DEUM coluit, ut totas noctes in basilicis versaretur: itaque quod verum erat, omnes etriam credebant, magis eum orationibus, quam armis victoriam obtinere. Fortiotes sunt sane adversum hostes preces quam fertum, et quamvis stultitiam dicat Romanus historicus, <hi rend="italic" TEIform="hi">Sedendo, aut votis debellariposse credere,</hi> vicit tamen Totilam Narses, postquam insomnem noctem precum continuatione transegit, et testes propemodum lacrimarum lacunas reliquit.</p>
<p TEIform="p">Itaque Totilam devicit, Theodobertum Fran cum excepit, et eius Duces Bucellinum, et Aminghum oppressit, Suitaldum Brentorum Regem, ut in pace proditorem ex alta trabe suspendit: tantaque gessit, quanta pauci vetustiorum: CHRISTI enim praesentiam in omnibus expertus est peticulis, meritoque eius exspectavit protectionem, cuius coluit religionem. Ipse DEUS iustae causae praeesse solet; <hi rend="italic" TEIform="hi">Nosteres, an adversariorum?</hi> quaesivit Iosue Dux Israelitarum, et cuius sit victoria responso Angeius demonstrat: <hi rend="italic" TEIform="hi">Nequaquam, sed sum princeps exercitus Domini, et nunc venio.</hi> Hic princeps si adsit, non est apud eum ulla distantia. <hi rend="italic" TEIform="hi">utrum in paucis auxilietur, an in pluribus</hi> ut pie et fideliter dicit Asa Rex Iudae. DEUS ultro etiam Amasiae minatur: <hi rend="italic" TEIform="hi">Quod si putas in robore exercitus bella consistere, superari te faciet Deus ab hostibus: Dei quippe est adiuvare, et in sugam evertere.</hi> De Caelo itaque dimicatur contra hostes, stellae manentes in ordine, et cursu suo adversus Sisaram pugnant, cum in iusta causa, cum humilitate a DEO quaeritur victoria, quae saepius fidem imperatoum, et sanctorum virorum, quam robore militum quaeritur. Sic Theodosius Maximum et Eugenium devicit, retorquente vento in hostes spicula. Mirum et extra omnem belli morem, quod Honorio imperante, centena aut ducentena milia cum Rhadagaiso ceciderunt, nullo in Honorianis castris ne vulnerato quidem.</p>
<p TEIform="p">Maschezil quinque milibus Gildonem fratrem, caesis septuaginta vel octuaginta milibus fudit, vix enim congressum ferre sustinuit. Theo dosio iuniore regnante centum milia Persarum panico pavore in Euphrate periere. Burgun dionum tria milia baptizati; Deumque precati, dena milia Hunnorum straverunt.</p>
<p TEIform="p">Christiani Antiochiae obseffi centum milia Saracenorum conciderunt. Hispani quoque in utraque India pauci ingentia regna vicerunt. Exempla obvia sunt.</p>
<p TEIform="p">Hoc moneo in proeliis etiam Gentiles Deos suos maxime comprecatos esse. Hinc Romani non nisi auspicato, et sacris factis egrediebantur. Maxime orationibus Constantinus Orientalis
<pb id="s0859" n="859" TEIform="pb"/>
et Carolus Germanici fundator imperii, orationibus hostem Vicere. Constantinus noctes in oratione transigebat, Carolus per triduum supplicationes in dixit.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.14" n="14" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XIV. <hi rend="italic" TEIform="hi">Bellum parandum mature, et in pace.</hi>
</head>
<p TEIform="p">MATURE omnia bello necessaria comparanda sunt, diu apparandum est bellum, ut vincas celerius, longa enim belli praeparario celerem facit victoriam. Laudatus priscis nobis laudandus, et imitandus est Philopoemenes Achaeorum, qui cum pacis tempore iter faceret, in belli cogitatione fixus erat, quomodo collis, quem transibant, superandus esset. Quantum distabat ille Vitellio, qui curis luxum obtendebat: <hi rend="italic" TEIform="hi">non parare arma, non alloquie, exercitioque militem firmare, non in ore vulgiagere, sed umbraculis hortorum abditus, ut ignava animalia, quibus si cibum suggeras iacent, torpentque, praeterita, instantia, fu tura pari oblivione demiserat.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 2. Prima itaque ac laudatissiima praeparatio ad bellum est, viros fortes et bellicosos, magno in pretio et honore habere, civiles dignitates illis credere. Ideo enim Roma seminarium optimorum ducum et bellatorum fuit, quia civiles honores bellicae virtuti donabantur. Iustum enim censebat eos summo loco in patria potiri, qui summa pericula pro ea subiissent, illis bene urbem credi regendam, quorum sanguine defen sa esset. Nobilitas etiam Europaeex bellica virtute originem ducit, hincenim mediae aetatis scriptoreseos milites appellant, et Germani <foreign lang="GE" TEIform="foreign">Knaben vom Schildt</foreign> / inde et scutum et Galeam omnes insignibus gentilitiis decoram gestant. Dignitates etiam praecipuas in aulis obtinent. Hos si honoratosiuventus videat, eodem studio accendetur, malletque in castris vitam agere, quam domi molliter educari.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Ob hanc unam causam Graeci suam Rem publicam graviter afflixerunt, quia viros fortes et promptos Consilio, instar Platanorum habebant, quos pacis tempore neglegebant, orta tempestate sub eorum umbram trepidi refugiebant. Itaque facile vincebantur a Philippo rege, isenim turmas optimorum, cautissimorum centurionum habuit. Pace igitur media belli cum Consilium in Re publica floreat, audiaturque; nemo qui idoneus patriae defensor, et ductor futurus est, suo honore careat, cum periculum abesse videtur.</p>
<p TEIform="p">Nicias in pace Athenis aiebat, se sibi multos anteferre, bello se esse primarium. Oritur hac ex realiud etiam, et quo occultius, eo periculosius malum: cum enim viti celsi animi, et merita victoriarum laude tumentes, in pace contemptim habeantur: aut alio migrant; aut bellum optant et si possunt, persuadent, quemadmodum medici egentes febtes et vulnera: aut ad latrocinia, rapinasque vertuntur.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Cum de viris prospectum est, arma etiam paranda sunt, si enim arma multa, magnaque armamentaria paret, absque viris, petinde facit atque is, qui variarum artium instrumenta comparat, artifices vero nullos habet, qui uti sciant, Optima ratione olim magni reges armamentaria condiderunt, duo enim inde consecuti sunt commoda, primum ut arma contra hostes parata haberet, alterum ne passim vulgus armaretur, et contrase se, aut Rem publicam armis abuterentur, Romae locis publicis armacustodiebanlut; nam Cicero pro C. Rabirio contra Saturninum ex aedificiis arm amentariisque publicis arma Romano populo C. Mario consule distribuente data ait. Vetitum autem fuit privatis habere arma, emere, vendere.</p>
<p TEIform="p">Romanorum in hoc genere industriam, impendiaque Vegetius libro. 2. demonstrat cap. 11. <hi rend="italic" TEIform="hi">Habet praeterea legio fabros lignarios, instructores, Carpentarios, Ferrarios, pictoresque, reliquosque artifices ad hibernorum aedificia fabricanda, ad machinas, turres ligneas ceteraque quibus vel expugnantur adversariorum civitates, vel desenduntur propriae, praeparatos, qui arma qui vehicula ceteraque genera tormentorum, vel nova facerent, vel quassata repararent. Habebant etiam fabricas, scutarias, loricatas, arcuarias, in quibus sagitta, missilia, cassides, omniaque armorum genera formabantur, haec enim erat curapraecipua, utquidquid exser citui necessarium videbatur, numquam deesset in castris, usque eo, ut etiam cunicularios haberent, qui ad morem Bessorum ducto sub terris cuniculo, murisque intra fundamenta persossis improvisi emergerent ad urbes hostium capiendas, horum iudex erat proprius prasectus fabrorum.</hi></p>
<p TEIform="p">Habebant fabricas non modo in legionibus, sed etiam in oppidis ac provinciis, ita docet Vegetii doctissimusinterpres Godeschalcus Stewegius. <hi rend="italic" TEIform="hi">Neque ad fabricanda arma solummodo in legionibus istae faebricae, sed in oppidis fuere. Oppidatim certe Mithridatem illas instituisse testis Appianus de bello Mithridatico. Caesar lib. 1. de bello civili. Frumentumex finitimis regionibus atque omnibus caftellis in urbem convexerant, armorum officinas in urbe instituerant. Magnum fabricarum numerum sub Principibus Romanum imperium habuit, idque provinciatim, in quibus ad usum rei publicae <reg orig="â" TEIform="reg">a</reg> Fabricensibus omne genus armorum fabricabatur. Recensebo ex notitia imperii, ubi fabricae Orientis. Quinque scutaria et armorum Damasci. Scutaria et armorum Antiochiae, scutaria et armamenta Medessae, Hastaria Irnopolitana Ciliciae. Ponticae vero tres. Clibanaria Caesareae Cappadociae, scutaria et armorum, Nicomediae. Asiana unascutaria scilicet et armorum, Sardis Lidiae. Traciarum duae scutariae et armorum Hadrianopoli. Hoemimontis scutaria et armorum Marcianopoli. Illyrici quatuor, Tessalonicensis, Naissatensis, Ratiarensis, Scutaria Horreamargensis: At paulo maiore numero fabricae occidentis in eadem notitia acprimam in Illyrico. Syrmiensis Scutorum, Balistarum et armorum, Acimensis scutaria, Cornutensis scutaria, Lauriacensis scutaria, Salonitana armorum. Mantuana loricaria, Cremonensis scutaria, Tecinensis arcuaria, Lucensis Spatharia. In Galliis vero Argentoratensis armorum omnium, Matisconensis Sagittaria, Augustodunensis loricaria, Suessionensis scutaria balistaria et Clibanaria, Remensis Spatharia, Triberorum scutaria, Triberorum Balistaria, Ambiacensis Spatharia et Scutaria, si propagandum Romanum fuerat imperium, velsi limites anti quituendi, contrainuadentes habebat in diversis castellis suos milites limitaneos praesidiarios, et diversis quoque in se dibus sparsas Romanorum legiones, quarum crescente paulatim imperio sensim quoque crevisse videtur. Ceterum adeo numeroso et sparso militi, undearmaomnis generis suppeditata fuerint, iam discereame potuisti, ex fabricis nempe istis provinciatim institutis et quotiescumque novis armis opus erat in expeditionibus, petebantur ex illis ipsis fabricis, et ad castra velloca deputata angariis transuehebantur, quod me docuit constitutio Imperatoris Leonis</hi>
<pb id="s0860" n="860" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">et Anthemii C. de fabricensihus. Nunc ab omnib. privatis non alia arma aut fabricari, aut vendi poterant praeter cultellos breves, quos nemoin usum belli adsumeret. Arcusvero, sagittas, spathas, semispathas, loricas. contos, lanceas, scuta, galeas et ceteraid generis arma bellica, non alibi quam publicis fabricis. et a sabris publicis, id est, qui annona publica sustentabantur, fieripermisit Imperator Iustinianus, cuius hac dere Novella 85. de armis. Frequens admodum de corpore fabricensium, et fabricensium munere, privilegiis etc. mentio in posterioribus libris codicis, et inibi rubrica quoque de fabricensibus.</hi></p>
<p TEIform="p">Id maxime summam industriam nihil utilem omittentem significat quod etiam vehicula publica ferendis ad castra armis destinata eraut.</p>
<p TEIform="p">Nec hac contenti erant diligentia, custodes etiam armorum erant li. 49. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. t. 16. dere militari. <hi rend="italic" TEIform="hi">Si miles arma alienavit, armorum custodi plerumque ea culpa imputatur, si arma militi commisit non suo tempore.</hi> Hincapparet in castris custodes fuisse armorum, si enim aliqui arma amitterent, si frangerentur, nova paranda erant, praeterquam quod sagittarum, pilorumque vis ingens convehenda fuit, quae in castris custodiebantur. Nam lanceas, hastas, clypeos, scuta, parmas, loricas suas quisque asservabat, nec pugnaturi a custode petebant. Nec dubium in urbibus armamentariorum fuisse custodes. Merito sane, tempore belli et pacis requiruntur vigiliae, leges, arma, l. qui excubias et l. officium de re militari <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></p>
<p TEIform="p">§. 5. Curam armamentariorum fuisse piis Regibus ex sacris litteris constat. Cant. 4. 4. <hi rend="italic" TEIform="hi">Sicut turris David collum tuum, quae aedificata est cum propugnaculis, mille clypei pendent ex ea, omnis armatura fortium.</hi> Hinc 3. Regum 14. 28. est <hi rend="italic" TEIform="hi">armamentarium scutariorum.</hi> Quale vero fuerit, libro secundo, Paralipom. cap. 9. vers. 19. ostendit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Trecenta quoque scuta aurea trecentorum aureorum, quibus tegebantur singula scuta; posuitque ea Rex in armamentario, quod erat consitum nemore.</hi> Vocabatur domus Libani, cuius supellex aurea fuerat, et in eo palatio armamentarium. Ipse Roboam primo triennio cum pacem haberet urbes munivit, et armamentaria fecit, libro secundo Paralipom. cap. 11. 12. verba ita habent, vers. quinto. <hi rend="italic" TEIform="hi">Habitavit autem Roboam in Ierusalem, et aedificavit civitates muratas in Iuda. Exstruxitque Bethleem et Etam, et Thecue, Bethsur quoque, Socha et Odollam, necnon et Geth, et Maresa, et Ziph, sed et Aduram, et Lachis, et Azeca, Saraa quoque et Aialon, et Hebron, quae erant in Iuda, et Beniamin civitates munitissimas. Cumque clausisset eas muris, posuit in eis principes, ciborumque horrea, id est, olei et vini. Sed et in singulis urbibus fecit armamentaria scutorum et hastarum: formavitque eas summa diligentia, et imperavit super Iudam et Beniamin.</hi></p>
<p TEIform="p">Novae diligentiae causa erat, quia iam novus hostis, et quidem potentior ortus erat, urbesque quae tempore Salomonis in medullio regni erant, factae erant abscessu decem tribuum limitaneae, reliqua etiam armamentaria decem tribuum ces serant Ieroboamo. Apud Isaiam 22. 8. etiam mentio est armamentarii domus salrus. Exercitatio animos et fiduciam parit. Qui suos ignavos esse optat, ne insurgant, ille a vicinis tutus non est. haec in pace sunt curanda, ut ad obtemperandum assuescant. Militis virtus est unica promptum obsequium, qui ad duella proni sunt, non fortes, sed bestiales sunt.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.15" n="15" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XV. <hi rend="italic" TEIform="hi">Arma quae curanda.</hi>
</head>
<p TEIform="p">FACTURUS bellum princeps, praeparare haec praecipue debet: Foedera, commeatus, arma, munitiones, pecuniam, militem. De singulis dicendum non est hoc capite, de foederibus, comme atu, munitionibus, pecunia, dictum lib. 8. Pacis enim opera sunt magis, quam belli.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Plerique qui de bello scripserunt, de armis et viris, seu terra seu mari bellaturis accurate omnia tractarunt. Hoc tamen modo, ut alii vetera, alii nova, pauci causas et Consilia veterum et novorum ostenderint. Mihi, quae de novis et veteribus intellexi, breviter proponere est animus.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Arma sunt quaecunquae, necessitas suadet. Ferrum, oleum, lignum, et alia. Arma sunt militis quasi membra, nam belluis dedit naturalia, quia prudentiam negavit, homini dat extera, quibus utatur, addita ratione.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
<l part="N" TEIform="l"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></l>
</lg>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Natura cornua. tauris, ungulas dedit equis, hiatum dentium Leoni, viris autem ferrum,</hi> quo vincit tauros, domat equos, leones venatur, et demum quod difficillimum est, vincit et aliud ferrum. Magna itaque copia armorum paranda est in pace, quia facile habentur. cum necessitas urget, etiam omnia accipienda, aes campanarum conflari potest, ut finito bello reddatur.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Atma definio, instrumenta omnia bellorum, quibus ab hoste defendimur, ut hostem offen dimus. Ea sunt itaque duplicia, vel enim iis nos tutamur, ut est scutum, galea, ocreae, velhostem laedimus, utgladius, hasta, sclopus: Haec aliter quoque dividuntur; vel enim corpori circumdantur, manibusque singulorum tractantur, vel machinis aguntur, et violentius agunt, multorumque viribus indigent, ut aries, testudo tormenta maiora. Inter haec media pono equos, elephantos, camelos, canes, porcos, serpen tes, quibus velut atmis nonnulli interdum usi, sunt vero arma animata, aut semiarma, et semimilites.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Arma defensiva, seu tegumenta priora sunt offensivis, Ducis enim laudati est, suos primum in tuto collocare, deinde hosti nocere, si enim mutuis plagis concidantur, nullius est victoria. Fortior itaque est, qui munitior: Qui sibi bene providit, ut incus sonitum mallei non metuit. Dum clavum tenet nauarchus, tempestates spernit. Miles bene tectus fidenter invadit hostem et arte intrepide utitur: ars autem absorbet omnes rerum difficultates: ut militari proverbio iactanr.</p>
<p TEIform="p">§. 8. Veterum tegmen capitis fuit galea, Ea fuit velitum ex pelle lupina, aliave. Polybius: <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">Adornatur</hi> (ita vertit Lipsius) <hi rend="italic" TEIform="hi">praeterea et simplici tegmine capitis, atque est cum lupinam, aut tale aliquid <sic corr="imponit..." TEIform="sic">imponitur</sic> tutelae simul, et signi causa, ut ductoribus ordinum, cum strenue, vel aliter pugnaverint, possint innotescere.</hi></p>
<p TEIform="p">De galeae materia Lipsius. Non ex aere, aut ferro, sed lana, tomento, corio; cassis de metallo
<pb id="s0861" n="861" TEIform="pb"/>
fuit. Galea a <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> fele aut mustella dicta, a feris sumebant, inde <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">mustellina. canina, taurina, caprina,</hi> apud Homerum et Virgilium est etiam Leonina. AEneid. 5 <hi rend="italic" TEIform="hi">tegmen tor quens immane leonis,</hi> Lipsius inTraiani columna adnotat hoc omnes esse habitu, cum pelle leonis, quae caput, humeros, tergumque tegat. Lupina est apud Propertium in eleganti carmine,</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Et galea <reg orig="hirsutâ" TEIform="reg">hirsuta</reg> compta lupina <reg orig="iubâ" TEIform="reg">iuba</reg>.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Apud Statium Ursina est;</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ille Lycaoniae rictu caput asperat Ursae.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Aliis placuit Vulpina. Thraces, Macedonesque si miles habuere. Hoc vero est, de quo haeret auditor Lipsii, cum tutelae et signi causa gestarint, an nudo capiti, an alteri galeae imposuerint? Existimat Lipsius nudo capiti velites imposuisse, eos enim non tam caute et custodite armatos: Ego magis etiamnum dubito: quamvis Leonina et Ursina sint tutelae, non tamen video quomodo mustellinae, vel caprinae, vel etiam vulpinae pelliculae sagittas aut gladios morentur: multo magis resistunt ex tomento galeri nostrates, praecipue crassi illi, quos Brunsuicenses appellare consueverunt.</p>
<p TEIform="p">Itaque illud quod <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> vocat Polybius, vilem, nec operose factam galeam significare, non autem simplicem fuisse pelliculam, sed lino lanave suffultam, ad frangendos actus, forte et duplicatae pelles fuerunt. Agrestium arma describit Statius.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Tela rudes trunci, galeae vacua ora Leonum.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Ipse Lipsius galeas e corio, vel simili materia ait esse, ferro aliquo per lineas, aut circulos inducto, corium igitur aut duplicatum, aut alia materia suffultum fuit. Immo magis probo pelles fuisse impositas pileis, vel ex duplicatis, aut saepius densatis pellibus fuisse. Nam Vegetius libro primo capite vigesimo. Pileos vocat. <hi rend="italic" TEIform="hi">Usque ad praesentem prope aetatem consuetudo permansit, utomnes milites pileis, quos pannonicos vocabant, et ex pellibus uterentur: quod propterea servabatur, ne gravis galea videretur in pralio homini, qui gestabat aliquid semper in capite.</hi> Graves ergo pilei aliqua proportione ad cassidem.</p>
<p TEIform="p">Porro horribiles formas galeis impositas discimus ex Virgilio apud quem Turnus libr. 7. describitur.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ipse inter primos praestanti corpore Turnus</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Vertitur arma tenens, et toto vertice supra est.</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Cuitriplici crinita iuba galea alta Chimeram</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Sustinet Aethnaeos efflantem faucibus ignes.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Cimbri quoque eo habitu fuere: Plutarch. in Mario. Galeas equitum Cimborum et plumis et horrentium animalium formis insignes fuisse ait Diodorus Siculus libro secundo: Reges AEgyptiorum, leonum, taurorum, draconum capita suo capite velut principatus insignia gestasse, quod Christianis temporibus sensim disiit, et contra hostem notumhis terriculamentis uti vel le puerile est. Haec, ut dicam, ad insignia familiarum venerunt: Hinc enim nobilium varietas, dum scutum et galeam exhibent.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Cassis aerea aut ferrea, interdum argentea et mixtis metallis fuit. Camillus fabricatus est galeas plerasque totas fetreas, et laeves in ambitu, utgladii aut laberentur in iis, aut frangerentur.</p>
<p TEIform="p">Ad latera erant bucculae, quae buccas, seu genas contegerent. Servius cum divitibus imperat aereas galeas, satis ostenditur munimentorum aereorum prius, quam ferreorumusum fuisse.</p>
<p TEIform="p">§. 8. Cristae ornamento, et terrori erant, Polybius ait: <hi rend="italic" TEIform="hi">super haec omnia adornantur apice plumeo, pen nisque puniceis, aut nigris, rectis tribus, ad cubiti longitudinem, quae cum in summo vertice aliis armis addi derint: vir duplo maior apparet, et pulchraea species fit, hostique formidulosa.</hi> Pro <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> vertit Lipsius apicem, non enim de corona agit, quamvis aliquam coronae similitudinem habeat.</p>
<p TEIform="p">Summo autem galeae infixus erat apex ille, seu plumea corona, Graecis et <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> dictus, quin et tubi erant, quibus immissae cristae. Centuriones transversas et argentatas cristas habuerunt, ut facilius agnoscerentur, aliorum erectae erant, et cum crebris pugnis sauciatae pendulae, et diffusae.</p>
<p TEIform="p">Puniceae dignorum erant, Turni cristae rubentes erant; Hannibalis niveae, deinde etiam usi pavonum picturatis pennis.</p>
<p TEIform="p">Tres autem cristae, plerumque erant, <hi rend="italic" TEIform="hi">triplici</hi> n. <hi rend="italic" TEIform="hi">cristata iuba galea alta erat.</hi> Mezentius apud Virgilium crista est hirsutus equina. Hinc in galeis et insignibus nobilium aut cristae, aut alia signa, ut cornua, trabes, certi colores, nam alia quae pro pennis gestasse constat ex historia Pyrrhi, qui agnitus est <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">crista eximia, et hircinis cornibus.</hi> Verum quod ad haec omnia, atque adeo arma pertinet, varie mutarunt, et mutanda omnia fuerunt propter hostes, quia his atque aliis armis, arma vetera faciunt inutilia, et ad nova cogunt.</p>
<p TEIform="p">§. 9. Cassis igitur aerea fuit, Polybius vocat <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">Aere caput tecti, surgunt super agmina cristis.</hi> Camillus fecit aereas, et ferreas, laeves in ambitu contra immanes Gallorum gladios. Loro sub mento ligabant, facies nuda erat: nunc faciem multi tegunt, ut solum vulneri pateanr, qua oculis prospiciunt. Tales in Persis Marcellinus notavit. Et 1. Reg. 17. 38. et 5. et 1. Maccab. 6. 35. galeis aereis utuntur. Nostri temperant novo mo do ferrum, ut glandes repellat.</p>
<p TEIform="p">§. 10. Alterum tegmen corporis erat parma. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> inquit Polybius. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> Par ma et infirmitatem habet a structura, et magnitudinem securitati suffi cientem: Haec Velitum fuit.</p>
<p TEIform="p">Firmitas parmae non a <reg orig="materiâ" TEIform="reg">materia</reg>, non enim ex metallo, sed e corio, velcorio et ligno, idque vel solido, vel texto vimine, vel asserculis commissis, devinctisque.</p>
<p TEIform="p">Forma parmae rotunda. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> ita Polybius et Nonius: Iphicrates teste AEmylio probo, proparma peltas dedit, unde Peltastae sunt nominati.</p>
<p TEIform="p">Magnitudinem parmae scribit Polybius <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> novem igitur in circuitu pedes inquit Lipsius, habet; at non est brevis illa parmula, et parvus Clypeus. Dubitat ille, an in nomi ne diametri intellegaturipsa <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> Tunsane exigua esset parmula, vera enim diameter unius pedis esset. Marius parmulas sustulit, et substituit Brutanias, hocest, scuta, quibus Bruti pugnare soliti: Sed fieri non potest, ut unius pedis fuerint: quid enim hoc ad tutelam, seu <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> utrecte sibi ille obicit. Stultum autem videtur, cum manum sinistram parma occuparet, tam parnam fecisse, ut pugnantem non defen deret, et tamen impediret. Parmam esse, quae Graecis pelta
<pb id="s0862" n="862" TEIform="pb"/>
dicitur, ait Plinius, eamque certam etiam appellant, sed ut breve utrum que scutum erat, ita forma diversa, semiplenae lunae speciem pelta habebat. Virgilius libro primo.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ducit amazonidum lunatis agmina peltis.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">§. 11. Parmae affine est scutum et clypeus.</p>
<p TEIform="p">Scuti magnitudo duorum pedum, et semis in latitudine, in longitudine quatuor: Maius vero pal mum amplius haber.</p>
<p TEIform="p">Materia scuti ait Polybius <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> ex duplici contabulatione. Itaque constat duas tabulas taurino glutine, cum linteo compactas. Sed addit Lipsius e minutis tabellis contextum: nam Varro a sectura deducit, scutum dictum, vel ut secatum, quod minute confectum sit tabellis. et Ammianus de Inliano. <hi rend="italic" TEIform="hi">Cum apud Parisios adhuc Caesar Iulianus fcutum quatiens in campo exser ceretur, axiculis quis orbis erat campactus, in vanum excussis, ansa reman serat sola.</hi> Ego hic, ut fateor, haereo, optaremque scutum vetus ostendi. Nam operosa est illa ex axiculis confectio, nec firmitudini accommoda: itaque cum tantus scutorum esset usus, paratiora fuisse non dubito. Et primo quidem multo firmius et contumacius erat adversum ictus, si duae tabulae transversim conglutinarentur, quam si una solum esset: ea enim secundum eam dimensionem qua fissilis est facile transfigitur, athic in di versa tendunt lineae fissiles, quod in unam recipitur tabellam, in altera tenetur, moramque patitur, asseri enim agglutinatus asser diverso ductu linearum, eum vincit, continetque ne rimis hiate, aut findi possit.</p>
<p TEIform="p">Deinde certum mihi est asserculos alios longi tudinem, alios latitudinem aequare debuisse, non enim ex duobus tribusve longitudo confici potuit, quod eaparte, qua longitudo ligni abscinditur, conglutinari non possint. Quomodo tabel lis confectum sit, haud satis capio, nisi longiuscu lis inter se commissis, glutineque compactis, ex axiculo quasi vinculo addito, ex Ammiano disci mus. Ligna huic rei utilissima nominat Plinius l. 16. c. 40 <hi rend="italic" TEIform="hi">frigidissima quaecumque aquatica: lentissima autem, et ideo scutis faciendis aptissima, quorum plagaton trahit seprotinus, cluditque suum vulnus, et obidcontuma cius transmittit ferrum: in quo sunt genere, ficus, salix, tilia, betulla, sambucus, populus utraque. Levissima ex his ficus et salix, ideoque utilisimae.</hi> Ex quibus etiam discimus illa scuta hodie penitus esse inutilia.</p>
<p TEIform="p">Forma scuti duplex, quod planum fere, et quod imbricatum, quale nobis Lipsius exhibet.</p>
<p TEIform="p">§. 12. Praeter tabellas interdum nihil additum: Germani apud Tacit. 2. ann. Nec scutaquidem ferro, nervoque firmata. sed viminum textus: vel tenues, et colore fucatas tabulas esse. Verum Romani corio sirmabant, et obducebant: tum ad firmitatem, tum quia corio defenderetur humor, quo contracto tabulae salignae solverentur, gluten enim humoris impatiens est.</p>
<p TEIform="p">Crebro etiam tergora multiplicabant, levia enim sunt et lenta. Hinc textu septemplice scuta firmabant prisci, etiam apud Troianos et Graecos. Haec autem tum erant arma, ob pretium aeris et ferri. quod vulgus militum comparare illis in locis non potuit. Sane in sacris litteris apud vetustissimos clypeos, et scuta aerea legimus.</p>
<p TEIform="p">Praeter haec erat ferreum munimentum, Polybius <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> vocat, quod Suidas interpretatur <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">Ferreum limbum, seu ambitum Romani clypei.</hi> Ferrum sero additum, Camillus enim auctor: qui tamen aeream laminam addidit. Plutarch. in Cam. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">Scutis laminam ferream adaptavit in orbem, ligne solo ictusparum sustinente.</hi> Contra Gallorum magnos gladios, forti robore vibratos, sollers Imperator adinvenit. Ambitus ille interdum argenteus, et auratus aliquando fuit. Sidonius <hi rend="italic" TEIform="hi">Clypeorum lucem in orbibus niveam, in umbenibus fuluam,</hi> ait. Hoc in magnis et potentibus.</p>
<p TEIform="p">Umbo estin medio clypeo protuberans ferrum rotundum, graecis <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> qaod prominentias montium, aliarumque rerum significat, in vestibus etiam umbonem agnoscit Tertullianus. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> graeci interdum appellant. Poly bius vocat <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> aitque avertere <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> vehementes ictus lapidum, sarissarum et universi violenti cuiusque teli.</p>
<p TEIform="p">Umbone hostes etiam protrudebant, Acilius umbone obvios agit. Optime notavit et Lipsius alam, ipsumque brachium interdum umbonem vocari. Rotabant autem, atque ita quatiebantscutum, ut ad omnes ictus umbonem opponerent.</p>
<p TEIform="p">§. 13. Parum erat in scuto levi, plusin maiore momenti. Nunc omnia illa impedimenta potius in bello essent, quam adiumenta. Sed veterum usum videamus. Primo Gallorum scuta Romani contemnunt, non ferro, nervove firmata, sed viminum textus, vel tenues, vel colore fucatas tabulas esse. Itaque ante ferrum additum a Camillo Romana quoque scuta infirma erant.</p>
<p TEIform="p">Deinde umbo gravioribus ictibus obsistebat, reliquum ergo scutum his impar erat, et crebris ictibus fatiscebat, ita et Aiax de suo dicit, <hi rend="italic" TEIform="hi">Novus est successor habendus.</hi></p>
<p TEIform="p">Tertio pilis et sagittis ita interdum onerabatur, ut grave esset ferenti.</p>
<p TEIform="p">Quarto eius agitatio vehementer militem fatigabat. ita ut non minus sinistra quam dextra lassaretur.</p>
<p TEIform="p">Quinto ipsisin proeliis videmus crebro traiecta scuta, etiam cum ipso viro, ut mulrae historiae ostendunt.</p>
<p TEIform="p">Quod si ergo ad bella nostratia veniamus impedimenta fuerint non munimenta. Nam ut de bombardis taceam, ne mediocris quidem ulliusictum sustinebunt: cum pilo iacto perforarentur et sagitta: ne minoribus quidem resistere possunt armorum viribus: contra scuta enim maiores nostri ante bombar das inventas, usi sunt triplici, potissimum armorum genere. Equitum lanceis quibus scuta hominemque auferebant. Grandibus gladiis, quos utraque manu vibrabant, quibus scuta obiecta findebant. et e manibus gestantis excutiebant. Denique bipennibus quatum violentissimi ictus scuta omnia inutilia fecerunt. Origo huius armaturae a Germanis, Gothis, Longobardis, quorum vires magnae scuta facile excutiebant. Scuta igitur nunc inutilia sunt. olim frequenter etiam mutata sunt. Ante Romulum Argolicis Clypeis usi sunt auctore Plutarcho. Romulus scuta instituit, credo quod in pastoritio populo haud facile Clypei haberi poterant: hinc Servius postea Clypeos reposuit, sed censum maiorem habentibuseos imperavit. Ad Veios Clypeis omissis scuta retenta sunt, quae causa sit, non satis coniicio: an forte cum stipendia aequalia essent, pediti etiam arma aequanda duxerunt; ita Lipsius sentit.</p>
<p TEIform="p"><gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> Graecorum scutum erat, a similitudine <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> ita vocatum, quod longitudo eius maior latitudine. Athen. 4. et 6.</p>
<pb id="s0863" n="863" TEIform="pb"/>
<p TEIform="p">§. 14. Clypei Graecorum erant; <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> vocabant. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> vocat Homerus, quod rotundi essent.</p>
<p TEIform="p">§. 15. Loricae priscis variae, et mirum tantae curae fuisse, cum bombardae non essent. Titusapud Hegesippum describit lib. 3. c. 14. <hi rend="italic" TEIform="hi">Progredimur in bellum muniti undique, tegitur galea caput, lorica pectus, totum clypeo corpus. Ubi feriat hostis Romanum militem, reperire non potest.</hi> Nec auxesis est. Claud. lib. 2. in Rufin.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Coniuncta per artem</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Flexilis inductis animatur lamina membis,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Horribilis visu: credas simulacra moveri</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ferrea, cognatoque viros spirare metallo.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Nec poeta sed historicus quoque Ammianus eodem modo loquitur. <hi rend="italic" TEIform="hi">Praxitelis manu polita crederes simulacra, non viros, quos laminarum circuli tenues apti corporibus, flexibus ambiebant, per omnia membra deducti, ut quocumque artus necessitas commovisset, vestitits congrueret, iunctura cohaerenter <reg orig="aptatâ" TEIform="reg">aptata</reg>.</hi></p>
<p TEIform="p">Verum de Loricarum genere dicamus.</p>
<p TEIform="p">Plerique milites Roma ni priore aevo totum corpus lorica non texerunt, sed larnina pectus tantum modo. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Plerique capientes aeream laminam, quae sit spithamae, seu duodecim digitorum undique, eam pectori apponunt: et vocant <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> Lascaris cordituum,</hi> Lypsius <hi rend="italic" TEIform="hi">pectorale</hi> vocat. AEream laminam dicit Polybius, Varro de crudo corio pectorali facta ait itemque alii. Sed credo desiisse pelleas loricas, quod parum tutarentur, et vehementer calefacerent pugnantes.</p>
<p TEIform="p">Qui honestiores erant, fortioresque, lorica pectus, ventrem, et alia deoisum tegebant, ut testatur Pausanias l. 1. Utramque loricam ad latera fibulis connectebant, atque haec vocabatur iusta ac plena armatura. Erant illi a prima classe, supra decem mille drachmas censi, utait Polybius.</p>
<p TEIform="p">Loricae illae triplices, vel enim ex integra lamina erant, quales hodie pleraeque sunt, vel hamatae, et catenulis contextae, Graeci <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> appellant.</p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Loricam consertam hamis, auroque trilicem</hi> Virgilius appellat: Tertium genus erat squamatarum, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/></p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Rutilum thoraca indutus aenis</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Horrebat squamis.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Squamae interdum catenulis connexae erant, interdum linteo, aliquando corio superductae.</p>
<p TEIform="p">Apud Suidam Parthorum equites, quos postea imitatisunt Latini et Clibanarios vocant, sic armantur. Lorica Parthi equitis est tallis. Prior eius pars pectus et femora etmanus extremas et crura tegit: posterior, tergum et cervicem et caput totum. Fibulae vero sunt ad latera, quibus utramque partem iungunt, atque ita totum equitem ferreum dant videri. Prohibet vero nihil autimpedit ferrum membrorum extensiones sive contractiones: adeo curiose factum sectumque est, ad naturam membrorum. Armant autem et equum similiter ferro, totum quidem et usque ad ungulas: hocideo, quia nihil iisarma prosunt propria, siequus interficiatur.</p>
<p TEIform="p">Robur hocerat olim, et nunc est militiae. Ammianus ferreas laminas vocat in modum tenuis plumae. et Virgilius.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Spumantemque agitabat equum, quem pellit aenis</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">In plumam squamis auro conserta tegebat.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Armaturam clarius describit Ammian. lib. 16. <hi rend="italic" TEIform="hi">Incedebant,</hi> inquit, <hi rend="italic" TEIform="hi">hinc indeordo geminus armatorum, clypeatus atque cristatus corusco lumine radians, niti dis loricis indutus: sparsique cataphractiequites (quos Clibanarios dictitant Persae) thoracum muniti tegminibus, et limbis ferreis cincti, ut Praxitelis manu polita crederes simulacra, non viros: quos laminarum circuli tenues apti corporis flexibus ambiebant, per omnia membra deducti, ut quocumque artus necessitas commovisset, vestitus congrueret, <reg orig="iuncturâ" TEIform="reg">iunctura</reg> cohaerenter <reg orig="aptatâ" TEIform="reg">aptata</reg>.</hi></p>
<p TEIform="p">Quomodo illis obsisteretur docet lib. 25. <hi rend="italic" TEIform="hi">Humanorumque vultuum simulacra ita capitibus diligenter aptata, ut imbracteatis corporibus solidis ibitantum incidentia tela possint haerere, quaper cavemas, minutas et orbibus oculorum adfixis, parcius visitur, vel supremitati narium angusti spiritus emittuntur.</hi></p>
<p TEIform="p">Magnatum squamae fuerunt: nam habileserant ferendo, et hoc ipso quod aliquantum cederent, ictibus obsistebant. Hoc admirabilius quod squamas exungulis equorum, et aliorum animalium faciebant: describit Pausan. l. 1. <hi rend="italic" TEIform="hi">Thoraces vero ita faciunt. Multos equos quisque nutrit, iis ad bellum non mode utuntur, sed et diis patriis suis immolant, colligentes vero ungulas, eas purgantes et dissecantes conficiunt ex iis quiddam draconum squamis simile, aut si quis draconem non viderit, vidit autem nucis pinea fructum viridem, iis e nuce segmentis aut torulis si opus <reg orig="assimilârit" TEIform="reg">assimilarit</reg>, haud errarit. Has igitur squamulas perforantes, et nervis equinis aut bubulis consuentes, loricas ad usum habent, neque decore Graecanicis inferiores, neque infir miores. Nam et cominus percussae, et iactu petitae, resistunt et sustinent.</hi></p>
<p TEIform="p">Lineos thoraces vetustissimi usus fuisse Homerus ostendit, apud quem Aiax est <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> et inter prima arma fuisse crediderim.</p>
<p TEIform="p">Hoc tempore interdum utuntur, sed parum ferro aut globis resistunt, venantibus erant apti, dentes enim retundunt, aut frangunt. Loricae hamatae paene desierunt, cum enim glande annuli rumpuntur, plura vulnera faciunt, inhaerentque corporibus frusta, nec educi facile possunt.</p>
<p TEIform="p">Laneos etiam subcoactos, seu coactiles thoraces habebant, acetum addiderunt, utferro resisterent, spongia etiam pectori tegumentum erat. Sed ne pluvia gravarentur, pellibus inducebantur. Valde autem talia nunc quoque probantur, nam si lorica mediocri defendantur, qua vis glandis frangitur, hisce tomentis retinetur.</p>
<p TEIform="p">Interim hoc fere tempore in usu sunt ferreae, fortes, graves, qualis illa apud Plutarchum in Demetrio, quae telum balistarium reppulit, nec nisi levem stricturam accepit, quasi a stilo strictorio. Sed haec valde rara fuerunt: Nam communem armaturam etiam gladii vincebant. Diod. ait <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">Neque scutum, neque galea, neque os sustinet ictum:</hi> nempe gladii Hispaniensis. Et Plutarchus in Perse, Gladios Romanorum gravitate, et ictuper omnia arma ad corpora pervasisse tradit. Iam vero nemo arma tollere dignaretur, quae ne gladio quidem resisterent.</p>
<p TEIform="p">§. 16. Vegetius ferreas ocreas pedibus tribuit, unam in dextro crure, quod in pugna stataria antecedit: atqui iaculis pugnabant, in sinistro: Veteres tamen crus utrumque tectifuere</p>
<p TEIform="p">§. 17. Equites initio loricas non habuerunt, ut refert Polybius, id enim agebant ut facile equum conscenderent, cum stratores, seu <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> non haberent. Id enim severe exactum. Vegetius lib. 1. cap. 18. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nontantum autem a tyronibus, sedetiam a stipendiariis militibus salitio equorum districte est semper exacta. Quem usum usque ad hanc aetatem, licetiam cum dissimlatione, pervenisse manifestum est. Equi lignei hieme sub tecto, aestate ponebantur in campo:</hi>
<pb id="s0864" n="884" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">super hos iuniores primo inermes, dum consuetudine prosicerent, demum armati cogebantur ascendere. Tantaque cura erat, ut non solum a dextris, sed etiam a sinistris (partibus) et nisilire et desilire condiscerent, evaginatos etiam gladios, vel contos tenentes. Hoc enim assidua meditatione faciebant, scilicet, ut in tumultui proelii sine mora ascenderent, qui tam studiose exercebantur in pace.</hi></p>
<p TEIform="p">Scuta equitum ex mero corio, quod non satis duratum pluvia redderetur inutile. Cetram appellabant, scutum loreum sine ligno. Credo et ex alia materia, et interdum ex corio durato, cui aqua haud noceat. Sine dubio ridiculum foret, in nostram militiam eo munimento procedere.</p>
<p TEIform="p">§. 18. Pro coronide adiungam quae Vegerius l. 1. cap. 20. de armis habet. <hi rend="italic" TEIform="hi">Locus exigit ut quo armorum genere, vel instruendi vel muniendi sint tyrones, referre tentemus. sed in hacparte antiqua consuetudo penitus deleta est: nam licet exemplo Gothorum et Alanorum, Hunnorumque equitum arina profecerint, pedites (tamen) constat esse nudatos. Ab urbe enim condita usque ad tempus Divi Gratiani et cataphractis et galeis muniebatur pedestris exercitus. Sed cum campestris exercitatio interveniente neglegentia, desidiaque cessaret, gravia videri arma coeperunt, quae raro utique milites induebant. Itaque ab Imperatore postulant, primo cataphractas, deinde cassides deponere: sic detectis pectoribus et capitibus congressi contra Gothos milites nostri multitudine sagittariorum saepe deleti sunt, nec post tot clades, quae usque ad tantarum urbium excidia pervenerunt, cuiquam curae fuit vel cataphractas vel galeas pedestribus reddere. Ita fit, ut non de pugna, sed de fuga cogitent, qui in acie nudi exponebantur ad vulnera. Quid enim pedes sagittarius sine cataphracta, sine galea, qui cum arcu scutum tenere non potest, faciat? Qui dipsi Draconarii atque signiferi, qui sinistra manu hastas gubernant, in proelio facient, quorum et capita esse nuda constat et pectora? sed gravis pediti lorica videtur, et galea fortasse, raro meditanti arma, raro tractanti. Ceterum cottidianus usus non laborat, etiam si onerosa gestaverit. Sed illi qui laborem in portandis veteribus monumentis armorum ferre non possunt, detectis corporibus et vulnera sustinere coguntur et mortes: et quo est gravius (et turpius) aut capi, aut certe fuga Rem publicam prodere. Sic dum exercitium laboremque declinant, cum maximo dedecore trucidantur, ut pecudes. Unde enim apud antiquos Murus dicebatur pedestris exercitus: nisi quod pilatae legiones praeter scuta etiam cataphractis galeisque fulgebant? usqueeo ut sagittarii sinistrae brachii manicis munirentur. Pedites autem scutati praeter cataphractas et galeas, etiam ferreas ocreas in dextris cruribus cogerentur accipere. Sicerant muniti illi, qui in prima acie pugnantes principes, in secunda hastati, in tertia triarii vocabantur. Sed triarii genibus positis solebant intra scuta subsidere, ne stantes vulnerarentur venientibus telis: et cum necessitas postulasset, tamquam requieti vehementius hostes invaderent, a quibus constat saepe factam esse victoriam, cum hastati illi, et qui priores steterant, interiissent. Erant autem apud veteres inter pedites qui dicebantur, levis armaturae, funditores et ferentarii: qui praecipue in cornibus locabantur, et a quibus pugnandi sumebatur exordium: sed hi et velocissimi et exercitatissimi legebantur. Necerant admodum multi qui cedentes, si proelii necessitas compulisset, inter principia legionum recipi solebant, ita acies immota consisteret. Usque ad praesentem prope aetatem consuetudo permansit, ut omnes milites pileis, quos Pannonicos vocabant, ex pellibus uterentur: quod propterea servabatur, ne gravis galea videretur in proelio homini, qui gestabat aliquid semper in capite. Missilia autem quibus utebatur pedestris exercitus, pila vocabantur, ferro subtili trigono praefixa, unciarum novem sinepedali, quae inscuto fixa non possent abscindi, et loricam scienter et fortiter directa facile perrumpunt. cuius generis apud nosiam rara sunttela. Barbari autem scutati pedites, hispraecipue utuntur. quas Bebras vocant, ac binas etiam et ternas in proeliis portant. Sciendum praeterea, cum missilibus agitur, sinistros pedes in ante milites habere debere: ita enim vibrandis spiculis vehementior ictus est. Sed cum ad pila, ut vocant, venitur, et manu ad manum gladiis pugnatur; tunc dextros pedes in ante milites habere debent: ut et latera eorum subducantur ab hostibus, ne possint vulnus accipere, et proximior dextra sit, quae plagam possit inferre. Instruendos igitur ac protegendos omni arte pugnandi quocumque genere armorum constat esse tyrones. Necesse est enim ut dimicandi sumat audaciam, qui munito capite vel pectore non timet vulnus.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 19. Neglectus eo tempore exercitus Romanusest. Nam Valens Gothos admisit et eorum praesidio fisus, militem suum despexit, nec omnino absque causa, ut qui Imperatorum suorum nece clariores, quam victoria contra hostem solerent evadere. Gratianus autem Alanis errore eodem confidebat, suorum passus insidias. Cataphractas vocat Vegetius pectoris munimentum, et loricam, omniaque quae corpus <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> saepiunt ac muniunt. nudati hoc modo Gothorum impetu turbantur. indicat Paul. Diac. l. 12. et Orosius. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ad primum Gothorum impetum, perturbatae sunt Romanorum equitum turmae, nudatosque pedites <reg orig="deseruêre" TEIform="reg">deseruere</reg>, qui moxequitatu hostium septi, ac sagittarum nubibus obruti.</hi> Postea Thoracomacho se munierunt, de quo Steenwechius ex notitia imperii. <hi rend="italic" TEIform="hi">Inter omnia, quae adversum bellicum provida posteritatis cogitavit antiquitas, Thoracomachum quoque <reg orig="mirâ" TEIform="reg">mira</reg> utilitate ad levamen corporis, armorum ponderi et asperitati subiecit. hocenim vestimenti genus, quod decoactili ad mensuram et tutelam humani pectoris conficitur, de mollibus lanis timoris sollicitudo, <reg orig="sollertiâ" TEIform="reg">sollertia</reg> magistra, composuit: ut hoc inducto primum, lorica vel clivanus, aut his similia fragilitatem corporis, ponderis asperitate non laederent: membra quoque vestientis, inter armorum hiemisque discrimen tali solatio adiuta labori sufficiant. Sanene idem Thoracomachus pluviis verberatus ingravescente pondere adficiat vestientem, de Libycis bene confectis pellibus ad instar eiusdem Thoracomachi faciem conveniet superinducere. Hocigitur ut diximus, Thoracomacho induto, cui graeca appellatio, ex tuitione corporis nomen adsumpsit, soccis etiam, hoc est, calceamentis, et ferratis ocreis indutis, superposita galea et scuto vel gladio lateri aptato, arreptis lanceis in plenum, pedestrem subiturus pugnam, miles armabitur.</hi></p>
<p TEIform="p">Verum hoc etiam mutatum, nec diu in usu fuit. nam contra vim hastarum, maxime quibus tenue ferrum nihil potuit, deinde in pellium paratura sumptus, et opera magna adhibenda fuit. Gravissimum vero, quod textu laneo involuti sudore defluerent, et in acie debilitarent gestantem.</p>
<p TEIform="p">Hinc apparet omnia ineo posita, ut levia essent, ut impenetralia tegumenta, quae duo si quis Imperator iungere posset, ne ille facile orbis terrae imperium obtineat.</p>
<p TEIform="p">Hinc tot mutationes armorum, et in hodiernum usque diem. Primum ferrea, seu aerea tegmina, deinde lignea et coriacia, iterum ferrea, atque aerea, aliquando levia, quandoque gravia. Dio ait Macrinum squammatos thoraces abstulisse, et scuta quae canalium, sed unbricum instar erant, quo ad pugnam faceret expeditiores, sed ut habiliores, ita quoque infirmiores, et magis obnoxios fecit.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.16" n="16" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<pb id="s0865" n="865" TEIform="pb"/>
<head>CAPUT XVI. <hi rend="italic" TEIform="hi">Arma, quibus hostem laedimus cominis.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. ARMA quibus hostem offendimus multiplicia sunt. Neque enim res ulla est, qua non in hominum perniciem homines uti possint, et aliquando usi sint. Non gladiis modo, et telis homines confectos, sed pulvinis quoque et rosis suffocatos legimus. tuba etiam, tympanoque pugnamus, et sono hostem fugamus: Quin pars hostium de suo corpore praebet arma. 2. Reg. 2. 16. <hi rend="italic" TEIform="hi">Apprehenso unusquisque capite comparis sui gladium desixit in latus contrarii.</hi> Capilli itaque arma erant, uti et gladius. adeo ut minus ridiculum Thesei institutum videatur, qui capillum radi voluit, ne ansam hostibus praeberet: quod Alexander Magnus in barba iussit imitari suos. Thascorum, et Carthaginensium feminae, capillos pro machinis nectendis, et navium funibus dederunt. Polyaen. l. 8. Aquileienses in nervos arcuum impenderunt: Fulgos. l. 7. c. 6.</p>
<p TEIform="p">Arma itaque quibus hostem ferimus, opprimimusque, sunt quibus cominus, vel quibus eminus pugnamus. Illa quibus cominus res geritur, non ita mutata sunt: alia valde diversa sunt.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Arma quibus hostis laeditur cominus multiplicia sunt. Enses pleraeque gentium habuerunt. Prirum singularem, deinde duos gestarunt, praeter ensem oblongum paramerium, vel parazonium, sive pugionem, aliquando ad dextrum, quandoque ad sinistrum latus: dextri meminit Polybius, sinistri Iosephus lib. 3. de bello Iudaico. Romani post bellum Punicum secundum Hispanienses gladios gesserunt. Punctim eo potius, quam caesim utuntur. Nam caesim pugnantes derisere Romani, raro enim plaga mortifera est, et latus nudat. Interdum tamen et caesim: Seneca de benef. <hi rend="italic" TEIform="hi">Galeam <reg orig="machaerâ" TEIform="reg">machaera</reg> hispanica divisam</hi> ait. Livius l. 31. Postquam gladio Hispaniensi, detruncata corpora, brachiis abscissis, aut tota cervice desecta, et foeditatem aliam vulnerum viderunt. Nunc diversa genera gladiorum ad utramque pugnam habentur.</p>
<p TEIform="p">Equiti gladius longus datus. Ioseph. l. 3. de bello. <hi rend="italic" TEIform="hi">Equitibus gladius est ad dextram oblongus, et contus item longus in manu. scutum ad latus equitransversum, et in <reg orig="pharetrâ" TEIform="reg">pharetra</reg> portantur tria, aut plura iacula, cuspide lata, et hastis magnitudine non cedentia.</hi> Galeas et loricas omnes habent, uti pedites.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Hasta alia grandis est, qua cominus pugnatur, alia vero iaculatoria: Strabo lib. 10 <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>.</p>
<p TEIform="p">Nostri his solis hodie utuntur cominus, iacula cetera unae bombardae abstulerunt.</p>
<p TEIform="p">Secures <reg orig="fuêre" TEIform="reg">fuere</reg> longiores, quibus nostrae bipennes seu Hallabardae successerunt, huc referunt salibam, vel Tricurim sive Martio barbulum, quibus scuta perfringebant, Vegetius lib. 1. cap. 17. <hi rend="italic" TEIform="hi">In Illyrico dudum duae legiones fuerunt, quae sena milia militum habuerunt: quae quod his telis scienter utebantur et fortiter, Martiobarbuli vocabantur. Per hos longo tempore strenuissime constat omnia bella confecta: usque eo, ut Diocletianus et Maximianus, cum adimperium pervenissent, pro merito virtutis hos Martiobarbulos, Iovianos, atque Herculianos censuerint appellandos, eosque cunctis legionibus praetulisse doceantur. Qui nos autem Martiobarbulos insertos scutis portare consueverunt: quos si opportune milites iaciunt, prope sagittariorum scutati mutuari videntur officium. Nam hostes, equosque consauciant, priusquam non modo ad manum, sed ad ictum missilium potuerit perveniri.</hi></p>
<p TEIform="p">Apud Leonem tamen Martiobarbuli sunt iacula Turnebus a piscibus barbulis dictos putat.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Aclides tereteserant, et cum in hostem iactae essent, funiculo revocabantur: Cateiam vel Caiam etiam dictam putant.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Malleos etiam ferre consueverunt maxime equites, quorum loco, nunc latos gladios gerunt. Huc pertinent, et <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, caestusque.</p>
<p TEIform="p">Laqueis etiam usi sunt, quemadmodum reti, seu reticulari laqueo retiarii. Tirii Macedones cum turres ad oppugnationem promoverent: retibus illaqueabant, sternebantque Diod. l. 17. de Finnis, idem ait Olaus Magnus.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.17" n="17" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XVII. <hi rend="italic" TEIform="hi">Arma quibus hostem laedimus eminus.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. PILUM usitatum Romanis iaculum, fuit cubitorum quatuor et semis, sive septem pedum paulo minus ut Lipsius docet. Ferrum par ligno, sed dimidia parte infixa, vel affixa ligno, ferrum aliquando quadratum, aliquando trigonum, crassitudine digitali, Vegetius ait Scutatos pedites, et loricatos equites saepe transuerberare. Visei tanta etiam a Tibullo tribuitur, <hi rend="italic" TEIform="hi">ut lento per fregerit obvia pilo:</hi> ferrum latum ei tribuit Virgilius. <hi rend="italic" TEIform="hi">Lato crispans hastilia ferro.</hi></p>
<p TEIform="p">Florus ingentia pila, gladiis comparat: circa mucronem hamata erant, ne extrahi possent. in scutis itaque haerebant, eaque gravabant, quod impedimentum ut maius esset, Marius efficit, ut inflecterentur: Interdum duo scuta perforabant, et connectebant.</p>
<p TEIform="p">Pila alia erant ab hastis velitum, has graeci <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, illa <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> appellant. Velites etiam <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> dixerunt Polybius ita describit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Telum pili lignum habet longitudine plerumque bicubitali, crassitudine digitali Spiculum unius spithamae palmi inquam maior is eo usque attenuatum et acutum, ut mox primum post iactum necessario flectatur, sit que inhabile ad remittendum: alioqui commune fieret telum.</hi></p>
<p TEIform="p">Septena iacula quaternum pedum data sunt singulis: Ligni longitudo trium pedum, ferrum palmi magni, sive dodrantalis paulo minus pede. facile itaque fuit septenas hastulas ferre manu.</p>
<p TEIform="p">Partim pilo, partim hastae velitari similis est Sibuna, sive Sybina, Graecis Illyrisque usitata, in venatib. potissimum usi sunt. Pilorum licet vis interdum exaggeretur, tamen constat ordinarie infirmam fuisse. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nam plerumque ex aequo et inferiore loco irrita cadebant.</hi></p>
<p TEIform="p">Livius l. 7. <hi rend="italic" TEIform="hi">Praeter virtutem locus quoque adiuvit, ut pila omnita, hastaeque, non tamquam ex aequo missa, una (quod plerumque fit) caderent: sed omnia librata ponderibus figerentur.</hi> At nostra tela quocumque ex loco efficacia sunt.</p>
<p TEIform="p">S. 2. Equitum hastas veteres, et novas nobis Polybius describit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Hastae etiam dupliciter inutilesiis erant, quod et graciles faciebant ac tremulas, eoque nec collimare secte poterant et scopum tangere: et priusquam cuspidem in aliquo defigerent, concussae ipso motu equorum pleraeque frangebantur. Addo quod sine <reg orig="imâ" TEIform="reg">ima</reg> cuspide factae, solam plagam ictumque primore parte dabant: eaque defracta reliquum inutile, et inefficax iiserat. At vero scutum habebant ex bovillo corio, umbilicatis placentis simillimum, quas in sacrificiis solentapponere. quibus nec in pugna commodeerat uti, quia firmitatem non haberent: et ab imbre corio</hi>
<pb id="s0866" n="866" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">soluto aut vitiato, inutilia et olim et nunc fiant prorsus. idcirco improba eorum usio cum esset, statim <reg orig="assumpsêre" TEIform="reg">assumpsere</reg> Graecanicam paraturam armorum, in qua hastarum quidem primae cuspidis plagam directam et validam esse contingit, quoniam stabile et immobile hastile est: itemque ex transsumptioee, imae cuspidis usum firmum ac violentum. Eadem ratio in scutis. Nam et in aggressione et oppositione stabilia et sirmiter tensa manent, quod cum vidissent, imitati sunt statim.</hi></p>
<p TEIform="p">Optime Lipsius, cum Brutus et Tarquinius per parmas vulnerati conciderent, non hastas fortes, sed parmas infirmas fuisse docet. Non igitur magni fuit veterum armatura, cum ipsi principes <reg orig="eâ" TEIform="reg">ea</reg> tuti non essent.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Hastam longam habuisse equites constat, quibus concurrerent, ut nostri lancearii. Nostri nunc eas firmant ad latera, ut toto pondere et impetu ictum perferant: tum quia ferrum etiam a posteriore parte cuspidatum habebant, quem <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> vocabant, putat Lipsius eo caruisse, quod si fuit, multo infirmior ictus inferebatur. Sed credo clavum, uncum aut simile quid fuisse, quo ad corpus sedentis firmaretur hasta, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> autem liberum fuisse. Nam obniti genibus poterant, ut <reg orig="Sylvius" TEIform="reg">Silvius</reg> ait.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Sustentata genuper campum pondera conti</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Sarmatici prona adversos urgebat in hostes.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Alia iacula, quae tria aut quatuor in pharetra gerebant, infirma erant, et iacienti potius, quam cominus pugnanti idonea.</p>
<p TEIform="p">Cylindrorum etiam usus et saxorum a Marcellino ostenditur: <hi rend="italic" TEIform="hi">Nonnulli, inquit, scalas vehendo, ascensusque ex omni latere parantes, sub oneribus ipsis obruebantur, contrusis per pronum saxis, et columnarum fragmentis ac cylindris.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 4. Tribulos Romani contra spargere soliti, Herod. l. 4. <hi rend="italic" TEIform="hi">Romani quotiens pedem conferebant, facile sc. adversarios superabant: posteavero quam ab equitatu et camelorum multitudine premebantur, <reg orig="fugâ" TEIform="reg">fuga</reg>
<reg orig="simulatâ" TEIform="reg">simulata</reg> tribulos, alia que machinamenta ferrea acuminata proiciebant, quae sub arenis latentia, neque cuiquam conspecta, perniciem equitibus, et camelorum insessoribus adferebant, quippe illis calcatis equi, potissimum vero cameli (quoniam huic generi mollissimae sunt ungulae) succidve claudicabant, excussis tergo insessoribus.</hi></p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.18" n="18" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XVIII. <hi rend="italic" TEIform="hi">Arma viva.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. EQuis bellatoribus utimur, aliisque animalibus, tamquam instrumentis animatis: itaque et arma dici possunt: equidem sive bipalio, sive bubus terram evertat agricola, tam boves, quam ferrum instrumenta sunt.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Antiquissima priscorum arma <reg orig="fuêre" TEIform="reg">fuere</reg> equi curules, currus ferrati, falcati. Quadrigae etenim falcatae olim summo timori erant. In sacris litteris frequenter memorantur. Exod. 14. Pharao iungit sexcentos currus electos. Deut. 11. 4. et 20. 1. Iosue 11. 4. et 17. 16. Ferrei currus. Iud. 1. 19. et 4. 13. nongentos habet Sisara. Et 1. Reg. 13. 5. Philistiim habent triginta milia curruum, et sex milia equitum. 3. Reg. 9. 19. muniuntur civitates curruum. Item 2. Par. 8. 6. et 9. 25. In illis robur et fiducia. Iudith. 9. 6. Is. 31. 1. et 36. 9. et 37. 24. et 66. 15. quasi turbo quadriga eius. Antiochus et Mithridates currib. et usi sunt. Tandem evanuerunt, et nunc prorsus inutiles sunt ad pugnam: Vegetius causam reddit l. 3. c. 24. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quae ut primo magnum <reg orig="intulêre" TEIform="reg">intulere</reg> terrorem, ita postmodum <reg orig="fuêre" TEIform="reg">fuere</reg> derisui. Nam difficile currus falcatus planum semper invenit campum, et levi impedimento retinetur: unoque afflicto aut vulnerato equo decipitur. Sed maxime hac Romanorum militum arte perierunt. Ubi ad pugnam ventum est, repente toto campo Romani tribulos abiecerunt: in quos currentes quadrigae cum iucidissent, deletae sunt. Tribulus autem est quatuor palis confixum propugnaculum, quod quomodo abieceris, tribus radiis stat, et crecto quarto infestum est.</hi></p>
<p TEIform="p">Erant et alii currus, seu currodrepani, qui duobus aut singulari equo trahebantur, quales exhibet nobis Vegetii interpres doctus, et diligens Godeschalcus Steenwechius.</p>
<p TEIform="p">Essedarios nobis Caesar ad miraculum prope audaces, expeditosque describit. l. 4. <hi rend="italic" TEIform="hi">Genus hoc est ex essedis pugnae: Primo per omnes partes perequitant, et tela coniciunt: atque ipso terrore equorum, et strepitu rotarum ordines plerumque perturbant, et cum se inter equitum turmas insinuavere, et ex essedis desiliunt, et pedites proeliantur. Aurigae interim paululum e proelio excedunt, atque ita se collocant, ut si illi a multitudine bostium premantur, expeditum ad suosregressum habeant. Ita mobilitatem equitum, stabilitatem peditum in proeliis praestant, ac tandem usu cottidiano et exercitatione efficiunt, ut in declivi ac praecipiti loco equos sustinere, et brevi moderari ac flectere, et per temonem percurrere, et in iugo insistere, et inde se in currus citissime recipere consueverint.</hi></p>
<p TEIform="p">Currus falcatos describit nobis Curtius l. 4. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ipse ante se falcatos currus habebat, quos signo dato universos in hostem effudit. ruebant laxatis habenis aurigae, quo plures nondum satis proviso impetu protererent. Aliosergo hastae multum ultra temonem eminentes alios ab utroque latere demissae falces lacer <reg orig="auêre" TEIform="reg">auere</reg>.</hi> Iterum eod. lib. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ducentae falcatae quadrigae, unicum illarum gentium auxilium, secutae sunt: ex summo temone hastae praesixae ferro eminebant. Utrimque a iugo ternos direxerant gladios, et inter radios rotarum plura spicula eminebant in adversum, aliae deinde falces summis rotarum orbibus haerebant, et alae in terram demissae quidquid obviam concitatis equis fuisser amputaturae.</hi> Ipse Alexander ordinibus solutis excipi iussit, Sulla palos fixit. Helvetii cum Gallias occupare statuissent, creverunt ad iumentorum, carrorum maximum numerum, per bienium quam maximas messes fecerunt, foedus cum vicinis civitatibus, deinde cum egressuri essent, singulos trium mensium molita cibaria habere iusserunt. Caesar l. 1. belli Gallici.</p>
<p TEIform="p">Erant currus illi ad munimenta, ut suo loco dicam, et simul necessaria convehenda.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Elephantorum olim formidulosa fuit in proelium inductio. Pyrrhus primus in Italiam duxit.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Elephantos etiam inutiles fecere Romani: et nunc fere noxii sunt, quia facillime in suos vertuntur. olim cataphractos in currib. adversum beluas collocabant, qui sarissas, hoc est, longos contos dirigebant. alii milites cataphractos, et undique cuspidibus eminentibus munitos, ne apprehendi possent a proboscide immittebant, alii funditores, et sagittarios. Spatium invadendi dabant, et circum datas cum magistris capiebant. Balistis etiam curulibus eos oppugnabant. nunc contra eas tormenta omnia valent, ut vix in proelium ducantur. Elephantos Hannibal 80. ante aciem posuit, Scipio Numidas equites opposuit; communes aut hostes censentur, quia facile in amicos vertuntur: nulla vi vulnerari potuisse, falso refert Cassiod. lib. 10. c. 30. Levissimo alio qui negotio repelluntur.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Camelos equis et elephantis opponere consueverunt. Camelos equitatui Croesus opposuit, quorum novitate equi consternati, insidetes praecipitarunt. Front. lib. 2. c. 4. Meminit et Camelorum in bellis Plin. lib. 7. c. 18. Haliattes Lydus, Colophonii,
<pb id="s0867" n="867" TEIform="pb"/>
Catastabalenses canibus in proelio usi sunt, quod etiam Magnetes in more habuerunt. Poliaen. l. 7. AElian. l. 14.</p>
<p TEIform="p">Philippus etiam Arbelios in densa silvarum fugientes per canes venaticos cepir. Poliaen. l. 4.</p>
<p TEIform="p">De generosis bestiis minime mirum est, Sues etiam in bellum adduxerunt; an mal propter convivia natum, et cuianima pro sale sit. Nam grunnitum suis, at que adeo immundum pecus elephas abominatur ac horret. Ideo contra turrigeras belluas interdum adhibitum est.</p>
<p TEIform="p">Megaren ses Elepantos Antigoni, porcis quos pice illeverant, averterunt. Terrorem usu alii ademerunt. omnia enim usitata vilescunt. Perseus elephantos ligneos, ex quibus tuba stridebat, fieri curavit, ut equi illis assuescere et contemnere discerent.</p>
<p TEIform="p">Non mirum est autem bestiis usos fuisse, qui statuas etiam ad oppugnationem attulerunt. Nimium rude videtur, quod de Sardibus a Cyro capris dicitur: Nam qua mons praeruptus erat, eo malos impositis armatis statuis applicuit, alia de inde parte oppugnationem incepir, sed cum obsessi statuas viderent, iugum ab armatis occupatum existimarunt, atque ita urbem Cyrus invasit. Omne itaque quod in medio est, prudenti Imperatori arma praestat.</p>
<p TEIform="p">In bestiis quoque artis est, naturas earum excitare, quo possunt modo. Nam cum arte careant, arte aliena regendae sunt. Brachius cum fessi equi calcaribus agi non possent, equas praemisit, quas insecuti sunt. Fulg. l. 7. c. 4. Victoria vero in eo sita erat, ut prior fauces montium occuparet.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.19" n="19" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XIX. <hi rend="italic" TEIform="hi">Machinarum bellicarum consideratio.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. QUOD in proeliis, actionibusque belli sunt stratagemata, hoc in operibus sunt machinae, in his enim, et illis opus est ingenii, prudentiae sagacitatis, non virium aut sumptuum. Machina itaque opus est ingeniose excogitatum, factumque ad effectus, qui alias maiore sumptu, ac viribus egerent: ita dictam putant, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, quod non ab oscitantibus, sed animum artem que intendentibus siat. Deut. 20. 20. Ex lignis felicib. DEUS. vetuit machinas instruere quas vocat <gap lang="HE" TEIform="gap"/> quod muniant, seu fortes efficiant obsidentes. 2. Par. 2. 26 15. Ozias Ierosolymam machinis instruit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Et fecit in Ierusalem diver si generis machinas, quas in turrib. cellocavit, et in angulis murorum, ut mitterent sagittas et saxa grandia.</hi> Septuaginta vocant <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, <hi rend="italic" TEIform="hi">machinas ratiocinationibus artificis machinatas.</hi> Hebraeus vero clarius: <gap lang="HE" TEIform="gap"/>, hoc est, machinas machinationem machinantis: Est vero <gap lang="HE" TEIform="gap"/> intenta cura, attificioque cogitare, omniaque animo voluere. Inventae igitur antiqui ssimis temporibus sunt machinae, cottidieque novae inveniuntur; sed tamen si vera fateri volumus, machinae machinarum sunt tormenta bellica, vis pulneris pyrei in tormentis, petartis, suffossionibus. Itaque nunc fere veterum machinae quasi attonitae cesserunt.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Deanti qultate machinarum dubitant Philologi, arbitrantur tamen a Mose venire, et priscis illis. Statius Pyliis, et Messeniis bello Troiano attribuit. Romani regum tempore illis usi sunt, ut docet Lypsius l. 1. poliorc. Pericli arietes tribuit l. 12. Diodorus.</p>
<p TEIform="p">Verum fuisse antiquas machinas docet Moses Deu. 20. 20. ubi imprimis e ligno fiunt, et dicuntur <gap lang="HE" TEIform="gap"/>, quod obsidionem, munitionem, coarctationem significat. Itaque quidquid ad obsidendum, vexan dosque obsessos pertinet. <gap lang="HE" TEIform="gap"/> nominatur. Cum autem Mosis tempore, et quod praecessit, fuerint urbes munitssimae, et ad caelum usque muratae, uc Scriptura loquitur Deut. 1. 28. Eaedemque fuerint expugnatae, ut constat ex bellis Regum Seon, Hesebon, Moab, et Palaestinorum machinas fuisse constat, quis enim credat, dolabris tantum et ligo nibus moenia disiecta? aut fame captas? machinis igitur usi sunt.</p>
<p TEIform="p">Deinde Ezech. 4. 2. et 21. 22. et 26. 18. meminit Machinatum tamquam suo tempore usitatarum. Verba eius 4. 2. sunt haec. <hi rend="italic" TEIform="hi">Et ordinabis adversus eam obsidionem, et aedificabis munitiones, et comportabis aggerem et dabis contra castra, et pones arietes in gyro.</hi> Et 21. 22. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ad dexteram eius facta est divinatio super Ierusalem, ut ponat arietes, ut aperiatos in caede, ut elevet vocem in ululatu, ut ponat arietes contra portas, ut comportet aggerem, ut aedificet munitiones.</hi> Et. 26. 8. <hi rend="italic" TEIform="hi">Filias tuas, quae sunt in agro, gladio inter ficiet: et circumdabitte munitionibus: et comportabit aggerem in gyro: et elevabit contra teclypeum.</hi></p>
<p TEIform="p">Arietes vocat <gap lang="HE" TEIform="gap"/> et 70. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> quod in detela mitterentur. At c. 26. 8. Quod noster vocat vineas, et arietes, in 70. est <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, in Hebraeo <gap lang="HE" TEIform="gap"/>, quod 70. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, et lanceas eius, dicirur autem etiam aries, Mechi, a delendo, quod omnia disiciat <gap lang="HE" TEIform="gap"/> 70. vertunt <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> contra, noster machinam interpretatus est, quod contra murum ponatur. Utcumque accipiatur de tormentis intellegendum est. Kimchi interpretatur ictum tormenri sui, alii balistam. Targum: <gap lang="HE" TEIform="gap"/>, <hi rend="italic" TEIform="hi">Et ictum tormentorum suorum.</hi> Habebat itaque suas machinas Chaldaeorum monarchia, credo et Assyriorum, immo iam ante diluvium usitatas crediderim. Atque hoc quoque observatum est, eas gentes, quae arte et ratione Rem pub. instituerunt, fere machinis, barbaros vi inconsulta uti. <sic corr="Parthi" TEIform="sic">Parhi</sic> cum Romani testitudinem fecissent, rati eos fessos, ab equis descenderunt, et occisi sunt. Dion. in Aug.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Vegetius has machinas recenset. Testudines, arietes, falces, vineas, pluteos; musculos, turres. Vitruvius l. 10. c. 20. et 23.</p>
<p TEIform="p">Testirudo scutorum iunctorum est machina: Usus Testitudinis, ut muro succe derent, eum sub ruerent. Liv. l. 44. <hi rend="italic" TEIform="hi">Iuvenes quidam Romani, ludicro Circensi ad usum belli verso partem humillimam muri ceperunt.</hi> Ascendebant autem et duplicem triplicemque testitudinem faciebant, balistae et cata pultae non nocebant, ob vicinitatem. Primi super capita scuta levabant, sequentes demittebant, postremi genibus nixi erant; hoc modo equitatum et sagittarios repellebant. Dio in hunc modum describit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Porro testudo talis est, et fit hoc modo. Impedimentis, et levi <reg orig="armaturâ" TEIform="reg">armatura</reg>, et equite omni, in medium acceptis: gravis armaturae pedites, illi qui oblongis, et in tubi dimidiati modum factis scutis utuntur, in extremis partibus, tamquam in latericio opere, pro muro ponuntur, et reliquos omnes ipsiextra spectantes ambiunt. Ceteri qui latiora scuta gerunt, in medio densi locantur, et scuta cum super se, tum super alios attollunt; ut in tota phalange non sit aliud quam scuta cernere, et a telorum iactu onmes tutos esse, ob densitatem instructionis. Adeo n. valide firmant, ut super eum homines aliquot ingredi possint, immo etiam equi et currus agi, quoties in caluo et angusto aliquo loco constipantur.</hi> Quod equitem currusque sustinuerit, vix fieri potuit, nisi forte pilis humi fixis adiuvarent. Nunc quia scuta desunt,
<pb id="s0868" n="868" TEIform="pb"/>
fieri testudo non potest, nec expedit esse, cum conferti tormentis dusici possint: Equitem hastis sustinent ut suo loco dicturus sum.</p>
<p TEIform="p">Vegetius Testudinem: arietem, falcem, hunc in modum describit l. 4. c. 14. <hi rend="italic" TEIform="hi">De materia, ac tabulatis testudo contexitur, quae ne exuratur incendio, coriis, velciliciis, centonibusque vestitur. Haec intrinsecus accipit trabem, quae aut adunco praefigitur ferro, et falx vocatur, ab eo quod incurva est, ut de muro extrabat lapides: aut certe ipsius caput vestitur ferro, et appellatur aries, vel quod habet durissimam frontem, quae subruat muros: vel quod more arietum retrocedit, ut cum impetu vehementius feriat. Testudo autem insimilitudine verae testudinis vocabulum sumpsit. quia sicut illa modo reducit, modo profert caput: ita machinamentum inter dum reducit trabem; inter dum exserit, ut fortius cadat.</hi></p>
<p TEIform="p">Testudo itaque generale nomen est, quod arietem et falcem continet: Carthaginensium inventum fuisse referr Vitruvius l. 10. c. 19. <hi rend="italic" TEIform="hi">Carthaginenses,</hi> inquit, <hi rend="italic" TEIform="hi">ad Gades oppugnandas castra posuerunt: cum autem castellum ante coepissent, id demoliri sunt conati. Posteaquam non habuerunt ad demolitionem ferramenta, sumpserunt tignum; idque manibus sustinentes, capiteque eius summum murum continenter pulsantes, summos lapidum ordines deiciebant, et ita gradatim ex ordine totam communitionem dissipaverunt. Postea quidam faber Tyrus, <abbr expan="nomine" TEIform="abbr">noe</abbr> Pephasmenos, hacratione et inventione inductus, malo statuto, ex eo alterum transversum uti trutinam suspendit, reducendo et impellendo vehementibus plagis deiecit Gaditanorum murum. Cetras autem chalcedonius de materia primum baesim subiectis rotis fecit, supraque compegit arrect ariis, et iugis varas, et in his suspendit Arietem, coriisque bubulis texit, uti tutiores essent, qui in ea machinatione ad pulsandum murum essent conlocati. Id quod ad tardos conatus haberet, testudinem arietariam appellare coepit.</hi> Verum ante in Palaestina fuit.</p>
<p TEIform="p">Testudinem Lipsius triphlicem esse docet <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> erat ad fossas opplendas, vias aequandas. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> ad fodiendum comparata. arietaria, cui aries illigatus erat. Testudo dicitur a tardi grado processu; magna enim moles erat, et firma contra ignes, catapultas, et saxa grandia.</p>
<p TEIform="p">De Ariete Lipsius l. 3. poliorc. d. 1.</p>
<p TEIform="p">Duae trabes Hagenoae asservantur, magna longitudine, ita ut facile a ducentis hominibus possint impelli: funiculi enim aunexi sunt.</p>
<p TEIform="p">Maior testudo erat Helepolis, qua usus Demetrius, qui Poliocretes dictus est, Marcellinus l. 23. <hi rend="italic" TEIform="hi">Testudo ait. compaginatur immanis, axibus robora talongissimis, ferreisque clavis aptata, et contegitur coriis bubulis, virgarumque recenti textura, atque limo asperguntur eius snprema, ut flammeos detractet et missiles casus. Conseruntur autem eius frontalibus trisulcae cuspides praeacutae, ponderibus ferreis graves, qualia nobis pictoresostendunt fulmina, vel fictores, ut quidquid petierit, aculeisexsertis abrumpat. Hanc ita validam molem, palis, et funibus regens numerosus intrinsecus miles langui diori murorum parti viribus admovet concitis: et nisi desuper propugnantium valverint vires, collisis parietibus aditus patefacit ingentes.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 4. Vineae ad subruenda moenia, plutei ad depellendos propugnatores admovebantur. Veget. l. 4. c. 15. <hi rend="italic" TEIform="hi">Vineas dixerunt veteres, quas nuncmilitari, barbaricoque usu causias vocant. Elignis levioribus machina colligatur, alta pedibus octo, lata pedibus septem, longa pedibus sexdecim. Huius tectum munitione duplici, tabulatis, cratibusque contexitur. Latera quoque vimine saepiuntur, nesaxorum telorumque impetu paenetrentur. Extrinsecus autem, ne immisso concremaretur incendio, crudis ac recentibus coriis, vel centonibus operitur. Istae cum plures factae fuerint, iunguntur in ordinem, sub quibus subsidentes tuti ad subruenda murorum penetrant fundamenta. Plutei dicuntur qui ad similitudinem absidis contexuntur e vimine, et ciliciis, vel coriis proteguntur, ternisque rotulis, quarum una in medio, duae in capitibus apponuntur, in quamcun que partem volueris admoventur more carpenti: quos obsidentes aplicant muris: eorumque munitione protecti sagittis, sive fundis, vel missilibus defensores omnes de propugnaculis civitatis exturbant, ut scalis ascendendi facilior praestetur occasio.</hi> Vites pergulatas imitabantur crates et tabulae erant, terra insterne buntur, et quandoque lateribus contra incendia. Dolabris porro fundamenta subruebant.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Musculi minores erant. Veg. l. 4. c. 16. Caesar l. 2. de bello civili. <hi rend="italic" TEIform="hi">Duae trabes erant primum in solo aeque longae, distantes inter sepedes quaetuor, conlocantur: insque iss columellae pedum in altitudinem quinque defiguntur: has inter secapreolis mollis fastigio coniungunt, ubi tigna, quae Musculi tegendi causa ponunt, conlocentur. Ea super tigna bipedalia iniciunt, eaque laminis clavisque religant. Ad extremum Musculi tectum trabesque extremas quadratas regulas, quatuor patentes digitos defigunt: quae lateres qui super Musculos struuntur, contineant. Ita fastigiato atque ordinatim structo, ut trabes erant in capre olis conlocatae, lateribus lutoque Musculus, ut abigne, qui ex muro iaceretur, tutus esset, contegitur. supra lateres coria inducuntur, ne canalibns aqua im missa lapides diluere posset. Coria autem ne rursus igne ac lapidibus corrumpantur centonibus conteguniur.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 6. Turres ambulacoriae maioris operis erant, Veget. l. 4. c. 17. Vide Lipsium polior c. dia l. 4.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Nunc omnia ista inutilia sunt, nostra enim tormenta paucis ictibus penitus disicerent. olim vel eruptione facta incendebant. vel phalarica cui ignium nutrimenta indiderunt, exurebant.</p>
<p TEIform="p">Arietem catenis comprehendebant.</p>
<p TEIform="p">Pulvinos opponebant.</p>
<p TEIform="p">Murum altiorem faciebant, autalium ducebant. Siinferior muro est, inutilis redditur. at obsidentes arte fallunt. Costat, inquit Vegetius l. 4. c. 19. <hi rend="italic" TEIform="hi">inefficax machinamentum reddi, si inveniatur inferius. Verum obsidentes eiusmodi dolum adhibere consuevervut. Primo talem exstruunt turrem, quae propugnaculis civitatis videatur inferior. Deinde secreto aliam de tabulatis intrinsecus turriculam faciunt, et cum muris fuerit machina sociata, subito funibus, trochleisque de medio turricula illa producitur, de qua egredientes armati (quia altior invenitur) statim capiunt civitatem.</hi></p>
<p TEIform="p">Rhodius artifex clam terram suffodit cuniculo acce dens machina pondere suo, solo cedente, subse dit. Callias Helepolim intra murum traxit. Diognetus sordium proiectu machinam impedivit. Malleolus Marcellino sagitta est in modum coh, ignibus feta. <hi rend="italic" TEIform="hi">Malleoli autem, inquit, teli genus figu rantur hacspecie. Sagitta est cannea, inter spiculum et arundinem multifido ferro coagmentata, quae in muliebris coli formam, quo nentur lintea stamina, concavatur: Ventre subtiliter et plurifariam patens, atque in alveo ipso ignem cum aliquo suscipit alimento, et sic emissa lentius arcu invalido (ictu enim rapidiore exstinguitur) si haeserit usquam, tenaciter cremat: aquisque conspersa acriores excitat aestus incendiorum, nec remedio ullo quam supraiacto pulvere consopitur.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Sambuca dicitur. Veget. l. 4. c 21. a similitudine citharae. Nam quemadmodum in cithara chorda sunt, ita in trabe, quae iuxta turrim ponitur, funes sunt, qui pontem desuperiore parte trochleis laxant, ut ascendat ad murum statim que de turri exeunt bellatores, et per eum transeuntes maenia urbis invadunt.</hi> Turri igitur iuncta est.</p>
<pb id="s0869" n="869" TEIform="pb"/>
<p TEIform="p">Exostra pons qui de turri protenditur Veg. l. 4. c. 21. <hi rend="italic" TEIform="hi">Tollenon dicitur,</hi> Veg. <hi rend="italic" TEIform="hi">l. 4. c. 21. quoties una trabes in terram praealta defigitur, cui in summo vertice alia transversa trabes longior dimensa medietate connectitur, eo libramento, ut si unum caput depresseris, aliud erigatur. In uno ergo capite cratibus sive tabulatis contexitur macbina, in qua pauci collocantur armati. Tunc per funes uno attracto depressoque alio capite elevati imponuntur inmurum.</hi></p>
<p TEIform="p">De balistis aliisque Veget. c. 22. l. 4. <hi rend="italic" TEIform="hi">Adversum haec obsessos defendere consueverunt balistae, onagri, scorpiones, arcubalistae, fustibali, sagittarii, fundae. Balista funibus, nervis (chordisque) tenditur, quae quanto prolixiora brachiola habuerit, hoc est, quanto maior fuerit, tanto spicula longius emittit: quae si iuxta artem mechanicam temperetur, et ab exercitatis hominibus, qui mensuram eius ante collegerint, dirigatur, penetrat quodcumque percusserit. Onager autem dirigit lapides, sed pronervorum crassitudine et magnitudine saxorum pondera iaculatur. Nam quanto amplior fuerit, tanto maiora saxa fulminis more contorquet. His duobus generibus nulla tormentorum species vehementior invenitur. Scorpiones dicebant quas nunc manubalistas vocant: ideo sic nuncupati, quod parvis subtilibusque spiculis inferant mortem. Fustibalos, arcubalistas, et fundas describere superfluum puto, quae praesens usus agno scit: saxis tamen gravioribus per onagrum destinatis, non solum equi eliguntur, et homines, sed etiam hostium machinamenta fraguntur.</hi></p>
<p TEIform="p">Catapulta hastas, Balista saxa iaculabatur, sed interdum utrumque telum eadem machina. Non fuisse vim parem nostris etiam minoribus tormentis docet Valerius de serpente Africano. <hi rend="italic" TEIform="hi">Telorum iactu perforari nequivisse, sed ad ultimum balistarum tormentis petitum, silicum crebris, et ponderosis ictibus procubuisse.</hi> Deinde ictus illi ligneas turres, coriaque non facile frangebant: nostra tormenta omnia transeunt, Scorpiones minora tela iacebant, et unius manu dirigebantur. Supersunt alia armorum genera, quae quia obsidentibus fere propria sunt, in aliud caput distuli.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.20" n="20" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XX. <hi rend="italic" TEIform="hi">Delectum magna cura habendum.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. IUSTUS Lipsius. l. 5. polit. c. 8. Militiae nostrae flagitia palam aspernatur. Delectus formam apud nos ullam negat esse. <hi rend="italic" TEIform="hi">Emunt militem non legunt. Ad sonitum tympani coeunt, ignotiinter se, ignorantesque purgamenta urbium suarum, quibus ob egestatem et flagitia maxima peccandi necessitudo est, assueti latrociniis, bellorum insolentes.</hi> Ego sane delectum militum nostrorum meliorem esse optarem: sed tamen olim quoque vitiosus erat, et crebro pessimorum, certe invitorum: neque noster adeo vitu perandus est. Veteresergo videamus. Primum non erat volonum, sed coactorum respondere ad nomina. Qua ex re tot Romana civitas discordias experta est, cum acerrimum Tribunorum telum esset impedire delectus, quod interdum cum extremo patriae periculo fecerunt. Quin etiam instar fugitivorum mancipiorum stigmatis inusti sunt. Eodem modo notati sunt et Fabricenses, ut habet constitutio Arcadii et Honorii c. l. 11. Magna fuit omnium signatorum obligatio: Iulianus legem tulit, ne ante expleta stipendia ad monasteria admitterentur. serviles igitur milites et Fabricenses erant, quomodo igitur pro libertate pugnarent?</p>
<p TEIform="p">Deinde cum inviti sacramento adigerentur, timidius pugnabant, domum respectabant. Volonum autem maior est alacritas. Docuit hoc quoque Romana resp. seu potius eius calamitates. Bello secundo Punico (Livius l. 22.) octo <hi rend="italic" TEIform="hi">milia servorum empta sunt; interrogati singuli: vellentne militare:</hi> magno usui miles ille fuit, et merito inter Quirites recen situs. Non iniucunda est historia quam recitat Liv. l. 24. <hi rend="italic" TEIform="hi">Legiones magna exparte Volonum habebat</hi> (Tib. Grachus) <hi rend="italic" TEIform="hi">qui iam altrum annum libertatem meeri quam postulare malverant, senserat tamen hibernis egrediens murmur in agmine esse querentium, numquam neliberi militaturi essent? scripseratque senatui, non tam quid desiderarent, quam quid meruissent, bona fortique opera eorum se ad eam diem usum: neque ad exemplum iusti militis quicquam eis praeter libertatem deesse. De eo permissum ipsi erat, faceret quod e Rep. duceret esse. Itaque priusquam cum hoste manum consereret, pronuntiat, tempus venisse eius libertatis, quam diu sperassent, potiundae. Postero die signis collatis dimicaturum puro ac patenti campo, ubi sine ullo insidiarum metu vera virtute geri res posset. Qui caput hostis retulisset, eum se extemplo liberum iussurum esse qui loco cessisset in eum servili supplicio animadversurum. Suam cuique fortunam in manu esse, libertatis auctorem eis non se fore solum, sed COS M. Marcellum esse, universos patres, qui consutri ab se de libertate eorum sibi permisissent. litteras inde COS. ac S. C. recitavit. Ad quae clamor cum ingenti assensu est sublatus, pugnam poscebant, signumque ut daret extemplo, ferociter instabant. Grachus proelio in posterum diem pronuntiato, contionem dimisit. Milites laeti, praecipue quibus merces navatae in unum diem opera libertas futura erat: armis expediendis, quod reliquum diei fuit, consumpserunt. Postero die ubi figna ceperunt canere, primi omnium parati instructique ad praetorium conveniunt. sole orto Gracchus in aciem copias eduxit. Nec hostes moram dimicandi fecerunt. Dicem et septem milia peditum erant, maxima ex parte Brutii ac Lucani: equites M C C. inter quos pauci admodum Italici, ceteri Numidae fere omnes, Maurique. Pugnatum est acriter, et diu, quatuor horis neu tro inclinata est pugna. nec alia magis Romanum impediebat res, quam capita hostium pretia libertati facta. nam ut quisque hostem impigre occiderat, primum capita agre inter turbam tumultumque, abscindendo, tempus terebat. deinde occupata dextera tenendo caput fortissimus quisque pugnator esse desiderat: segnibus ac timidis tradita pugna erat. Quod ubi tribuni mil. Gracho nuntiaverunt, neminem stantem iam vulnerari hostem, carnificari iacentes, et in dextris militum pro gladiis humana capita esse. signum dari propere iussit, proicerent capita, invaderentque hostem. claram satis et insignem esse: nec dubiam libertatem futuram strenuis viris. Tum redintegraeta pugna est, et eques in hostem emissus;</hi> Volones igitur, immo servi imperium servarunt.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Delectum Romanum hunc in modum Poly bius exponit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Cum vero Delectum habituri sunt, Consules publice diem prodicunt, qua die Romanos omnes adesse oporteat, quibus aetaes sit militaris. Faciunt hoc paene quotannis. Cum igitur dies adest, et militatis omnis iuventus in urbe, et mox in Capitolio congregata, tum dividunt se Iu niores Tribuni eo ordine quo a populo ab sive Imperatorib: sunt facti, in quatuor pates. Quia nimirum quatuor apud eos legiones totam et praecipuam copiorum divisionem faciunt. Et primos quidem designatos quatuor Primae legioni dictae attribuunt: tres proximos secundae; quatuor alios Tertiae, denique tres ultimos Quartae. Seniorum vero Tribunorum duos quidem primos Primae: tres alios Secundae: duos sequentes Tertiae: denique tres ultimos Quartae. Facta autem divisione Tribunorum eiusmodi, ut omnes legiones iam pari numero habeant duces, tum sedentes seiuncti, et seorsum Tribuni cuiusque legionis, tribus sortiuntur singillatim, et evocant ut in quamque sors cecidit. Ex ea eligunt quatuor iuvenes aetate et promptitudine propemodum aequales. Quibus productis, primi electionem faciunt Primae legionis Tribuni: secundi</hi>
<pb id="s0870" n="870" TEIform="pb"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">Secundae: tertii tertiae, ultimi quartae. Iterumque quatuor productis primi electionem Secundae legionis Tribuni: et sic deinceps: ultimi vero primae. Post haec denuo quatuor productis, primi capiunt Tertiae legionis Tribuni: ultimi vero Secundae. Atque ita semper electioine alternante et in orbem eunte, fit ut pares admodum capiantur in quamque legionem.</hi></p>
<p TEIform="p">In Capitolio id agunt, quia opus erat sanctitate loci esse tutos. Tribus sortiuntur, ne ulla praeterita, aut onerata videretur. In tribu interdum ipsi milites sorte lecti, quod Sacramentum detrectarent. Cum dux gratiosus, aut lucrosa malitia, ultro nomina dabant: Sic Liv. 10. et 42. Quales vero erant milites? quos in vincula duci iubebant, l. 3. Livius. <hi rend="italic" TEIform="hi">Cum collum torquerent, l. 4. dum acerbi tas delectus in damno, et laceratione corporum invisa esset?</hi> hoc est, quod aiunt invitis canibus venari. Immo aliquando vendiderunt: livius l. 8. Valerius et Fabius consules id egerunt. Tali milite nemo nunc hostem aggrederetur, aut primo impetu caederetur.</p>
<p TEIform="p">Serui vero illi non mali milites, sed inter primos strenui erant. Quid si Spartacus, aut Eunus contra Barbaros duxissent conservos, an pro re Romana plurimum valuissent: Si enim auxilia et opes habuissent, plus quam Romani omnes effecissent: Nunc ut cetera addessent omnia, sumptus sane deerat: de Philopoemene dixit Flaminius: <hi rend="italic" TEIform="hi">manus habet et crura, sed ventrem non habent</hi> magno n. et strenuo viro sumptus bello deerat.</p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">At improbi seliguntur</hi> Fateor etiam ad metalla fodienda, struendos que muros, improborurn opera utimur, suntque eorum peccata Rei pub. lucrosa. Nec tamen nulla est improborum utilitas cum bella gerunt: Primum enim urbes faece inutili, noxiaque purgantur: et remunet id quod est sincerius. Deinde improbos inquietosque, et scelerum compertos in acie occumbere consultius est, quam bonos et quietos; frugique cives, minore itaquemalo rei publicae cadunt maliremanent meliores, qui urbes tueri, et servare possunt. Neque verum est ad disciplinam erudiri eos non posse: quemadmodum enim homines insigniter improbi sunt nonnumquam optimi artifices, nautae, negotiatores, ita et bellatores. Ordines servare, pericula discutere, adversa ferre possunt. Metus ducis, et assuetudo audaces efficit, interdum etiam bello pietatem addiscunt, cum bonos morum doctores sortiti inter incerta pericula salutis admonentur.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Quod si optio detur, voluntatios sane mallem, et quibus res angusta domi. Qui enim inviti ad nomen respondent, qui in ergastulis latent, pollices sibimet praecidunt, ne militare cogantur, domum semper respectant, ubi malunt copiose et delicate vivere, quam inter belli labores periclitari, non placent. Hinc crebrae veteranorum demissione querelae et tumultus. At voluntarii in solo bello spem habent. Potentissimi reges quibus ius cogendi erat, tamen voluntarios habere malverunt. Xerxes magnus ille rex cum tot populos in bella cogeret, ne inviti nomina darent, follicitus erat; nam meminerunt fatalem Persis Graeciam fuisse: vulpinam igitur induit, et dimisit passim qui divulgaret, principes Graeciae prodituros esse patriam, omnes ad spolia vocari, non pugnam.</p>
<p TEIform="p">Delectuum acerbitas quanta vero illa fuit, cum Darius Oeobazo seni unius e tribus liberis vacationem roganti, tres relicturum spopondit et occisos in conspectum patris abiecit. Herod. l. 4. Crudelior etiam Xerxes in hospitem Lydum, qui e quinque unum petiit senectae suae Solatium cum divisum tyrannus: ad viam posuit, ut inter partes ttansiens exercitus ferali lustro inferis sacrarerur. Romae ad honores aditus clausi erant eis, qui non militassent, adeo ad militiam alliciendi fuerunt.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Quin interdum parum aberant a periculo conquisitores, cum delectus invitorum agerent. Liv. 21. Duos populos, ait delectus acerbitate consternatos metum defectionis fecisse. Mit tebantur enim per agtos Triumviri, qui ad militiam cogerent Liv. 23. l. interdum Senatores ut ab Attio, et Legati, ut a Catone. Civilis sane cum ad rebellionem Batavos invitat, inter causas delectum adfert. <hi rend="italic" TEIform="hi">Instare delectum quo liberi a parentibus, fratres a fratribus, velut supremum dividantur.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 5. Hoc magnopere studendum, ut in singulos menses supplementa mittantur: sic enim paulatim dum pauca accipiuntur, maiore delectu veniunt: et immixti veteranis militarem artem addiscunt. Ita Romani militiam tolerarunt: cottidie enim etiam victor exercitus efficitur minor: Nihil enim copiis ullis magis obest, quantempus.</p>
<p TEIform="p">§. 6. Prima ratio delectus est ex gente. <hi rend="italic" TEIform="hi">Rerum ordo deposcit,</hi> inquit. Veget. l. 1. c. 2. <hi rend="italic" TEIform="hi">ut ex quibus provinciis vel regionibus Tyrones legendi sint, prima parte tractetur. Constat quidem in omnibus locis et ignavos et strenuos nasci. Sed tamen; et gens gentem praecedit in bello; et plaga caeli ad robur non tantum corporum, sed etiam animo rum plurimum valet. Quo loco ea, quae doctissimis hominibus comprobata sunt, non omittam. Omnes nationes, quae vicinae sunt soli, nimio calore siccatas, amplius quidem sapere, sed minus habere sanguinis dicunt: ac propterea constantiam ac fiduciam cominus non habere pugnandi, quia metuunt vulnera, qui se exiguum sanguinem habere noverunt. Contra Septentrionales populi remoti a Solis ardoribus, inconsultiores quidem, sed tamen largo sanguine redundantes, sunt ad bella promptissmi. Tyrones igitur de temperatioribus legendi sunt plagis, quibus et copia sanguinis suppetat ad vulnerum mortique contemptum, et non possit deesse prudentia, quae et modestiam servat in castris, et non parum prodest in dimicatione et consiliis.</hi></p>
<p TEIform="p">Equidem non infitias ivero, regionis naturam ad militem legendum idoneum: sed parvi tamen esse momenti docet ipsa historia. Quae enim terrae olim barbarae et inidoneae videbantur, nunc sunt feraces virorum fortissimorum. Eos qui vicini sunt, <hi rend="italic" TEIform="hi">ardoribus solis timidos putat, quia parum sanguinis habent.</hi> Nescio quam vere Israelitae viri fortissimi erant, et a calore solis sicci. Carthaginenses prudentiam audaciamque in proelia <reg orig="attulêre" TEIform="reg">attulere</reg>, et Africo tamen sole torrebantur, certe a sole venientes et meridie, Romanos Italica hieme vicerunt, etiam <reg orig="pugnâ" TEIform="reg">pugna</reg>
<reg orig="statariâ" TEIform="reg">stataria</reg>.</p>
<p TEIform="p">Nam quod de sanguinis copia philosophatur Vegetius, nescio an philosophis sit probaturus, qui fortitudinem audaciamque non multo in sanguine collocant, sed calore et spiritibus, nec vulnera metuunt tam propter sanguinem, quem siste re facile est, quam propter mutilationem, mortemque.</p>
<p TEIform="p">Neque verum est Septentrionales prudentia et castrorum disciplina destitui. olim ita fuit, cum barbari essent: at nunc constantissimi in acie, in castris modestissimi sunt. Itaque in omni gente fortes eligendi. quos deinde disciplina fotmet, et firmet. Nam quamvis illi qui terra fecunda, et ad meridiem habitant, facile emolliantur, multi tamen inter eos fortissimi fuerunt. De Enacimis, Chorraeis, Zonzommaeis divina scriptura
<pb id="s0871" n="871" TEIform="pb"/>
testatur. Nec verum dicit de omnib. Lucanus, quamvis de plurib.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Quidquid ad Eoos tractus mundique teporem</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Labitur, emollit gentes clementia caeli.</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Illic et laxas vestes, et fluxa virorum</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Velamenta vides.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Sed feritatem quidem exuunt, cultu autem et prudentia crescunt. Romani quidem Syros contempserunt. Scipio cum Antiochi varia arma esse, et nomina armatorum audisset: <hi rend="italic" TEIform="hi">cum essem,</hi> inquit, <hi rend="italic" TEIform="hi">in Chalcide, hospes meus varias carnes proposuit, cumque copiam mirarer, subiecit omnia esse domesticae suis, sed diversam condituram, sic illorum armatura diversa est, sed ipsi omnes Syri sunt.</hi></p>
<p TEIform="p">At sane bellum Iudaicum docuit, nullo modo contemnendos esse, si informentur. Longen. lateque dominati, et Graecos, Romanosque fatigarunt.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Quaeri solet a multis ex urbe, an ex agro legendus miles. Veget l. 1. c. 3. ta definit. <hi rend="italic" TEIform="hi">Sequitur utrum de agris, an de urbib. utilior tiro sit, requiramus. De qua parte numquam credo potuisse dubitari. aptiorem armis, rusticam plebem, quae sub dio et in labore nutritur: solis patiens: umbrae neglegens, balnearum nescia: deliciarum ignara: simplicis animi: parvo contenta, duratis ad omnem laborum tolerantiam membris: cui gestare ferrum, fossam ducere, onus ferre consuetudo de rure est. Interdum tamen necessitas exigit, etiam urbanos ad arma compelli: qui ubi nomen dedere malitiae, primum laborare decurrere, portare pondus, et solem pulveremque ferre condiscant: parco victu utantur et rustico. interdum sub dio, interdum sub papilionibus commorentur. Tunc demum ad usum erudiantur armorum: et si longior expeditio emergit, in agrariis plurimum detinendi sunt, proculque habendi a civitatis illecebris: ut eo modo, et corporib. eorum robur accedat, et animis. Nec infitiandum est; post urbem conditam, Romanos ex civitate profectos semper ad bellum: sed tunc nullis voluptatibus, nullis deliciis frangebantur. Sudorem cursu et campestri exercitio collectum nando iuventus abluebat in Tyberi. Idem bellator, idem agricola, genera tantum mutabat armorum. Quod usque adeo verum est, ut aranti Quinctio Cincinnato (viro optimo) dictaturam constet oblatam. Ex agris ergo supplendum robur praecipue videtur exercitus. Nescio enim quomodo minus mortem timet, qui minus deliciarum novit in vita.</hi> Mihi miles agrestis placet: quia laboribus aptior est. Sunt tamen in urbanis multa, quibus illi praestant rusticanae iuventuti, nam ingenio sunt exactiore exercitatioreque et ad omnia magis habiles, cum itaque minima pars militiae robore, et viribus peragatur, omnia vero summa egeant industria, prudentia, dexteritate, ad eam vero facilius educentur Urbani, malim eos legi. Nunc vero ideo magis necessarium est, quia genus armorum, quod hoc tempore in usu est, dexteritatem magis, quam vires exigit, non scuta, non vallos gerunt, non tot laboribus opprimuntur. <hi rend="italic" TEIform="hi">Habuit Roma milites ex agricolis lectos, eosque fortissimos viros, et milites strenuissimos,</hi> ait Plin. <hi rend="italic" TEIform="hi">minimeque male cogitantes.</hi> Sed et Cincinnatus Dictator a stiva, et Regulus pauperis agelli cultor adducitur pro rusticana iuventute. Verum dum rem accuratius considero, video fuisse insignes, sed non ita multos imperatores, ideo eisdem crebro repetiti sunt consulatus. At postea cum nobiles imperarunt, plures fuerunt. Immo etiam priscis temporibus multi divites rem strenue gesserunt, Sullanis et Caesarianis temporibus, totoque eo, quod bellum secundum Punicum subsequitur: innumetabiles viros fortissimos habuerunt: eosque ex urbanis divitibus et lautis.</p>
<p TEIform="p">§. 8. AEtatem veterem probat Veget. pubertatem sc. incipientem quia celerius imbuitur: et perfectius discit, quae a pueris imbibit, corpus exercitio aptius est: tempus habet universa discendi: Vix tamen minorem anno 17. legebant, nisi necessitas cogeret, nec maiorem annis quadraginta sex tirocinio imbuebant. Delectum itaque summa cura institui par est, nec enim umquam est exercitus infirmus, ubi bono delectu res acta est.</p>
<p TEIform="p">§. 9. Delectum duobus modis instituunt, vel enim omnem exercitum in unum contrahunt, et vires universas ostentant, ut hosti terrorem incutiant, vel singulas legiones, et centur ones ut in certum maneat, quanta sit multitudo, quod multo magis probandum est, quia ignorata plus sollicitos ha bet hostes, et vires demonstratae hostem cautum faciunt, ut se ad stratagema velaliena auxilia convertat.</p>
<p TEIform="p">§. 10. Res publ. quae cives bellatores instruere desiderat, eos a puero ita formet. Modo servet modum; nam ita horridus miles instruendus est, ut non desinat bonus esse civis, Spartani suos ad famis, sitis, laborum, dolorum, verberum patientiam educabant, durabantque. Praecipue inflammabant cupiditate vincenti. Cicero 5. Tusc. Adolescentium greges Lacedaemone, ipsi incredibili contentione certantes pugnis, calcib. unguib. morsu denique ut exanimarentur prius, quam se victos faterentur. Se niores contentiones serebant, dimicationes suggerebant. Verum hoc modo odia, civilesque contentiones in cendebant, nec magnum <abbr expan="tamen" TEIform="abbr">tn</abbr> nec diuturnum im perium obtinuerunt. Et nimium de nobilitate gloriabantur. Superbe ita que magis, quam utilicer Agesilaus, cum socii quererentur suorum multos, Laconum paucos bellare, considere iussit, et per nomina opificiorum euocavit plures, ubi apparuit socios plerosque opifices esse; Laconum nullos: quod tum magni aestimatum est: verum nostra tempora docuerunt, e fabris fieri optimos omnino milites.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.21" n="21" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XXI. <hi rend="italic" TEIform="hi">Delecti militis virtutes.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 8. MILITUM virtutes vel in corpore velanimo cernuntur. Prima militis virtus est in Deum pietas, fides et spes: hic enim miles verae fortitudinis fundamentum habet. improbi male conscii pavida conscientia mortem contemnere non possunt: est n. semper timida nequitia. Itaque militem nolim qualem describit Lucanus.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Populi quos despicit arctos</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Felices errore suo quos ille timorum</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Maximus haud urget leti metus: inde ruendi</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">In ferrum mens prona viris, animaeque capaces</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Mortis et ignavum est rediturae parcere vitae.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Numquam superstitio firmum fundamentum habuit, ideoque impetus illis maior quam virorum, constantia minor quam feminatum fuit. Quamvis autem superstitio, ira, furor et similia in illis possint, quae potest et veritas, constantia in his tn. esse non potest. Quocirca recte Tertullian. fortitudinem Christianorum ex eo probat, quod tam parati sint mori. Fieri n. nequit, ut prompte in mortis periculum se se coniciat, qui male se moriturum ar bitratur. Quare ille Gallorum error dereditura vita, nequaquam eos ita constantes effecit, ut contra Romana arma durarent, non ignoro militum plerosque impios esse, sed pugnant, aut ne vitam amittant, aut cupiditate alia, quae facile elanguescit accedente maiore metu. Improbos tamen legere non veto, cum magna fit raritas bonorum.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Prudentiam in milite mediocrem desidero, in duce summam. Unius interdum militis consilio
<pb id="s0872" n="872" TEIform="pb"/>
pugna restituitur, vel civitas conservatur. Mali milites Eretrienses, qui ut gladioli cor non habebant, quare faciles vinci Themistocles cognovit. Multa ex tempore militari prudentia facienda occurrunt, quae imperium ducis dum lon gius abest, vel cuncta turbantur, praesens habere non possunt. Deinde nisi prudentia mediocris sit, ad promotiones militates spem non habent.</p>
<p TEIform="p">§. 3. <hi rend="italic" TEIform="hi">Deliciis sint alieni de cubiculo ad aciem, de umbra egrediens ad solem corpus assuetum tunicae loricae onus non sustinet: caput opertum linteo, galeam recusat, mollem otio manum, durus exasperat capulus, fortior autem miles, ex confragoso venit.</hi> ita Hier. ad Theod. monachum. Vegetius iubet durari ad tolerantiam membra, commorati sub papilionibus aut Iove frigido, Ciborum deliciae aberant, laridum, caseus, posca dabatur. Hunc in finem militi acetum distribui solitum fuit, ut eo aquae saporem cruditatemque corrigerent: Solem etiam, et aeris iniurias militem ferre voluerunt. Adrianus tabernacula ex frondibus facta diruit, quod militem vellet esse solis et imbrium tolerantem: Fulg. l. 1. c. 2.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Oportet et animosos esse maximeque de victoria confidentes, quod praecipue faciunt, cum duces suos peritos, facilesque arbitrantur. Nihil aeque militem animat, atque bona de duce existimatio, si putent singulati aliquo stratagemate aut prudentia suos servaturum, hostes vero debellaturum. Fabius cum animos suorum contra Tuscos erigeret, multaque adferret argumenta victoriae, unum addebat superesse, quod nondum esset publice proponedum, ne innotesceret: Milites itaque cum alioqui forti sunt animo fiducia ducis omnia pericula liberrime obeunt, nam si galeati sint lepores, frustra ducis oratio trepidos consolabitur: Pavidos enim mentio periculi percellit. Omnes animantes pavidae ad pugnam sunt inuriles: frustra cervum hortabete, ut pugner in canes, pti nec videre canem, nec latratum audire sustines. Sed ad mentionem canis inhorrescit.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Audacia vero frequenter felicem exitum dedit: Maurus quidam cornicularius Caesaris ex citavit quosdam vigiles, et per medias Caesaris copias praesidivum Pompei induxit. Audax igitur miles esto, sed ducis prudentia, animositate utatur.</p>
<p TEIform="p">§. 6. Fortes potius quam grandes, oculis vigilacibus erecta cervice: Marius tironem exigit, qui senos pedes, aut quinos decemque uncias habet. Interim statura quoque pensanda est, quia vires addit: Imperatorie plane pyrrus, <hi rend="italic" TEIform="hi">Tu grandes elige, ego exercitatione fortes reddam.</hi> Et Brennus productis contemptissimis Graecorum, et cum fortissimis suorum componebat, atque ita <hi rend="italic" TEIform="hi">Tantos, contra tantillos, ut pugnarent</hi> hortabatur. Fortitudinem arte nonnulli probarunt.</p>
<p TEIform="p">Chabrias cum exercitum Tironum in proelium ducturus esset: edixit: ut qui aegri essent arma deponerent, timidi morbum simulant, eos ille ad praeoccupanda loca quaedam misit, ut multitudine hostem terrerent Polyaenus l. 3.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Ipsa quoque duce experientia ignavos a strenuis secrevit Theagenes Atheniensium dux, cum enim multi ordines ab eo peterent, ad Megaram daturum respondit. Clam vero equites praemisit, eosque hostium specie contra agmen suum redire iussit. Tum vero quasi sollicitus ad pugnam hortatur, et quemque quo vellet loco consistere permittit; Tum in primam aciem fortes et alacres prosiliunt, timidi post principia stant Theagenes eo quo quemque invenit loco, promovit: Et Iphicrates cum multos timidos sequi vidisset, edixit, ut si quisqiam aliquid reliquisset, rediret, quo bene instructus in hostem iret, cumque occasione, multi uterentur, ceteros fidentiores reddidit, cum diceret; <hi rend="italic" TEIform="hi">viros fortes sine mancipiis pugnaturos.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 8. Velocitas agilitasque ut fortitudinis est indicium, ira bello necessaria est. Velociorem Hasaele, de quo in quo scriptura est, nullum meminimus: et fortem tamen virum fuisse res ipsa ostendit.</p>
<p TEIform="p">§. 9. Denique multitudo et turba vitetur: vires non habet, sed pondus, magis impedimentum est, quam auxilium, manibus opus est, non nominibus. In maximis enim pugnis pauci sunt qui hostem profligant, si ordines servent, recentesque mittentur, non potest vinci acies, nisi cuncti caedantur. aut nunc fere aliquo casu fit, ut pauculis caesis omnes vertantur in fugam.</p>
<p TEIform="p">§. 10. Multitudo noxia est. Xerxis exercitus flumina sic cavit.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Credimus altos.</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Defecisse amnes, epotaque flumina Medo.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Iustin. Trecenta septuaginta milia, alii quingentas Myriadas, id est, quin quaguies centena milia. Ctesias in Nini exercitu pedites decies septies centena milia, equitum ducenta milia, currus paulo minus decem milibus, et sexcentis memorat. Darius octingenta milia contra Scythas duxit. Se ipsa impedit, et hosti obnoxia redditur. Si multitudo habetur, dividatur in plures exercitus.</p>
<p TEIform="p">§. 11. Milites idoneos Romani varia exercitatione pararunt: honores enim capere non licuit, nisi emeritis magna parte stipendiis, nec uxorem ducere ante dena stipendia.</p>
<p TEIform="p">§. <corr sic="10" resp="transcriber" TEIform="corr">12</corr>. Caput in milite est oboedientia: quae in re gravissima est exercita, cum iusto in morte sit eundum. Itaque coercendi, qui ducum imperia interpretari, quam exsequi malunt, qui regendo se ingerunt: Talis erat Romanus exercitus in Macedonia. Plutarch. in Galba. Plerique exercitum veluti corpus, nullo proprio impetu, sed ducis tantum motibus cieri debere asserunt. Quapropter ferunt AEmilium Paulum, cum is exercitum in Macedonia accepisset, loquacitatis, et curiositatis plenum, et se curis muneribusque imperatoriis ingerentem, praecepisse ei, ut unusquisque ei manum promptam, et acutum gladium praestaret, sibi reliqua curae fore. Myronides edixit, ut Athenienses exirent, cumque non dum omnes exissent, pugnam incepit, cunctationem interpretatus timorem. Agesilaus Ephesi divitibus equum et virum imperavit, atque ita pro ignavis strenuos accepit.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.22" n="22" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XXII. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ducis boni officium et artes.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. DUx exercitui praecipue necessarius est; est enim exercitus sine duce prudente, sicut vasta bellua sine capite, sicut Poliphemus, monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum. Quamobrem et Demades Alexandri exercitum Cyclopem appellavit, quod omnia adessent illi, prudentia deesset, qua moles illa regeretur.</p>
<p TEIform="p">Exercitus sine duce turba est, corpus est sine anima, remigum ordo sine gubernatore. Summa, Tanti est exercitus, quanti gubernator. Exercitus sine duce, Leo est sine oculis, dux sine exercitu
<pb id="s0873" n="873" TEIform="pb"/>
firmo, caput sine corpore. Caesar cum in Hispa niam contra Petreium et Afranium Pompei legatos tenderet: <hi rend="italic" TEIform="hi">vado,</hi> inquit, <hi rend="italic" TEIform="hi">ad exercitum sine duce,</hi> cum in Thessaliam contra Pompeium, <hi rend="italic" TEIform="hi">vado ad ducem sine exercitu.</hi> Nam firmas legiones habebant legati, Pompeius Tirones magnam partem. Duces bonos plus valere mediocri exercitu, quam bonus exercitus sine duce. Scipio, Pompeius, Grachus, Pelopidas, Epaminondas, aliique docuerunt; nam bonus dux celeriter militem format.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Duci bellorum magna est in re gerenda libertas permittenda: neque puniendus ob rem male gestam. Cum enim tantae occurrant in bello difficultates, tam subitae mutationes, ut humano consilio provideri nequeant, in novo periculo, novi consilii libertas relinquenda est. Deinde quae in eisdem geruntur castris, saepe utrique parti ignota sunt, tantum abest, ut hostium saepe machinationibus occurri possit. Brutus contra Octavium in suo cornu victor, Cassius est victu, cum exercitum Bruti fugatum putaret, manus sibi attulit, quodnisi fecisset, pari marte res Romanae stare poterant. Idem iam olim inter AEquos et Romanos contigit, Sempronio consule, cum utrique se victos putarent. Cum igitur tantae turbae omnia confundant, non sunt viri magnamini aliis periculis gravandi, sed in adversis potius adiuvandi.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Prudens sit in primis, a quo tot viroum forrium, atque adeo regni fortuna pendet. Ratio ducat agentem non fortuna, quae tamen si invitet occasione, eam quoque prudentia moderetur. Pericu lo enim et negotiis compertum est ingenium in bello plurimum posse, eam praesertim virtutem quam Graeci <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, sagacitatem latini appellant.</p>
<p TEIform="p">Magni duces plura consilio, quam vi perfecerunt. Carthaginenses duces bella praluo consilio rem gerentes, Val. l. 2. 7. etiam siprospera fortuna subsecuta esset, cruci tamen suffigebantur: quod bene gesserant deorum immortalium adiutorio: quod malae commiserant, ipsorum culpae imputantes. Haud magni momenti fortunam esse constat. Vix periit exercitus, nisi ubi in consilio erratum. Melior est dux providus, quam audax. Et vere Caesar. <hi rend="italic" TEIform="hi">Non est minus imperatoris superare consilio, quam gladio.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 4. Vegetus, alacer, non magni nominis umbra. Periculis itaque excitetur, aliosque animet: Talis L. Marcellus cum inopinato se hoste circumdatum videret, in eos invectus, etiam spolia opima tulit. Sempronius Tuditanus et C. Octavius Tribunus cum duodecim commilitonibus per hostium praesidia transierunt. Vigor animi, et confidentia victoriam peperit. Et cum Leonidae diceretur, nubes sagittarum a Persis faciendas, respondit, in umbra se pugnaturum. Aliquando ipse exemplo praeeat quod maximi Im peratores fecere. Posthuinius post exhortationem cum milites quaererent: quid imperaret, ut se imitarentur iussit, et sublatosigno in hostem ivit, et vicit.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Innocens, neminem iniuria afficiat, tantarum copiarum dux. omnes honesti et de cori aemulatione excitet. ita Alexander Imperator, de quo historia eius testatur. <hi rend="italic" TEIform="hi">Cum igitur tantus ac talis Imperator domi ac foris esset, iniit Parthicam expeditionem: quam tanta disciplina, tanta reverentia sui egit, ut non milites sed senatores transire dicerentur. Quacumque iter legiones faciebant, tribuni accincti, centuriones verecundi, milites amabiles erant: ipsum vero ob haec tot et tanta bona provinciales, ut Deum suscipiebant. Iam vero ipsi milites iuvenem Imperatorem sic amabant ut fratrem, ut filium, ut parentem: vestiti honeste, calceati etiam ad decorem, armati nobiliter equis etiam instructi, et ephippiis ac frenis decenti bus prorsus, ut Romanam remp. intellegeret quicumque Alexandri vidisset exercitum. Elaborabat denique ut dignus illo nomine videretur. immo ut Macedonem illum vinceret: dicebatque inter Romanum Alexandrum et Macedonem multum interesse debere.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 6. Famam undique non ad vanitatem honoris, sed ad salutem aucupentur. Fama in bello validissima est, et pereunt, quos fama perisse retulit. Nusquam res magis eventibus iactatur, ad casum unius castra vincuntur.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Pietatem in primis cordi habeat: Impio ne te, et fortunas tuas crede, Postremo enim tandem misere periere, et exempla fuere. Etiam cum miles impius est, ducem pium requirit.</p>
<p TEIform="p">§. 8. Divites ordinare deligendi sunt: nam nec praedae ita inhiant, et opportunos ad sumptus sufficiunt.</p>
<p TEIform="p">§. 9. Res hostium perspectas habeat: Epaminondas optimum dicebat ducem, qui quamvis res hostium certo cognoscere non posset, saltem coniectura cognosceret.</p>
<p TEIform="p">§. 10. Exemplo temperantiae ac laborum sit exexcitui. Imperatoris virtus magno exemplo esse solet. Cato vino quod remiges bibebanr, contentus erat, Hannibal sub crepusculum cibum capiebat, AEmylianus, Scipio, Alexanderin itinere am bulans cibum capiebant. Masinissa nonagenarius stans cibum capiebat.</p>
<p TEIform="p">§. 11. Severus sit, et talis habeatur, vix credatur delictis ignoscere. Talibus enim propere, diligenterque parent, eos mirantur, et quamvis interdum irascuntur, tamen colunt. Milicum enim lasciviae, improbitas, manus sanguine imbutae, animus inhians rapinis, non nisi metu et severitate compescit. Opinio a. severitatis facit ut delicta caveantur, poenae sint rarae, absint animorum exacerbationes.</p>
<p TEIform="p">Interim duo sunt vitandi in hoc mari scopuli: Primus nimia saevities: ne supplicia et contumelias disciplinam vocare videatur. Alter ne miles non sit in arbitrio ducum, sed duces militari violentia trahantur. Quorum primum abruptas seditiones: alrerum interitum accersit. Turcarum lege militari omne delictum morte punitur. Hoc quidem commodi inde habent, ut ceteri militum non facile tumultuentur, Ianizaros tamen ea severitate continere non audent.</p>
<p TEIform="p">§. 12. Severitatem multa comitate reddet tole rabilem, immo amabilem, Si oportune beneficentia utatur, si verborum atrocitatem in decernendis poenis viret. Si saucios visat, curetque. Verum nulla maior vis est, quae arctius eos iungit, quam commune periculum. Quapropter in proelio commilitones, et fratres appellare milites consueverunt. Fidos n. sola benevolentia facit. Ita insignis Imperator ille apud Tacit. l. 1. annal. <hi rend="italic" TEIform="hi">Utque cladis memoriam etiam comitate leniret, circumire saucios, facta singulorum extollere, vulnera intuens, alium spe, alium gloria, cunctos colloquio et cura, sibique et proelio firmabat.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 13. Minores duces, Tribunos, centuriones habeat, qui impetu, et celeritate valeant, et si forte prudentia destituantur: Aliquos esse tales non omnes expedit, quaedam enim subito, et periculo aliquorum discutienda sunt, ad quae audaces isti provolant. Eos ipse tamen moderetur, ut non nisi suo tempore vires effundant; quemadmodum enim canes venatici generoso impetu in hostem insurgunt, sed loris tenentur, dum momentum adest, ita hos magni facere, fovere, laudare, praemiis afficere oportet: nam maxima efficere solent, et alios
<pb id="s0874" n="874" TEIform="pb"/>
ad paria decora excitare. Immo se quoque talem existimari non indigne ferat: nam miles laetus est <unclear reason="print faded" TEIform="unclear">fervo.e</unclear> ducis.</p>
<p TEIform="p">§. 14. Ne duces mutet: Est sane quod in Romana militia reprehendam: Tribuni cum essent in legione qualibet seni, bini per duos menses imperabant, itaque ad eosdem post sex menses redibat imperium. Polybius. <hi rend="italic" TEIform="hi">Universam lateris probationem duo Tribuni faciunt. Similiter aliam etiam castrensem curam hi sunt qui gerunt. Nam in binos et binos se dividentes, semestris spatii duos menses imperant, et quos ea sors tangit, universa administrationi castrensi tunc praesunt. Idem imperitandi modus Praefectorum in socios. Equites et Centuriones cum prima luce veniunt ad tentoria Tribunorum, Tribuni ad Consulis: atque ille quid quid agendum Tribunisedicit: Tribuni equitibus Centurionibusque: isti vulgo militum, cum tempus cuiquerei venit.</hi></p>
<p TEIform="p">Hoc quoque malum ambitionis Romanae fuit. Hinc enim quaesita occasio nocendi aemulis, placendi militibus, cum duo velsimul, vel alternis diebus, vel mensibus, imperium haberent. Hoc laudabile, quia mane cottidie ad Imperatotem Tribuni, ad Tribunos equites et Centuriones man data accepturi veniebant. Immo milites ad centuriones ut Ioseph. l. 4. de bello. Vix <abbr expan="tamen" TEIform="abbr">tn</abbr> fieri potuit, ut milites omnes adcenturionem. Sed accipiem dum eos, qui subsignani, velites venisse non puto. Sparsi illi per vallum erant. Imperatos Tribunis tum signum dat, et alia mandata. Cum autem signum petit, imperatori simul numerum militum praesentium recenset. ita Appian. l. 5. Et apud Sen. de animi tranq. c. 8. <hi rend="italic" TEIform="hi">Numerus ille cottidie servorum, ut imperatori exercitus reserebatur, cui iam divitiae esse debuerant duo vicarii, et cella laxior.</hi> Id prudentissime constitutum esse, docent hodiernae fraudes, <abbr expan="quae" TEIform="abbr">q</abbr> caeca nomina principib. offerunt, quod adeo nunc in consuetudinem abiit, ut pro industria habeatur, illo modo furari.</p>
<p TEIform="p">Summa omnium magistratuum eo tendebat, ut omnes sine errore, et celeriter imperium acciperent Liv. l. 44. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ut ordine ac sine tumultu omnia in agmine, ad nutum imperiumque ducisfierent, providit. Ubi omnib. simul pronuntiaretur quid fieret, neque omnes exau dirent, incerto imperio accepto, alios ab se adicientes plus eo quod imperatum sit, alios minus facere. clamores deinde dis sonos oriri omnib. locis, et prius hostes quam milites quid paretur scire. Placere igitur Tribunum militum Primipilo legione secretum edere imperium illum et dein singulos proximo cuique inordine Centurioni dicere quid opus facto sit: sivea primis signis ad novissimum agmen, sive ab extremis ad primos proferendum est.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 15. Hoc quoque cavendum, ne aliqua nota infames praeficiat, quamvis egregii milites esse videantur. Quid mirum periisse Elagabalum, de quo Herodiam. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quippe exercitibus saltatorem quendam praefecit, qui olim iuvenis publice intheatro operas dederat. Alium item e scena iuventuti, alium senatui, alium ent equestri ordini praeposuit. Aurigis item et comoediis mimorumque histrionibus, maxima imperii munia demandabant. Ser visque suis aut libertis (ut quisque turpitudine reliquos anteibat procurationes tradebat provinciarum.</hi></p>
<p TEIform="p">Nero quoque per summam vaecordiam ad exercitum libertum misit. Tac. 14. <hi rend="italic" TEIform="hi">Sed hostibus irrisui fuit, apud quos flagrante etiam tum liberate, nondum cognita libertorum potentia erat, mirabanturque, quod dux et exercitus tanti belli confector servitiis obedirent.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 16. Diligens sit, et occasionem arripiat, quancumque agendi vincendique Occasione egregie usus est Franciscus Carmiola Venetorum Dux: cum enim vicina castra essent, et eques cum quodam hostium equite inimicitias haberet, et duello decernere vellent, constituro inter castra pugnae loco: multis concurrentib. ad spectaculum, Venetus robur suorum militum in castrisinstruxit, et derepente hostes inopinato invadens vicit, fuga vitque. Quantum vero etiam adversus ingenium valeat, id, quod addam, ostendit. Cleomenes et Argivi ca stra finitima habebant, Rex omnia per praeconem edicebat, eum imitabantur Argivi. ita ut cum pranderet, quiesceret, suos educeret, illi quoque eadem quasi communi signo dato factitabant, at quodam die clam suis denuntiavit, cum signum prandii daretur, arma sumerent, quo facto prandem tibus supervenit, et occidit. Tanti erat nosse, quid ferret occasio. Summo in timore erat Iphicrates Atheniensis, sed cum explorasset Thraces, e collib. per quos solos ad castra via erat noctu venturos, exercitum clam ad viae latera disposuit, ignes perpaucos in castris aluit. deinde multitudinem de currentem lateribus aggressus occidit. Quam facile vir ingeniosus periculum summum in hostes convertit. Et ex eorum consilio victoriam quaesivit.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.23" n="23" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XXIII. <hi rend="italic" TEIform="hi">Princeps aut Rex magno bello ipse intersit.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. QUiregnum unum aliquod quamvis grandegubernant, si bellum oriatur apari, vel potentiore, illi prae esse, atque omnia administrare regem ipsum convenit. Plurimum enim momenti habet boni regis praesentia: meritoque Antigonus gubernatori de hostium multitudine admonenti dixit: <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">Me vero ipsum praesentem, quam multis anteponis.</hi> Augustus non modo ducis, sed militis quoque officio fun ctus est, atque in media dimicatione aquilifero suae legionis graviter saucio, aquilam humeris subiit, diuque portavit. Prima utilitas insignis regiae praesentiae est, quod summum ius pugnandi, pro occasione mutandi omnia secum vehit; Ubi enim dux summus est, ibi occasio praesens, ubi ille non est, multa aliunde petenda sunt.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Duces suos alioquise porentiores efficiet; cum exercitum in manu habeant, sintque exercitati, facile in ordinem redigere principem imbellem queunt. Ostem dunt hoc multorum ducum, qui reges solio deiecerunt, exempla. Cum victoria enim non regibus, sed administris attribui tur, periculosum est regibus porentes, acres, et gratiosos habere duces belli.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Intersit proelio, ubi de tota summa decernitur, in minoribus per duces suos belligeretur. <hi rend="italic" TEIform="hi">Haera lium admirabatur Sarbaras: quam audax, inquit, ad pugnam stat, et contra multitudinem solus decertat, et velut incus iacula renuit.</hi> Quod in necessitate fieri potest, alias nun quam committen dum, ut in unius capite exercitus periclitetur. Augustus, prout visum, bellis interfuit, aut per duces gessit. Suet. tranq. Oct. Aug. <hi rend="italic" TEIform="hi">Externa bella duo omnino per segessit: Dalmaticum adolescens adhuc: et Antonio devicto, Cantabricum. Dalmatico etiam vulnera excepit, una acie dextrum genu lapide ictus alter a autem et crus et utrumque brachtum ruina pontis consauciatus. Reliquaper legatos administravit: ut tamen quibusdam Pannonicis atque, Germanicis, aut interveniret, aut non longe abesset, Ravennam, vel Mediolanum, ut Aquileiam usque ab urbe progrediens.</hi> Cum igitur raro proeliis, et sine periculo interesse debeat, multo minus cum paucis se in viam date, et explorare hostes convenit, id
<pb id="s0875" n="875" TEIform="pb"/>
quod fecit Theodosius, cum equitibus comitatus hostes, sed ut summa audacia ita summo periculo invenit.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Regem dubiis proeliorum casibus, si quando in aciem descendat, esse necesse est: vel igitur sit aliquo in loco praesidio vallatus, vel urbe <reg orig="vicinâ" TEIform="reg">vicina</reg>, ita factum est 2. Reg. 18. 2. <hi rend="italic" TEIform="hi">Dixitque rex ad populum: Egrediar et ego vobiscum. Et respondit populus: non exibis: sive enim fugerimus, non magnopere ad eos de nobis pertinebit: suie media pars ceciderit e nobis, non satis curabunt, quia tu unus pro decem milibus computaris: melius est igitur, ut sis nobis in urbe praesidio.</hi></p>
<p TEIform="p">Temeritatem quoque Alexandri non immerito culpant scriptores, quod omnibus proeliis interesse, sua manu in prima acie pugnare consueverat. Nunc propter incerta tormentorum iacula, multo magis videndum est, ne ille saucietur, in quo est universorum periculum. Gloriose magis quam prudenter dictum est.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Primus inire manu, postremus ponere pugnam.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Et <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>
<hi rend="italic" TEIform="hi">Rex bonus et fortis bellator.</hi> Optandum id est, cum necessitas requirit, alioqui dtscrimina ut in cor ipsum, ita in regem, qui est cor proelii, provocanda non sunt. Aliis in rebus aequalitatem teneat. Nesciatur dux an miles eat, monstret tolerare labores, non iubeat: hac in re cautus esto. Specimen boni principis dedir Antonius Caracalla, sed constantia eidem defuit: Ea tamen quae de eo scribit Herodianus bono duci usurpanda censeo: <hi rend="italic" TEIform="hi">Ipse,</hi> inquit, <hi rend="italic" TEIform="hi">utique nullum non militiae munus prompte obire: et sive quid fodiendum foret, primus fodere: sive pons flumini imponendus, aut exstruendus agger, sive quod opus manuum faciendum, aut labor subeundus, primus omnia occupare tenuique mensa, ac ligneolis poculis, vasisque esculentorum contentus esse, panemque etiam temere factum comesse: quippe tritico quantum satis uni foret, sua manu molito, massaque inde facta atque in carbonibus, decocta, vesci solitus, omnia denique elegantiora aspernari, et vilissimis quibusque ac vel pauperrimo gregarioque militi facillimis uti. Tum commilitonem quam principem vocari se malle, acplerumque iter facere, perinde atque ipse pedibus ambulans, rarique vehiculum conscendere aut equum: sibi ipse portare arma: nonnumquam etiam signa militaria longissima, et multis aureis ornamentis praegravia, ac ne robustissimis quidem militibus facilia, ipse humeris subire.</hi></p>
<p TEIform="p">Traianus etiam pedibus semper cum militibus iter fecit, eaque comitate consecutus est, ut contra eum miles numquam tumultuatus sit, ut auctor est Dio. Mirifice enim miles ad opus accenditur, cum Imperatoris consortio labores suos honorari cernit.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Denique evitat incommoda quae ex aliorum in bellis ducatu eveniunt. Quae recte recenset Machiavellus, sed pessime ac impie omnino definivit. Verba illius describam. lib. 1. cap. 30. <hi rend="italic" TEIform="hi">Si quis princeps huiusmodi suspicionum occasiones evitare velit, nepro beneficiis erga suos ingratus esse cogatur: eum oportet ipsummet rebus gerendis interesse: quemadmodum primi Romanorum Imper atores olim et nostra aetate Turca, ceterique insigni virtute principes facere solent. Nam si praesentes sint, et rem praeclare feliciterque gerant: ad eos emnis laus atque gloria pertinet: Si ipsi absentes, per alios rem bene gerant: tunc quia videtur summa laudis penes eum esse, qui negotio interfuit, non putant separta victoria ex animi arbitrio frui posse, nisi exstinguant laudem illius, per quem res tam bene gesta est: atque ea ratione iniusti ingratique evadunt. Et quamvis ipsi sibi videantur laudem lucrari eorum, quos hoc modo offendunt: tamen si quis rem diligenter expendat: comperiet illosplus amittere, quam lucrari. Quod etsi ita sit tamen fieri non potest, quin in huiusmodi errores incidant, quicumque aut per imprudentiam, aut neglegentiam domi otiosi manent, rerum administratione autem aliis ducibus suis demandant: nec ulla ratio est, eos iuvandi, quo minus eo, quo natura ipsos ducit ferantur. Qui vero dux militaris, repraeclare gesta, evitare vult suiprincipis ingratitudinem, duorum alterum faciat oportet. Nam postquam victoriam obtinuit, aut statim exercitui tradito alteri, ipse in sui principis chentelam supplex committat oportet, sibique in omni superbia, atque ambitione temperet: qua sola ratione principis animum demulcere poterit, ne de illo quicquam suspicari queat, sed causam manifestam habeat illum praemio afficiendi non autem laedendi. Aut si facere non velit, sciat tamen ingratum principem se habiturum: unicum habet praesidium se adversus ingratitudinem tuendi, si victoriam partam sibi reservet forti animo, nec eam ad principem pertinere ostendat, militum et praecipuorum exercitus ducum animos vel sibi conciliet, vel si quos nequit benigne conciliare, eos muniendi sui causa e medio tollat cum vicinis populis amicitiam contrahat, loca munitiora subinde occupet, praesidiisque confirmet. Hac enim ratione ingrato animo vicem rependere poterit. Hae solae sunt rationes quibus bene meritus civis cavere potest neab ingrato domino opprimatur, sed quia ita comparatum est, ut homines nesciant esse vel plane boni, vel excellenter mali: itaque necpost victoriam partam exercitum statim reddere noverunt, nec modeste atque humiliter se gerere: nec excellenti ac magnifica quadam malitia uti sciunt: itaque dubii inter duo extrema haerentes opprimuntur.</hi></p>
<p TEIform="p">Primum Consilium videtur quidem tutum, et est revera iustum, ut qui victoria potitus est, illi exercitum reddat, cuis auspiciis militavit. Quod hodie tot ducum centuriae faciunt, et fecerunt: sed ut se se abiciant, et ne invidiosi sint, fiant miseri non suadeo. Nam principi pusillanimitatem, invidentiamque <reg orig="suâ" TEIform="reg">sua</reg>
<reg orig="illâ" TEIform="reg">illa</reg>
<reg orig="modestiâ" TEIform="reg">modestia</reg>
<reg orig="ementitâ" TEIform="reg">ementita</reg> exprobrant, graviusque offendunt. Alterum Consilium non est modo improbum, et seditiosum, sed etiam temerarium: Illa enim excellens et magnifica malitia, vix umquam finem bonum sortitur, cum enim exercitus bene erga principem affectus sit, cum viri nobiles, et militares sacramenti religionem non continuo mutent, non poterit omnes transfugas uno momento efficere. Commeatus vero, et pecuniae unde suppetent? Itaque hodie rarae sunt illae ducum defectiones, vix enim in Re publica bene constituta esse possunt, si ea, quae supra rnonui, serventur.</p>
<p TEIform="p">§. 6. Nemo facile credat, quam conciliet animos praesentia imperatoris. Tacit. in Galba. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ire in castra placuit, honorisicum id militibus fore, quorm favorem, ut largitione, et ambitu male acquiri, ita per bonas artes haud spernendum.</hi> Hoc modo maxime unus est Imperator, nam ceteriab summo Rege, et aliis dependent: consiliaque aliis probare coguntur.</p>
<p TEIform="p">Unus autem imperaror est. Tres tribuni consulari potestate, cum olim ad sua quisque Consilia tenderet, occasionem aperuerunt hosti.</p>
<p TEIform="p">Cum paucis vero unus Imperator tractat, ideoque res secretiores tenentur, servaturque omnium bonorum Consiliorum fundamnntum, silentium.</p>
<p TEIform="p">Quid fieri debeat, tractato cum multis, quid facturus sis, cum paucissimis, vel potius ipse tecum. Cum ex Metello quaereretur, quid altera die facturus esset? Respondit: Tunicam se suam, si ideloqui posset, combusturum,</p>
<p TEIform="p">§. 7. Tanti vero existimarunt praesentiam ducis, ut interdum non modo imbelles, sed etiam infantes in proelia ad duxerint.</p>
<p TEIform="p">Macedones infantem Regem in cunis in prima acie posuerunt, et vicerunt Illyricos. Francos e
<pb id="s0876" n="876" TEIform="pb"/>
iam miseratio Clotharii regis fortes effecit, cum infantem ex uberibus matris pendentem viderunt praeeuntem.</p>
<p TEIform="p">Persarum Reges pugnae interesse non solebant, quamvis Darius contra Alexandrum steterit. Nimium est, si nunc Dux ad ictus exponatur, cum in eo salus exercitus periclitetur, aut si capiatur expensis regnum gravetur. Franciae hoc sub Francisco contigit.</p>
<p TEIform="p">Anno 1381. Moscus arcem Livoniae Neuhusium trecentis milibus obsedit, praefectus arcis sagitta cor Ducis traiecit, et totus exercitus fugatus est. Per Ducem Iustinianus, Carolus VI. Galliae Rex, Hispaniarum Reges, et olim Augustus plurima bella confecerunt. Regis plura sunt munia, quam ut circa Ducis labores debeat occupari, nisi cum magnum est periculum.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.24" n="24" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XXIV. <hi rend="italic" TEIform="hi">Disciplina belli commendata.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. EA est morum; et exercitationis, laborisque. Morum summa cura maioribus fuit; et signanter de bello dictum est, Deuteronomii 23. 9. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quando egressus fueris adversus hostes tuos in pugnam, custodies te ab omnire <reg orig="malâ" TEIform="reg">mala</reg>.</hi> Id quidem etiam in pace faciendum esse nemo dubitat, sed in bello praecipue; quod in eo sit multiplex causa peccandi, et in extremo vitae discrimine animus Deo parari debeat: ne si ceciderit corpus secunda etiam morte impius miles damnetur. Militem itaque lectum bonus imperator severe, et constanter conformabit ad virtutem, ad scientiam, fortitudinem militarem. Tenacissimum enim vinculum est disciplina, ex ea omnes triumphi. Haec adeo Romanis culta fuit, ut liberorum caritatem vicerint. <hi rend="italic" TEIform="hi">Disciplina maiorum</hi> (inquit Alexander apud Lampridium) <hi rend="italic" TEIform="hi">Rem publicam tenet, quae si dilabitur, et nomen Romanorum, et Imperium amittemus.</hi> Quidquid enim sine ordine, et arte agitur debile est, perinde si arietis latere murum laedas, non capite.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Antiquitus morum disciplina fere in cibo, potu, aliis voluptatibus moderandis, furtisque cavendis erat constituta. Cibum parabilem habebant, laridum, panem. Interdum dimidiati, interdum totius mensis cibaria ferre cogebantur. Turcae hac in re adeo praestant, ut si cetera adiungerent, efficerentur invicti. Vino abstinent; cum oriza est copia, pane facile carent. Quod si oriza desit pulvere quem ex salita carne commolita secum ferunt, sese sustentant; in aquam enim calidam immittunt, pultemque inde corporibus roborandis efficacem conficiunt. Qui magis barbari sunt, equorum sanguine, et carne pascuntur.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Potus erat Posca, aqua aceto mixta. Vinum cum milites peterent, fortis imperator Nilum ostendebat.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Ordinariis signis moventur, non aliis nisi ad stratagema necessarium. Signa alia sunt vocalia, alia semivocalia, alia muta. Vocalis est tessera, quam voce vulgant: semivocalia sunt tubae, tympana, fistulae: muta vexilla, dracones, labarum, aquilae. Tubicines ad opera, vel ad solos milites, Cornicines cum signa moventur.</p>
<p TEIform="p">§. 5. Iurabant pariter liberi, et servi, se nihil furto ablaturos e castris, si quid invenirent, adTribunum allaturos. Lex severa; <hi rend="italic" TEIform="hi">nemo pullum rapiat,</hi> ne sit vestigium, ut pacato nocuisse putetur. Frontinus 4. Strat. cap. 3. Pomiferam arborem, quam metatio castrorum coplexa erat, postera die intactis fructibus mansisse narrat. Formam iuramenti Agell. lib. 16. c. 4. habet. <hi rend="italic" TEIform="hi">Cum delectus, inquit, antiquitus fieret, et milites scriberentur, iureiurando eos Tribunusmilitaris adigebat in verba haec: IN MAGISTRATU C. Laelii, C. F. Consulis, L. Cornelii P. F. Consulis in exercitu, decemque milia passuum prope, furtum non facies dolo malo, solus, neque cum pluribus, pluris nummi argentei in dies singulos, extraque hastam, hastile, ligna, pomum, pabulum, utrem, follem, faculam, si quid ibi inveneris, sustulerisve quod tuum non erit, quod pluris nummi argenteierit, ubitu ad C. Laelium C. F. Consulem, L. ve Cornelium P. F. Consulem, sive quem ad utrum eorum vis, erit, proferes aut profitebare in triduo proximo, quidquid inveneris, sustulerisve, sine dolo malo: aut domino suo, cuium id esse censebis, reddes, uti quoad rectum factum esse voles.</hi></p>
<p TEIform="p">Poena furti erat fuste percuti Polyb. Tiberius militem, qui Pavonem sustulit, capite punivit. Suet. c. 60. Pescennius ob unius gallinacei direptionem decem commanipulones qui raptum ab uno comcderant, securi percuti iussit. Spartian. in Pescennio.</p>
<p TEIform="p">Verum multum est crebro indultum militi. Aureliani Epistolalaudata est potius, quam servata. <hi rend="italic" TEIform="hi">Si vis,</hi> inquit, <hi rend="italic" TEIform="hi">tribunus esse, immo si vis vivere, manus militum contine: nemo pullum rapiat alienum, avem nemo contingat, vuam nullus auferat, segetem nemo deterat, oleum, sal, lignum nemo exigat, annona sua contentus sit. Depraeda hostis, non de lacrimis provincialium habeat: arma tersasint, ferramenta samiata, calceamenta fortia: vestis nova vestem veterem excludat, stipendium in baltheo, non in pompa habeat, tor quem brachialem, et annulum apponat, equum saginarium suum desricet, captum animal ne vendat, mulum centuriatum comiter curet, alter alteri quasi servus obsequatur, a medicis gratis curentur, aruspicibus nihil dent, in hospitiis caste se gerant: qui litem fecerit, vapulet.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 6. Modestia in cultu ut horridi potius, quam ornati videantur, Nam</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">-----Horridu miles armatur.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Qui nimis spectate vestiuntur, ad opera militiae segnes sunt, pluviam timent, cavent et vestibus, et corpori. Veterem imperatorem hic imitabitur dux prudens. Chares cum sordida tempestate videret milites segniter opus facere, quod vestibus parcerent, iussit eas commutare inter se, et cum nemo alienorum vestimentorum rationem duceret, celeriter opus absolutum est.</p>
<p TEIform="p">§. 7. Arma tamen culta et fortia. Ita Argyraspides, et praecipue hac in re luxus militaris, et non inutilis, sic enim minus facile ea abiciebant.</p>
<p TEIform="p">§. 8. Ipsa castra munda quoque erant, aspergi plateae, et verri solebant.</p>
<p TEIform="p">Contra luem et contagionem erat illa mundities, quam iam vix umquam observant. Ideoque non diu castra sine contagione sunt.</p>
<p TEIform="p">§. 9. Libidinibus abstineant, cum enim parvi iudicii sint, plerique voluptatibus franguntur. Castitati civium consuluit Antigonus. Nam <hi rend="italic" TEIform="hi">cum filium suum,</hi> Front. libr. 4. cap. 1. divertisse audisset in eius domum, cui tres filiae insignes specie essent, audio, inquit, fili, anguste habitare te, pluribus dominis domum posidentibus, hospitium laxius accipe: iussoque commigrare edixit, ne quis minor quinquaginta annos natus, hospitio matrisfamilias uteretur.</p>
<p TEIform="p">Qu. Metellus contubernalem filium habere noluit, sed in ordine eum mereri. Idem quoque Rutilius fecit.</p>
<pb id="s0877" n="778" TEIform="pb"/>
<p TEIform="p">§. 10. Romanae virtutis propria est exercitatio, quia illa nulla in gente maior. Ioseph. libro 3. belli. Quod si quis alium Romanorum ordinem in <reg orig="militiâ" TEIform="reg">militia</reg> inspexerit videbit hoc grande imperium eos hab - re virtutis meritum, non fortunae beneficium. Non enim initium illis armorum ipsum bellum est, nec solum cum usus aut necessitas est, manus movent, in pace feriati: sed tamquam congeniti armis, numquam pausam Exercitii faciunt, nec exspectant occasiones. Meditationes autem illis sive exercitia nihil a vero usu fortitudinis et audaciae abeunt, sed quisque cottidie miles omni alacritate tamquam a bello exercetur. Quo fit ut facillime et paene sine laboris sensu pugnas tolerent. Neque enim vel confusio eos consueto ordine amovet, et dissipat, vel metus reddit attonitos, vel labor fatigatos. Sequitur vero victoria eos, cum in hos pugnent, qui non pariter confirmati. Nec sane erraverit qui dixerit, Exercitia eorum pugnas sine sanguine, Pugnas exercitia cum sanguine esse.</p>
<p TEIform="p">Hinc minimo exercitu maximas victorias obtinuerunt, quod etiam illi fecerunt, qui suos exercuerunt. Non itaque multitudinis, sed ordinis et disciplinae est bellum. Xerxes multos se homines habere questus est, viros paucos, quod Thermopylae ostenderunt. Quis vero non miratur Cyrum primo quatuordecim: Alexandrum quadraginta milibus tantas res incepisse? Epaminondas quatuor milibus ex quibus equites erant quadringenti, Lacedaemoniorum peditum viginti quatuor milia, equitum mille sexcentos vicit. Graecorum quatuordecim milia cum Gyro minore profecti, centum milia barbarorum vicerunt, et per viam inviam invitis barbaris redierunt.</p>
<p TEIform="p">Toto die exercentur, omnia militum genera exercentur, etiamVeterani, Iuniores bis in die, Veterani semel. Ipsi Duces exercebantur. Silius libro. 8.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ipse inter medios venturae ingentia laudis</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Signa dabat, vibrare sudem, transmittere saltu</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Mur ales fossas, undosum frangere nando</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Indutus thoraca vadum, spectacula tantae</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ante acies virtutis erant. saepe alite <reg orig="plantâ" TEIform="reg">planta</reg>
</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ilia perfossum et campiper aperta volantem</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ipse pedes praevertit equum. saepe arduus idem</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Castrorum spatium et saxo transmisit et <reg orig="hastâ" TEIform="reg">hasta</reg>.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Agesilaus castra cottidie, ter quaterque circumduxit, ut scindendis lignis hosti noceretur, militemque exerceret. Hoc de omni exercitiorum genere censendum, ut supra quoque monui.</p>
<p TEIform="p">Alexander ad Tyrum, cum implere fossam, et vallum aequare vellet, primus ipse corbem arenae attulit. Immo sic commilitones conciliabant, Livius lib. 7. de Valerio. <hi rend="italic" TEIform="hi">non alius militi familiarior fuit, omnia inter infimos militum haud gravate munia obeundo in ludo praeterea militari, cum velocitatis viriumque inter se aequales certamina ineunt, comiter facilis vincere ac vinci vulut eodem: nec quemquam aspernari parem, qui se offerret. factis benignus pro re, dictis haud minus libertatis alienae quam suae dignitatis memor: et quo nihilpopularius est, quibus artibus petierat magistratus, iisdem gerebat.</hi></p>
<p TEIform="p">Huc pertinet, quod Plutarchus ait pompeium in bello civili iam senem, et duodesexaginta annos natum, peditem atque equitem, se inter suos assidue exercuisse, Quod quidem nunc usitatum non est, raro se ipsi milites exercenr.</p>
<p TEIform="p">
<reg orig="Pluviâ" TEIform="reg">Pluvia</reg> sub porticibus canna aur stramine tectis exercebantur, campidoctores <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> postea orti sunt.</p>
<p TEIform="p">§. 11. Exercitia ad modum varia <reg orig="fuêre" TEIform="reg">fuere</reg>, et semper exigi solita. ut servare ordines. Veget. libro 1. capit. 11. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nihil magis in itinere, velin acie custodiendum est, quam ut omnes milites incedendi ordinem servent.</hi></p>
<p TEIform="p">Multum ab exercendi diligentia recessum, nam Augusti et Adriani praeceptum fuit, ut ter in mense ambulatum pedites et equites irent. Quamvis unicum hoc genus erat exercitationis, constat tamen alias quoque rationes fuisse.</p>
<p TEIform="p">§. 12. Decurrere. Veget. lib. 1. cap. 9. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ad cursum praecipue assuefaciendi sunt iuniores, ut maiore impetu in hostem procurrant: ut loca opportuna celeriter, cum usus advenerit, occupent: vel adversariis idem facere volentibus, praeoccupent: ut ad explorandum alacriter pergant, alacrius redeant: ut fugientium terga facilius comprehendant.</hi></p>
<p TEIform="p">Livius lib. 27. Legiones in armis ait quatuor millium spatio decurrisse. Quinta quaque die decurrebant. Nero indicta decursione praetorianis scutum ipse praetulit.</p>
<p TEIform="p">§. 13. Decurrebant itaque armati et cum sarcinis. Exercitium onerum ferendorum grave, et quod fortes redderet Tullius agnoscit in 2. Tusculanarum.</p>
<p TEIform="p">Nostri exercitus primum unde nomen habeant, vides: deinde qui labor, quantus agminis: ferre plus dimidiati mensis cibaria: ferre si quid ad usum velit: ferre vallum. nam scutum, gladium, galeam in onere nostri milites non plus numerant, quam humeros, lacertos, manus. arma enim, membra militis esse dicunt, quae quidem ita geruntur apte, ut si usus foret, abiectis oneribus, expeditis armis ut membris pugnare possint. Virgilius quoque laborem itineris describit.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Non secus ac patriis acer Romanus in armis</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Iniusto sub fasce viam dum carpit, et ante</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Hosti exspectatum positis stat in ordine castris.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Inter onera erant ferre dimidiati mensis cibaria. Interdum integri mensis ferebant: Scipio Numantinus triginta dierum frumentum ferre coegit, Livius Epitom. 57. Aliquando dierum 22. ita Caesar. l. 2. belli Civil. <hi rend="italic" TEIform="hi">Frumenti copiam legionarii nonnullam habebant, quod dierum viginti duorum ab Ilerda frumentum iussi erant efferre, cetrati auxiliaresque nullam, quorum erant et facultates ad parandum exiguae, et corpora insueta adonera portanda.</hi></p>
<p TEIform="p">Alexander apud Lampridium mutavit, nam in mansionibus iussit accipere, in hostico more veteri dierum septendecim ferre cogebantur. Interdum frumentum tulerunt, interdum farinam, aliquando panem bucellatum. De frumento constat: nam idcirco molas quoque ferebant, ut frangerent. Livius lib. 24. <hi rend="italic" TEIform="hi">Scipioni ait data scuta; galeas, hastas, secures, rutra, falces, alveolos, molas:</hi> Farinam quoque absque dubio dum in castris haererent, vel dum ad iter pararentur, parabant, neque enim in diem vivebant. Immo crediderim panes ordinarie, nisi festinato ad iter vocarentur, coxisse. Biscoctum enim, quem buccellatum vocant, secum ferre solebant Spart. in Pescennio. Ammian. in Iuliano. Paxamatia Graeci vocabant: saccis pelliceis, vel ferculis ferebant, quas Mulos Marianos vocitabant, cum vallis illigassent.</p>
<p TEIform="p">§. 14. Equitare in longum tempus, conscendere, descendere. Nam quotiescumque id iussit Imperator, faciendum erat.</p>
<p TEIform="p">§. 15. Pugnae instar concurrere, maxime ut ordines servare discerent. Ordinum servandorum cura prima Romanis fuit: nam illis turbatis spes quoque victoriae cedit. Nec densari ita debent, ut locus pugnandi desit, nec laxari ut perrumpi possint,
<pb id="s0878" n="878" TEIform="pb"/>
ad hoc quoque assuefaciendi sunt, ut aciei formam ex tempore mutare possint.</p>
<p TEIform="p">§. 16. Opera facere. Corbulonis insigne dictum, <hi rend="italic" TEIform="hi">dolabre hostem vincendum.</hi> Galba inquit Suat. <hi rend="italic" TEIform="hi">Veteranum ac Tironem militem opere assiduo corroboravit.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 17. Munire castra: quod non per servos aut lixas faciebant, sed suis manibus laborem perficiebant.</p>
<p TEIform="p">§. 18. Nando sese etiam exercebant. Vegetins lib. 3. capit. 4. AEstiluo tempore ad natandum cogendos omnes olim in Tiberi natare discebant, piscinae etiam publice hunc in usum constitutae erant, Cato filium, Augustus nepotes ista docuit. De Catone Plutarchus. <hi rend="italic" TEIform="hi">Filium suum praeivit et docuit ipse, nonsolum iaculari, aut armis depugnare, et equitare, sed et pugillatum exercere, et aestum ac frigus ferre, ac fluminum vorticosa ac rapida natando superare ac transmittere.</hi></p>
<p TEIform="p">De Augusto Suetonius cap. 64. <hi rend="italic" TEIform="hi">Nepotes et litteras, et natare, et alia rudimenta per sepleraque docuit.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Natando usum aestivis mensibus omnis aequaliter debet Tire condiscere, non enim pontibus semper flumina transeuntur. Campi aliquando inundant, ut opus sit natatu, sievadere velint.</hi> Front.</p>
<p TEIform="p">§. 19. Ad palum sese exercebant. Palaria Vegetius exhibet lib. 1. cap. 11. <hi rend="italic" TEIform="hi">Antiqui (sicut invenitur in libris) hoc genere exercuere tirones, Scuta de vimine in modum cratium corrotundata texebant: ita ut duplum pondus cratis haberet, quam scutum publicum habere consuevi. Iidemque clavas igneas, duplicis aeque ponderis, pro gladiis tyronibus dabant. Eoque modo non tantum mane, sed etiam post meridiem exercebantur ad palos. Palorum enim usus non solum militibus, sed etiam gladiatoribus plurimum prodest. Nec umquam aut arena, aut campus invictum armis virum probavit, nisi qui diligenter exercitatus docebatur ad palum. A singulis tyronibus singuli pali defigebantur in terram, ita ut nutare non possent, et sex pedibus eminerent. Contra illum palum tamquam contra adversarium, tyro cum crate illa, et clava, velut cum gladio se exercebat et scuto: ut nunc quasi caput aut faciem peteret: nunc a lateribus minaretur, interdum contenderet poplites et crura succidere, accederet, recederet, assultaret, insiliret, et quasi praesentem adversarium, sic palum omni impetu, omni bellandi arte tentaret. Inqua meditatione servabatur illa cautela, ut ita tyro ad inferendum vulnus insurgeret, ne qua ex parte ipse pataret ad plagam.</hi></p>
<p TEIform="p">Nec clava modo palum petebant, sed pilo quo que gravi, Vegetius lib. 1. cap. 14. <hi rend="italic" TEIform="hi">Sed ad inceptum revertor, Tiro, qui cum clava exceretur ad palum, hastilia quoque ponderis gravioris, quam vera futura sunt iacula, adversum illum palum, tamquam adversus hominem iactare conpellitur. In qua re armorum doctor attendit, ut magnis viribus hastile contorqueat, ut destinato ictu in palum vel iuxta dirigat missile. Eo enim exercitio et lacertis robur accressit, et iaculandi peritia atque usus acquiritur.</hi></p>
<p TEIform="p">Non caesim sed punctim ferire dicebant, plaga enim illa vitalia aperit, et duas uncias adacta mortalis est. Veget. l. 1. c. 12.</p>
<p TEIform="p">§. 20. Armaturam docendam serio statuit Vegetius lib. 2. cap. 13. Itaque habendos doctores armorum, qui nunc sere desunt. Anno ab urbe condita 648. Rutilius Consul bello Cimbrico e ludo Aurelii Scauri doctores gladiatorum ad tirones instruendos vocavit. At C. Caesar Tirones neque in ludos neque in ludo, neque per lanistas, sed in domib. per equites Romanos, ac etiam per Senatores armorum perituros erudiebat.</p>
<p TEIform="p">Quod punctim ferire docebantur. Res illa maxime formidabilem Romanum faciebat, cum scirent eum certo, et destinato ictu <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, hoc est, vitalia posse tangere.</p>
<p TEIform="p">Equos vero non in planis modo, sed etiam abruptis, et fossis exercere iubebantur, Veget. lib. 3. cap. 2. Plurimumvalet sic exercitatio a puero. Persae venatu se equitatuque a iuventute exercebant, Herod. libro 1. Strab. libro 5. gladio semper accincti, pharetraque onerati, et equis haerentes in summa pace bellum meditabantur. Galli olim bel lo exerciti, ut sine eis vix bellum gestum. Iustin. lib. 25. Nunc cum primum in Gallia belli mentio est, in Germania habetur pro illis delectus, et petitur equitatus.</p>
<p TEIform="p">§. 21. Ire militari modo. Tertullian. ad martyr. <hi rend="italic" TEIform="hi">Etiam in pace, labore, et incommodis bellum pati iam ediscunt: in armis deambulando, campum decurrendo, fossam moliendo, testudinem desiccando.</hi></p>
<p TEIform="p">Vegitius lib. 1. <hi rend="italic" TEIform="hi">Praeterea et vetus consuetudo permansit, et Divi Augusti atque Hadriani constitutionibus praecavetur, ut ter in mense tam equites quam pedites, educantur ambulatum: hoc enim verbo hoc exercitii genus nominant. Decem milia passuum armati instructique omnibus telis pedites, militari gradu ire, ac redire iubebantur in castra, ita ut aliquam itineris partem cursu alacriore conficerent. Equites quoque divisi per turmas, armatique, similiter tantum itineris peragebant, ita ut ad equestrem meditationem interdum sequerentur, interdum cederent, et recursu quodam impetus reparent. Non solum autem in campis, sed etiam inclivosis et arduis locis, et ascendere et descendere utraque acies cogebatur, ut nulla res vel casus prorsus pugnantibus posset accidere: quam non ante boni milites <reg orig="assiduâ" TEIform="reg">assidua</reg> exercitatione didicissent.</hi></p>
<p TEIform="p">Veget l. 1. c. 11. Ordinem aliter servari non posse, quam ut assiduo exercitari ambulare celetiter et aequaliter discant.</p>
<p TEIform="p">Eundo et redeundo faciebant 20. milliaria, id quinque aestivis horis, citariore gradu 20 quatuor.</p>
<p TEIform="p">§. 22. Silvam caedere. Id enim non modo ad machinas, focum, vias faciendas, sed ad robur et exercitationem necessarium.</p>
<p TEIform="p">§. 23. Fossas transilire. Pompeium cum alacribus saltu certasse auctor est Plutarchus. Vegetius hanc quoque exercitationem habet l. 1. c. 9. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ad saltum etiam quo vel fossae transiliuntur, vel impediens aliqua altitudo superatur, exercendus est miles: ut cum eiusmodi difficultates evenerint, possit sine labore transire. Praeterea in ipso conflictu ac dimicatione telorum bellator cum cursu saltuque veniens, adver sarii prestringit oculos, mentemque deterret, priusquam plagam infligit, quam ille ad cavendum vel ad resistendum certe se praeparet. De exercitio Gn. Pompe. Magni Salustius hoc memorat: cum alacribus saltu, cum velocibus cursu, cum validis vecte certabat: Neque enim ille aliter potuisset par esse Sertorio, nisi sese et suos milites frequentibus exercitiis praeparasset ad proelia.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 24. Destinata tangere. Qui levis armaturae erant, hastilibus, iaculis, pilis, sagittis, fundis exercebantur, quod uno nomine armaturam vocabant.</p>
<p TEIform="p">Vegetius l. 2. c. 15. ait eos armaturas dictos, et exculcatores: primum erat hastilia iacere, sude torquere faciebant id arbitris centurionibus, dicebanturque sub vineam iacere.</p>
<p TEIform="p">Sagittariorum erat olim maximus usus. Tertia vel quarta pars iuniorum his exercebatur, Claudius, et Scipio institutis sagittariis vicerunt. Sed iam parum utiles, ut et fundae, qua Vegetius,
<pb id="s0879" n="879" TEIform="pb"/>
satis indicat ad barbaros pellendos esse. In his semper exercebantur, ne consuetudo deficeret. Claudian. de Honorii Consul. lib. 4.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Prius agmina duris</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Exercestudiis, et saevoprastrue Marti,</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Non brumae requies, non hibernacula segnes</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Eneruent corpore manus.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Vide leges Theodos. Valentinian. l. duces. cap. de offic. milit. iud. Omnia autem exsuperat exercitatio.</p>
<p TEIform="p">Testudinam desiccare, robustiora sic ligna reddebantur. De testudine suo loco dictum est.</p>
<p TEIform="p">§. 25. Exercitatio maxime convenit ei, qui pro patria pugnat, et cui bis errare non licet. <hi rend="italic" TEIform="hi">Athleta,</hi> inquit Vegetius libr. 2. capit. 24. <hi rend="italic" TEIform="hi">venator, auriga, propter exiguam mercedem, velcerteplebisfavorum, cottidiana meditatione artes suas aut servare, aut augere consuescunt, Militem (cuius est manibus servanda Res publica) studiosius oportet scientiam dimicandi, usumque rei bellicae iugibus exercitiis custodire: cui contingit non tantum gloriosa victoria, sed etiam amplior praeda: quemque ad opes, ac dignitates ordo militiae, et Imperatoris iudicium consuevit evehere. Artifices scaenici ab exercitiiis non recedunt pro laude vulgi. Miles sacramento lectus, ab exercitiis armorum, vel novellus, vel iam vetustus cessare non debet, cuipugnandum est pro salute propria, et libertate communi: praesertim cum antiqua sit prudensque sententia, Omnia in meditatione consistere.</hi></p>
<p TEIform="p">Hinc factum utexercitatio castrorum antiquior Romanis fuerit, quam charitas liberorum. l. Post liminium, §. filius <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. de captivis.</p>
<p TEIform="p">Non aliunde robustius, quam disciplina armatur exercitus. Pompeius, Traianus ea remaxime valverunt. salutaris tigorvincit inanem speciem clementiae.</p>
<p TEIform="p">Hinc magni Imperatores praeiverunt. Marius in fodiendo laborandoque ipse alacer communem operam praestabat. Antonius in fodiendo, aggeribus, portubusque construendis primum se semper praebuit, Herod. l. 4.</p>
<p TEIform="p">Hinc etiam qui umbtaticis hisce neglegentes erant, puniebantur.</p>
<p TEIform="p">Qui in exercitatione neglegentiores, pro frumento hordeum cogunturaccipere. Vegetius libr. 1. capit. 13. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ita autem fuere apud maiores exercitii disciplina servata est, ut et doctores armorum duplicibus remunerarentur annonis: et milites qui parum in illa prolusione profecerant, pro frumento hordeum cogerentur accipere: nec ante eis in tritico redderetur annona, quam sub praesentia praesecti legionis, tribunorum vel principum, experimentis datis, ostendissent se omnia, quae erant in militari arte, complesse.</hi> Plutarchus in Ma rio, sic laboribus duratos Romanosait, ut nec sudantem, nec suspirantem quemquam cerneres: Idque in longa, et laboriosa pugna cum Cimbris. Hinc nomen habet, ut exercitusdicatur. Hippocrates vere. <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>. <hi rend="italic" TEIform="hi">Desidia humectat, et imbecillum facit corpus, labor siccat, et forte reddit.</hi> Magnus in castris et in itinere labor.</p>
<p TEIform="p">Iosephus, <hi rend="italic" TEIform="hi">ferunthastam et scutum: praeter ista serram et corbem, rutrum et securim, amplius lorum, falcem et catenam. Denique septenos, aut duodenos vallos:</hi> Et valli quidem ob tormenta nostratia inutiles sunt, nisi quod equitem morari possunt. Cetera si quis reducere posset, nae ille facile orbis imperium occuparet. Quantum enim praesidium in eo est, ut unius mensis cibaria miles humeris vehat? Quo non penetraretille exercitus, cuiannona do mi est.</p>
<p TEIform="p">Serui gregario militi vixulli, unum communem deni habebant, qui molam, qui alia ferret: nam cortinae et pelles tabernaculorum, alia neces saria erant. Habebant et iumenta nonnulla, multa enim instrumenta bellorum convehendasunt.</p>
<p TEIform="p">§. 26. Admirari libetveterem in hacrediligen tiam, cum nostra neglegentia comparatam. Octavius Augustus, ur Sext. Pompeium superaret, tota hieme copias exercuit. Suet. tranq. Oct. August. <hi rend="italic" TEIform="hi">Donec navibus ex integro fabricatis, ac XX. servorum milibus manu missis et adremum datis, portum Iulium apud Baias, immisso in Lucrinum et Auernum lacum mari, effecit. In quo cum hieme tota copias exercuisset, Pompeium inter Mylas et Naulocum superavit.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 27. Priscus igitur exercitus, et quicumque est recte constitutus, non mera multitudo est. Haec saepius noxia est, pluribus casibus subiacet amplior multitudo. Vegetius lib. 3. cap. 1. <hi rend="italic" TEIform="hi">Itaque in levioribus bellis unam legionem, mixtis auxiliis, hoc est, decem milia peditum et duo milia equitum crediderunt posse susficere, quam manum praetoresvelut minores duces, ad expeditionem saepeducebant. Quod si magnae hostium copiae dicerentur, consularis potestas cum viginti millibuspeditum, et quatuor equitum, tamquam comes maior mittebatur, Quod infinita multitudo ex gentibus serocissimis rebellasset, tunc nimia necessitatecogente: duo Duces, et duos mittibantur exercitus cum eiusmodi praecepto: provideant, ne quid Res publica detrimenti capiat, Coss. alter, velalter, ambove.</hi></p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Denique cum in diversis regionibus, contra diversos hostes, apopulo Romano annis propeomnibus pugnaretur, id eo fufficiebant militum copiae, quodutilius iudicabant non tam grandes exercitus habere, quam armis instructos, illatamenratio est servata, ne umquam amplior multitudo sociorum auxiliorumve esset in castris, quam civium Romanorum.</hi></p>
<p TEIform="p">Legionum alia praesidia admiranda sunt, ut merito Vegetius iudicet esse civitatem sibi sufficientem. <hi rend="italic" TEIform="hi">Legio non tantum,</hi> inquit libr. 2. capit. 25. <hi rend="italic" TEIform="hi">militum numero, sed etiam ferramentorum vincereconsuevit. Primum omnium instruitur iaculis, quae nullae loricae, nullapossunt scutasufferre. Namper singulas conturias, singulas carrobalistas habere consuevit, quibus muli ad trabendum, singula contubernia ad armandum vel dirigendum, hoc est, undecim homines deputantur. Nam haequanto maioris fuerint, taniolongius (ac fortius) tela iaculantur. Non solum autem castra defendunt, verum etiam in campo post aciem gravis armaturae ponuntur. Ad quarum impetum, necequites loricati, necpedites scutati possunt obstare. Inuna autem legione quinquaginta quinque carrobalistae esse solent. Item decem onagri, hoc est, singuli per singulas cohortes in carpentis bobus (duobus) portantur arinatis: ut si forte hostes ad oppugnandum venerint vallum, sagittis et saxis possint castra defendi. Scaphas quoque de singulis trabibus excavatas, cum longissimis funibus, et interdum etiam ferreis catenis secum begio portat: quatenus contextis eisdem (sicut dicunt) monoxylis, super tectis etiam tabulatis, flumina, quaesi ne pontibus vadari nequeunt, tam a peditibus, quam abequitatu sinepericulo transeantur. Habet ferreos harpago nes, quos lupos vocant, et falces ferreas confixas longissimis contis. Item ad fossarum opera cienda bidentes, ligones, palos, rastra, alveos, cophinos, quibusportetur terra. Habet quoque dolabras, secures, ascias, serras, quibus materia acpali dedolantur atqueserrantur. Habet praeterea artifices cum omnibus ferramentis, qui ad oppugnandas hostium civitates testudines masculos, arietes, vineas (ut appellant) turres etiam ambulatorias faciant. Verum nesingula enumerando pluradicantur, universa quaein
b id="s880" n="880"/>
quoque belli genere necessaria esse creduntur, secum legio debet ubique portare, ut in quovis loco fixerit castra, armatam faciat civitatem.</hi></p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.25" n="25" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XXV. <hi rend="italic" TEIform="hi">Parato opus esse celeritate.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. CUmiam arma parata sunt, et viri, anteomnia opus est celeriter hostem aggredi, famam ipsam antevenire. Dimidium enim victoriae consecutus, qui hostem imparatum invenit. Ita magnus Imperator si quis alius Caesar, cuietorator maximus testimonium dat, <hi rend="italic" TEIform="hi">hoc</hi>
<gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, inquit, <hi rend="italic" TEIform="hi">incredibilis est celeritatis.</hi> Et rationem Plutarchus ostendit in Caesare. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quod autem videret coeptorum exordium et aggressionem non magnam manum requirerein praesentia, sed terrore potius audaciae et temporis celeritate praecipiendam (quippe perculsurum citius inexspectatum sequam si cum apparatu ingrueret, impulsurum adversarios) imperavit Tribunis et Centurionibus, ut gladiis modo accincti relictis armis alii Ariminum amplam Galliae urbem, quam maxime fieri posset sine sanguine et tumultu occuparent.</hi></p>
<p TEIform="p">Multa prudentia bellica in paucis verbis. Primo subitam aggtessionem non requirere magnam manum. Quia fere est contra inermes.</p>
<p TEIform="p">Athenienses urbem egressi, sacra Minervae celebrarunt, et armis sub veste celatis, de repente agrum Lacedaemoniorum vastarunt, onusti praeda sine vulnere redierunt. Quia antequam armassent se hostes iam vicerant. Deinde constat celeritate percelli eos, ad quos perveniunt inexspectati. Terrent enim improvisa. Caracalla non bonus imperator, Parthos alioquifortes, improviso dum nuptias exspectant, magna clade cecidit. Hinc ortum illud: <hi rend="italic" TEIform="hi">Semper nocuit differre paratis.</hi> Et Caesar in re militari celeritatem cunctis antecellere, docuit, et verbis, et exemplo. Itaque proficiscens incendia vetabat, ne hostem adesse cognoscerent, et ne commeatus suis deesset. Itaque si omnia recte perpendas omnia celeritate confecit, in Hispania Pompei legatos lentius vicit, quia ad Massiliam haeserat, iracundia victus.</p>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Quamvis Hesperium mundiproperemus ad axem, Massiliam delere vacat.</hi></p>
<p TEIform="p">§. 2. Paratis si tardi sint, maxima pars apparatuum perit. Subitis ne apparatu quidem opus est, quia dormientibus supervenire licet. Celeritate Ariston Athenienses, AEmilius Veientes, Aruns Hanibalem vicit. Insignis fuit L. Martii in Hispania celeritas: Scipionibus enim in Hispania caesis, bina eadem nocte castra occupavit, nulla erat sta tio, nullae custodiae, itaque ut in sua castra Romanus intravit. Livius l. 34. Sic Thrasybulus in tabernaculo suo, custodiarum neglegentia interemptus est.</p>
<p TEIform="p">Laudem plerisque viris Amage regina barbara praeripuit, et quidem uxorregis ignavi: Cum enim Gersonitae a Scitharum Rege opprimerentur, illa sumptis secum 120. viris continuato itinere ad regiam profecta, ianitores, ac Regem cum amicis occidit, filiumque eius iuste regnare iussit.</p>
<p TEIform="p">Minus itaque mirum est, Solonem uno quasi impetu naves armasse, matronas hostium cepis se, civitatem expugnasse. Historiam ita scribit AElianus. <hi rend="italic" TEIform="hi">Insigni stratagemate Solon Salamina cepit; In Coliade matrona Atticae Cereris festum celebrahant, laetia et choreis, id per simulatum transfugam Salaminiis nuntiat: interim iuvenes imberbes muliebrib. vestibus indutos, et enses habentes, sub vestibus loco feminarum in litore choreas ductareiubet, ad eos veniunt Salaminii, et occiduntur, iuvenes conscensis navibus, Salamina occupant. AElian. lib. 8.</hi> Iulius secundus pari celeritate subito Bononiam aggressus est, et armatus terrorem intulit, antequam vicini capere consilia possent: itaque Hispanum, Gallumque sibiadiunxit, Venetos terrore suspensos tenuit. Victori omnes gratulati sunt, qui forte victum oppressissent, aut cunctantem deseruissent.</p>
</div2>
<div2 id="CoPK.10.26" n="26" type="chapter" org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="div2">
<head>CAPUT XXVI. <hi rend="italic" TEIform="hi">Militares Magistratus.</hi>
</head>
<p TEIform="p">§. 1. MAgistratus militares duplices a Lipsio dicuntur, l. 2. de militia Romana Communes et proprii: Communes, Imperator et legati: Proprii Tribuni, et Centuriones, et equitum praefecti.</p>
<p TEIform="p">Imperatorem antea descripsimus: qui tamen apud Romanos duplex: velenim suis auspiciis militabat, cum Rex, Consul, Dictator, Imperator esset, vel alienis si Proconsul, Praepraetor, Consu laris, Legatus, Praetor. Non habuisse eos auspicia testis est Cicero 1. de Nat. Deor. et 2. de Divinat. Habebant tamen quaedam auspiciorum imitamenta, ut facilis est in superstitione mutatio. Litato enim et auspicato in provincias proficisce bantur: unde Scipio apud Livium 28. Auspicia sibi tribuit. Quamvis de illis ipsisauspiciis forte loquitur, quae in legionibus usitata erant.</p>
<p TEIform="p">§. 2. Imperatoribus erant legati. Eorum institu tumerat, utimperarori <reg orig="operâ" TEIform="reg">opera</reg> et consilio adessent: nam <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> erant, et <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>.</p>
<p TEIform="p">Aliquando eos Senatus, nonnunqum Consul eos nominabat, ipsi Imperatores eos sibi legebant, sed non absque Senatusconsulto, ut constatex Cicerone in Vatinium.</p>
<p TEIform="p">§. 3. Munus legatierat, omnia, quae ad rem pertinere putabat, in medium consulere. Caesar lib. 3. belli Civil. Aliae sunt legati partes atque Imperatoris. Alter omnia agere ad praescriptum, alter libere ad summam rerum consulere debet.</p>
<p TEIform="p">Insignia imperii habuerunt, Livius lib. 29.</p>
<p TEIform="p">Duo ut plurimum fuere, interdum plures, pro ut Senatus censebat.</p>
<p TEIform="p">Principum aevo Consulares legati exercitibus totis praeerant. Praetorii singulis legionibus, qui et legati legionum dicti sunt, <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/>, quasi subpraetores, et subpraefecti, qui iidem postea duces dicti sunt.</p>
<p TEIform="p">§. 4. Post legatos ordinaria dignitas erat Tribu norum. Erantinsingulis legionibus seni, per vices imperabant bini; ius reddebantin principiis, signum dabant. Livius l. 28. Tribunos et iura reddere in principiis sinebant, et signum ab eis petebant. penes eos erat cura vigiliarum, munitionum castrensium, exercitiorum.</p>
<p TEIform="p">Non igitur uni cohorti, aut certae parti imperabant, sed toti legioni. Horat. <hi rend="italic" TEIform="hi">Quod mihi paruerit legio Romana Tribuno.</hi></p>
<p TEIform="p">Initio a Regibus, deinde a populo creati sunt. Primo quidem ut populus sex nominaret, reliquos Imperator constitueret, quos Rufulos vocabant. Anno v. c. 444. constitutum est, ut seni deni in quatuor legiones a populo crearentur,
<pb id="s0881" n="881" TEIform="pb"/>
ceteri octoni a consulibus. Livius libr. 9. Hinc duplices Tribuni Ruffuli, et comitiati, et hi in pretio praecipuo: Interdum consulares Tribuni facti. Livius libr. 42. Duo consulares Tribuni militum cum eo missi. Et in magno periculo senatus vetat fieri Tribunum nisi qui magistratum gessisset.</p>
<p TEIform="p">Tribuni si recte officio fungerentur in senatum facile adsciscebantur: Augustus senatorum liberis tribunatum et praefecturam alarum dedit, et ius lati clavi, qui ex eo vocati sunt Tribuni Laticlavii, sicut qui exsequitatibus Tribuni Augusticlavii.</p>
<p TEIform="p">Nullo modo probandum, quod ambitiose in singulos annos mutabant Tribunos; nam cum postea semestres Tribunatus facerent Imperatorum liberti, insaniae simile fuit, rideteos Iuvena l. Sat. 8.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ille et militiae multis largitur honorem.</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Semestri vatum digitos circumligat auro.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">§. 5. Erant et Tribuni cohortis, et alarum. Suet. in Claud. <hi rend="italic" TEIform="hi">Semestres militias ita ordinavit: ut post cohortem, alam, post alam Tribunatum legionis daret.</hi></p>
<p TEIform="p">In Caesare li. 2. belli ciull. Tribuni cohortium nominantur. In Probo, Vopiscus uni Tribuno sex cohortes tribuit, sed optime Lipsius, Tribunatum in hisce pro praefectura accipit.</p>
<p TEIform="p">Tribuni ius annulorum aureorum habuerunt Appian. <hi rend="italic" TEIform="hi">in Punic.</hi></p>
<p TEIform="p">Praefectus castrorum sub Augusto coepit.</p>
<p TEIform="p">§. 6. Centuriones in quaque legione erant sexaginta, hoc est, in singulis manipulis duo, duabus lectionibus creabantur, dignior habebatur qui primus eligebatur. Centuriones sibi optabant <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> seu optiones, qui eorum erant adiutores, Vicarii, succenturiones: Qui prior electus erat dextrae centuriae praeerat, alter sinistrae.</p>
<p TEIform="p">Ita de hisce Polybius interprete Lypsio. <hi rend="italic" TEIform="hi">Ex quoque autem dictorum Generum, exceptis natu minimis, eligunt Ordinum ductores, secundum virtutem, decem. Postistos altera electione iterum decem: atque hosomnes appellant ordinum ductores, Quorum is, qui primus electus est, etiam consiliiparticipes fit. Isti autem rursus eligunt totidem Uragos quos dicunt sive Tergi duces. Post haec deinde una cum Ordinum ductoribus dividunt aetates singulas sive genera, quamque in decem partes exceptis Velitibus: et attribuunt cuique partiex Viris iam electis duos duces. et duos Uragos. Reliquos autem Velites utimultitudo est, dividunt aequabilitterin omnes partes. Atque harum quamque appellant ordinem; et Manipulum, et signum: ipsos autem duces, Centuriones et ordinum ductores. Qui etiam in quemque manipulum, ex reliquis eligunt duos, vigore corporis et animi praestantes signiferos. Duos autem in quemque manipulum duces faciunt, merito, quia cum incertum sit quid quisque facere aut pati possit, nec res bellica excusationem capiat, numquam volunt manipulum sine duce esse. Utrumque igitur praesente, qui prior electus est, praeest dextrae parti manipuli: qui secundus, Sinistrae. Cum autem alter non adest, is qui relinquitur praeest omnibus:</hi></p>
<p TEIform="p">§. 7. Insignia sunt hic documenta verae militiae et animis roborandis. Primum documentum. Eliguntex virtute <gap desc="Greek words" TEIform="gap"/> non ut nunc aliquando, et labente imperio, exfavore, pecunia, aliisve Scaeva apud Lucanum.</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Ibi sanguine multo</hi></l>
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Promotus latiam longo gerit ordine vitem.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">Vitem libello poscebant, qui castra non viderant. Cum Centurionatus per amicos impetrarentur cum</p>
<lg org="uniform" sample="complete" part="N" TEIform="lg">
<l part="N" TEIform="l"><hi rend="italic" TEIform="hi">Praefectos Pelopeia facit Philomena tribunos.</hi></l>
</lg>
<p TEIform="p">
<hi rend="italic" TEIform="hi">Legionum robur,</hi> inquit Vegetius libr. 1. ca. 3. <hi rend="italic" TEIform="hi">per neglegentiam superiorum temporum, infractum est, cum virtutis praemia occuparet ambitio, et per gratiam promoverentur milites, quipromoveri consueverant per laborem. Deinde contubernalibus, completistipendiis, per testimoniales ex more dimissis non sunt alii substituti. Praeterea necisse est, morbo aliquantos debilitari atque dimitti, aliquantos militiam deserere, vel diversis casibus interire. ut nisi annissingulis, immo singulis paene mensibusin decedentium locum iuniorum turbasuccedat quamvis copiosus exhauriatur exercitus.</hi></p>
<p TEIform="p">Etquamvis a ratione alienum non sitex censu fieri, et constet aliquando abinitio centuriones esse factos ut constat exoratione Moecenatis, id tamen rarum est; nec nisi in fortissimis, et prudenrissimis conveniens, qui absque experientia militiae rudimenta perceperunt credo in illis fuisse, qui parvuli castra secuti, inter signa reptarunt, omnemque ordinem et disciplinam perceperunt.</p>
<p TEIform="p">Secundum. Consules, et Tribuni ordinem assignabant, qui cum plures essent, cum que in exercitures ageretur, non facile viris fortibus indignum praeficere potuetunt.</p>
<p TEIform="p">Tertium documentum. Duplex erat lectio; ut magis virtutis ratio haberetur.</p>