-
Notifications
You must be signed in to change notification settings - Fork 4
/
Comenius_opera_3.1.xml
5656 lines (5652 loc) · 592 KB
/
Comenius_opera_3.1.xml
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
<?xml version="1.0" encoding="ISO-8859-1"?>
<!DOCTYPE TEI.2 SYSTEM "teixlite.dtd">
<TEI.2>
<teiHeader type='text'>
<fileDesc>
<titleStmt>
<title>Opera Didactica Omnia: Variis hucusque occasioniubs scripta, diversisque locis edita, nunc autem non tantum in unum, ut simul sint, collecta, sed & ultimo conatu in Systema unum mechanice constructum, redacta. - Pars III.</title>
<title type='short'>Comenius, Johann Amos: Opera didactica omnia. - Amsterdam, 1657.</title>
<title type='sub'>Machine-readable text</title>
<author n='Comenius'>Comenius, Johann Amos</author>
<editor>Comenius, Johann Amos</editor>
</titleStmt>
<editionStmt>
<edition>XML version, markup prototype, December 1999</edition>
<respStmt><name>Ruediger Niehl</name><resp>markup</resp></respStmt>
</editionStmt>
<publicationStmt>
<publisher>Camena</publisher>
</publicationStmt>
<notesStmt>
<note type="href">http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenaref/comenius/comenius1/</note>
<note type="pathname">p3</note>
<note type="filename">Comenius_opera_3.1.html</note>
<note type="titleimage">s001.html</note>
<note type="srcfile">Comenius_opera_3.1.xml</note>
<note type="imgpath">p3/jpg</note>
<note type="imgtype">html</note>
</notesStmt>
<sourceDesc>
<bibl>Amsterdam: Laurentius de Geer, Christophorus Cunradus, Gabriel à Roy, 1657.</bibl>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<encodingDesc>
<editorialDecl>
<p>Regeln fuer die Texterfassung 03/2001</p>
</editorialDecl>
<refsDecl>
<p>not necessary</p>
</refsDecl>
</encodingDesc>
<revisionDesc>
<change>
<date>01/2009</date>
<respStmt>
<name>Reinhard Gruhl</name>
<resp>markup</resp>
</respStmt>
<item>text typed - structural and semantic tagging completed - spell check partially performed - no orthographical standardization</item>
</change>
</revisionDesc>
</teiHeader>
<text>
<front>
<pb id='s001'/>
<titlePage><titlePart>
J. A. COMENII
DIDACTICORUM
OPERUM
<hi rend='italic'>Pars III.</hi>
Exhibens ea qvae ab Anno 1650
Usqve ad annum 1654 in Hungaria
fuerunt acta.
<hi rend='italic'>Qvorum abacum seqvens ostendet pagina.</hi>
<gap desc='illustration' resp='sampling'/>
</titlePart></titlePage>
<pb id='s002'/>
<gap desc='content list' resp='sampling'/>
</front>
<body>
<pb id='s003' n='3'/>
<div1 id='Co3A.01' n='1' type='book'>
<head><hi rend='italic'>DE Vocatione in Hungariam brevis narratiuncula.</hi></head>
<div2 id='Co3A.01.01' n='1' type='section'>
<p>REBUS in Didactico studio hucusqve deductis qviescere, parergisqve istis <hi rend='italic'>Vale</hi> dictô ad magis seria redire, statueram: cum ecce ex Hungaria, tam a Theologis, qvam a Celsissimo D. D. SIGISMUNDO RACOCI (suo et Serenissimae Matris, Transylvaniae Principis, Viduae, nomine scriptae) literae! qvibus ad colloqvium, et communicanda de Scholarum Reformatione consilia, amanter evocabar. Abii, meis consentientibus, imo mandantibus, et me mittentibus: eo inprimis, qvod cum tot coexules nostri, Moravi, per Serenissimae Principis Oppida dispersi, benignâ gratiosae Cels. suae protegerentur umbrâ, indignum videbatur non iterum gratitu. dinem contestari, si qvibus daretur modis. Veni igitur Patakum mense Majo, Anni 1650, indeqve cum suis Celsitudinibus Tokajum. Ubi, post aliqvot dierum colloqvia, scripto aliqvid a me consignari postulatum est: <hi rend='italic'>Qvomodo provincialis Patakina Schola ad Pansophia leges</hi> (visa enim illis erant, et lecta, eatenus edita) <hi rend='italic'>qvam optime constitui posset?</hi> Exhibui ergo seqventem consignatiunculam.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.01.02' n='2' type='section'>
<head>Illustris Patakinae Scholae: idea.</head>
<p>Illustrem dico, non dicis causâ, sed qvae reapse talis sit: <hi rend='italic'>intra se lucis plena, extra se luminis ample diffusiva, eoqve radiis suis tenebras a mentibus et gentibus vicinis, Politiaqve et Ecclesia, pellere potens.</hi></p>
<p>2. Id qvod erit, si <hi rend='italic'>Omnes</hi> culturae hîc adhibiti, <hi rend='italic'>Omni</hi> scibilium genere imbui <hi rend='italic'>Omnimode</hi> (I. solide) incipient, seduloqve continuabunt.</p>
<p>3. <hi rend='italic'>Culturae adhiberi debere Hominis natos omnes, demonstatum est alibi:</hi> Nunc hoc saltem optem, <hi rend='italic'>ut nemo apud Vos e Nobilitate, nemo e Civica pube, nemo etiam ex melioris ingenii Rustica. plebe, elegantioris hujus politurae non fiat particeps:</hi> ad obtinendum, ut nunqvam posthac desint, qvos ad Politica vel Ecclesiastica munia cum laude, et publico usu, adhiberi sit integrum.</p>
<p>4. Quod si intendimus, providendum erit <hi rend='italic'>ut Nemini cultur ae avido res angusta domi obstare qveat.</hi> Erigendae scil, erunt <hi rend='italic'>publiae,</hi> pro egentioribus. gratuito alendis, <hi rend='italic'>Mensae,</hi> qvanto usqve licebit numero: qvod magnae Scholarum freqventiae unica basis est, sicut in Agro uberioris messis largior sementis.</p>
<p>5. Tam necessiariae igitur rei initium Celsitudines suae facient, exemploqve praeibunt aliis, qvos externâ qvoqve benedictione coronavit, spiritumqve illorum spiritu Zeli concitabit, Dominus. Ut sic exstent diversi, per diversa veluti Collegia instituti, <hi rend='italic'>Convictus:</hi> denominandi a fundatoribus suis, in aeternam pietatis suae ad posteros memoriam.</p>
<p>6. <hi rend='italic'>Omnia in Scholis esse docenda, qvae humanam naturam perficere, eoqve statum Oeconomicum, Politicum, Ecclesiasticum, Scholasticum, emendare possunt,</hi> ostendimus itidem alibi. Nunc urgeo, hac illustri in Schola <hi rend='italic'>I Poliendum esse omnibus Mentis speculum,</hi> ad Sapientiam. <hi rend='italic'>II Purgandum actionum interiorum fontem Cor,</hi> ad Pietatem. <hi rend='italic'>III Exercendam Manum, et alia externa,</hi> ad actiones Artificiales, Morumque Civilitatem. <hi rend='italic'>IV Formandam deniqve Lingvam, ad. Facundiam.</hi> Verbo, totum Hominem esse formandumad humanitatem, reparandamqve in nobis totam Divinam imaginem, ad archetypi sui similitudinem: ut Schola haec esse incipiat vere,
<pb id='s004' n='4'/>
qvod esse debebant omnes, <hi rend='italic'>Humanitatis Officina, Coeliqve et Terrae plantarium,</hi> ut per Prophetam loqvitur DEUS.</p>
<p>7. <hi rend='italic'>Omnimode autem ad haec omnia promovebuntur Omnes, si per omnia deducantur, I Gradatim, 2 per Autopsiam, 3 perqve Autopraxian.</hi></p>
<p>8. <hi rend='italic'>Gradatio</hi> reqviret: ut semper et ubiqve, a primis ad ultima, ab imis ad summa, et minimis ad maxima, per omnia intermedia (bene ubiqve disterminata et connexa, hiatu relicto nullo) eatur, qvo usqve humanâ industriâ (praeunte illam et comitante semper divino auxilio) iri, et veniri, potest. Cujusmodi studiorum gradatio disterminanda videtur septifariam: atqve juxta hos gradus constituendas proficientium Classes septem. Qvarum tres primae et imae <hi rend='italic'>Philologiae</hi> sint; qvarta <hi rend='italic'>Philosophica,</hi> qvinta <hi rend='italic'>Logica,</hi> sexta <hi rend='italic'>Politica,</hi> septima <hi rend='italic'>Theologica.</hi></p>
<p>[ <hi rend='italic'>Classis Vestibularis</hi> ut lingvae Latinae fundamenta ponat: <hi rend='italic'>Janualis</hi> Lingvae totius syntagma (proprio Vocum significatu, naturaliqve Sermonis structurâ) exhibeat: <hi rend='italic'>Atrialis,</hi> elegantias Lingvae venari doceat. <hi rend='italic'>Philosophica</hi> vero Rerum rationes interiores scrutari condacefaciat: <hi rend='italic'>Logica</hi> Mentis cogitationes, eatenus Discipulis veluti vagas, ad non aberrandum amplius ratiocinando cancellis includat. <hi rend='italic'>Politica</hi> Ordinis, qvo humanae Societatis (nominatim hoc in Regno) continentur, leges explicet, <hi rend='italic'>Theologica</hi> deniqve mysteria Coelestis Regni (qvô per omnia praecedentia ultimâ iutentione itur) clarae luci exponens, ad omnia divina Oracula citra errorem intelligenda viam sternat.]</p>
<p>9. <hi rend='italic'>Autopsia</hi> (i. e. propria omnium inspectatio) <hi rend='italic'>hoc vult, ut ab hac Lucis officina</hi> (Schola Pansophica) <hi rend='italic'>omnia qvae</hi> <gap desc='Greek word(s)'/> <hi rend='italic'>redolent, imperatamqve fidem, et opinabilem scientiam, stupidosqve sensus inferunt, abesse jubeantur.</hi> Qvod qvia tum evenit, cum Discentes de rebus qvidem audiunt, ad res tamen ipsas coram spectandum, gustandum, palpandum (h. e. propriis sensibus usurpandum) non admittuntur: necesse profecto erit Omnia hîc luce ac spectaculis, eoqve meris jucunditatibus, impleri.</p>
<p>10. <hi rend='italic'>Autopraxia deniqve</hi> (i. e. propria omnium operatio) <hi rend='italic'>hoc reqviret, ut qvicqvid Intellectui, Memoriae, Lingvae, Manui, subigendum offeretur, ea Discentes ipsi omnia inqvirant, inveniant, versent, agant, repetant, industriâ propriâ indefessâ: Docentibus non relictô praeter attendendi partes, num fiat qvod debet, et num sic qvomodo debet fiat.</hi> Ita enim impetrari poterit, ut USUS ipse perpetuus, optimus omnium magister, omnes discipulos evadere faciat in magistros. Qvippe nemo non sic institutus alios similiter instituendi peritus evadet artifex: Scientiaqve rerum, verior et melior, per omnes alias Scholas Vestras celerrime diffundi, qvin et ipsae Scholae multiplicari, poterunt, in gloriam luminum Patris, solatia Ecclesiae, seculiqve in melius profectum.</p>
<p>Qvod faxit aeternus rerum Praeses, in honorem nominis sui! Amen.</p>
<p>Haec sic Principibus exhibita non displicuerunt: reqvisitusqve sum, ut ad consiliorum tam salutarium exseqvutionem mauere vellem: non repudiatâ, qvam celsissima Princeps (Suô et Illustrissimorum Filiorum nomine) solemniter oblatura esset, Vocatione. Obtendi multa: non in speciem, sed ex veritate. Cum autem variis urgerent rationibus, Scholaeqve Pansophicae hîc</p>
<p>feliciter aperiendae fieret spes, exhibui Celsissimo Dn. Sigismundo qvod seqvitur.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.01.03' n='3' type='section'>
<head>Postulo, DEO et causae bonitate fretus.</head>
<p>I. UT qvod proponimus illustre sit, tantis authoribus, tantâ spe, tantisqve moliminibus, utrinqve dignum. (Ame siqvidem humili nihil hnmile, a Vestra Celsitudine nihil non excelsum, exspectabitur.)</p>
<pb id='s005'/>
<p>II. Vestra nimirum ex parte scopus ut sit, <hi rend='italic'>Vere illustrem aperire Scholam, collustranda majori lumine Ecclesiae Vestrae, expoliendaqve a barbariei reliqviis Genti toti, illustri modo servituram.</hi> Sed et ut erectâ primum apud Vos tali Scholâ, illustre Vobis apud Orbis Nationes comparetis nomen: deqve vicinis Populis, ad jubar hoc indubie concursuris, mereamini qvam optime.</p>
<p>III. <hi rend='italic'>Mea ex parte paciscor, ut sub umbra expansae Arboris Vectrae nidulari liceat nostris qvoqve aviculis coeli:</hi> coelestis nempe Sapientiae alumnis, qvantulocunqve numero DEI et Vestro favore admissis. Hoc est, ut pro conservanda, et ad posteros propaganda, in dispersae Gentis et Ecclesiae meae reliqviis coelestis Veritatis puritate, Nobis hîc (sub mea et alterius inspectione) habere liceat PIETATIS SEMINARIUM</p>
<p>IV. <hi rend='italic'>Primum illud, a parte Vestra intendendum</hi> (ut illustris Schola haec Academiolae repraesentet imaginem) <hi rend='italic'>reqviret necessario qvatuor haec.</hi> 1 <hi rend='italic'>AEdificium scholae amplum,</hi> in Auditoria septem divisum: cum adstructis qvam plurimis Studiosorum habitationibus, tantae multitudini qvanta speratur capacibus. 2 <hi rend='italic'>Mensae publicae, qvam maximo fieri poterit numero erectae:</hi> ad alendum pauperes (partim gratis, partim leviori qvam aliâs possunt pretio) Studiosos, eâqve rationes promovendum passim jacentia, dum nemo succurrit, ingenia. 3 <hi rend='italic'>Docentium tot numero, qvot erunt Classses, honestis stipendiis sustentatio:</hi> ut a Discipulis didactri nomine nihil exigi necesse sit. 4 <hi rend='italic'>Tandem Typographica officina,</hi> bene a Typorum copia, Operariorumqve industria, instructa.</p>
<p>V. <hi rend='italic'>Seminarium vero nostrum</hi> (si obtineri poterit) <hi rend='italic'>reqvirit, ut unius et alterius communis Mensae gratia fiat Alumnis nostris:</hi> qvô nostra qvoqve Ingenia, sic melius instituta, expurgandis aliqvando Augiae Stabulis (miserante nos DEO) reddantur idonea.</p>
<p>VI. In summa, <hi rend='italic'>qvaerendus et inveniendus est scholam hanc talem hoc in Regno apriendus modus talis, qvô molimen hoc non in risum exeat, sed in decus.</hi> Theatro enim Orbis exponemur profecto: rum qvia me et actiones meas (nescio sane qvo merito meo) respectare coepit literatus orbis; tum qvia tua, Excellentissime Domine, heroica Virtus, coeptaqve per Europaeum orbem felici omine celebrari Fama, hoc etiam in facto valde in se multorum convertet oculos. In amphitheatro igitur DEI et hominum versaturis nobis, necessitas prorsus incumbit nihil nisi sanctum, magnificum, sublime, animo versandi: animo tamen humili, ut propitium inveniamus illum, qvi humilibus dat gratiam, superbis autem resistit.</p>
<p>VII. Ad extremum, peto maturari dimissionem mei, adornariqve literas ad Magnificum D Ludovicum de Geer, pro impetrando dimissionis meae (ab obligatione qvâ illi merito suo sum obstrictus) indultu. Tum et ad Venerabiles confratres meos: ut et illi qvid fiat conscii, consilia haec non inhibendi, sanctis potius apprecationibus promovendi, causam habeant, etc.</p>
<p>Promissa omnia, tametsi postea (in iis qvae primariae intentionis erant) nihil adeo conseqvumtum, fatis obstantibus. Qvum enim nonnisi autumnali tempore sistere me possem, Principibus in Transylvaniam (ad hiemandum ibi) parantibus abitum, <hi rend='italic'>postulatum denuo fuit expressius omnia delineari: ut qvid sibi</hi> PANSOPHICA SCHOLA <hi rend='italic'>vellet planisime patere, omniumqve huc reqvisitorum ratio iniri, posset.</hi></p>
<p>Conscriptum itaqve fuit qvod seqvitur, dedicatumqve illustrissimo Heroi, fervido horum Promotori: qvem tanqvam recens orientem fulgidum Solem adorare (respectare dico) coeperant domestici et exteri, nihil non summum ab illo exspectantes, legationibusqve suis illum Reges et Principes (tanqvam Regalium jam Sceptrorum, et Affinitatum, candidatum) dignati fuere. Qvi Sol tametsi brevi postea nobis exstinctus, coeptis hisce caliginem rursum induxit: qvae tamen ibi tunc velut in occulto consiliis agitari coepta, ea nunc luci exponijqvid vetat? ut si tanti desiderii tunc non asseqvuti fuimus scopum, hoc tamen vel inter meliora exstet vota, vel porro etiam simile qvid tentandi occasionem ferat. Fiat!</p>
</div2>
</div1>
<pb id='s006'/>
<div1 id='Co3A.02' n='2' type='book'>
<head>SCHOLA PANSOPHICA. <hi rend='italic'>Hoc est,</hi> Universalis Sapientiae Officina, ab annis aliqvot ubiubi gentium erigi optata: NUNC AUTEM <hi rend='italic'>Auspiciis Illustrissimi Domini,</hi> D. SIGISMUNDI RACOCI de Felseovadas, etc. etc. Saros-Pataki Hungarorum feliciter erigenda. <hi rend='italic'>Anno redditae Mundo Salutis</hi> M. DC. LI.</head>
<pb id='s007'/>
<div2 id='Co3A.02.01' n='1' type='section'>
<head><hi rend='italic'>Illustrissimo atqve Excellentissimo</hi> DOMINO, DN. SIGISMUNDO RAKOCI, de Felseovadas, etc Pio, Sapienti, Felici, Pietatis, Sapientiae, felicitatisqve incrementa! <hi rend='italic'>Optat</hi> J. A. COMENIVS.</head>
<p>OMnibus ad eminentiam natis, et ad Rerum humanarum gubernacula admotis, vel admovendis, aeterno prostare speculo voluit aeterna DEI Bonitas sapiens illud Salomonis factum, qvo novellus Rex, propterqve pietatem Davidis patris, et suam, singulariter DEO adamatus, optione sibi factâ ut qvicqvid vellet peteret, non aliqvid eorum qvae vulgus aestimat, <hi rend='italic'>Longaevitatem, Divitias, Victorias,</hi> aut simile qvid, sed <hi rend='italic'>SAPIENTIAM, qvâ commissos sibi regere posset Populos, petiit.</hi> Qvae res adeo placuit donorum dispensatori DEO, ut collaudatâ hâc illius pietate, et qvam petebat <hi rend='italic'>Sapientiam</hi> illi daret, et ea qvae non petebat addendo cumularet adeo, ut par illi gloriâ nec ullus esset ante ipsum, neqve resurrecturus post iilum.</p>
<p>Solatio TIBI hoc memero in ipso alloqvii aditu, Illustris DEOqve dilecta Anima, <hi rend='italic'>Sigismunde Rakoci,</hi> Sanctorum et Tu progenies, qvi cum cundem illum pium Salomonem pie imitatus, a primis Adolescentiae Tuae annis nihil ardentius atqve Sapientiae lucem amares, et optares, ambiresqve, prosperavit successu bono vota Tua Excelsus, Teqve hac jam florente aetate Tua eo Sapientiae fulgore decoravit, ut inter prima Europae sidera emicare incipiat Splendor Tuus. Gaude dilecte DEO Jedidia! <hi rend='italic'>qvi oravisti, et data Tibi est prudentia! invocasti, et advenit Tibi spiritus sapientiae. Praetulisti illam Sceptris et thronis, et divitias duxisti nullas esse cum illa comparandas. Nec illi aqvasti lapidem pretiosum, qvoniam omne aurum in comparatione illius arena est exigua, et tanqvam lutum aestimatur argentum ad eam. Prae sanitate et specie dilexisti illam, et proposuisti Tibi habere illam pro luce, qvoniam inexstingvibile est lumen illius. Venient itaqve Tibi omnia bona cum illa, et innumerae divitiae per illam: et laetaberis de omnibus qvorum dux est Sapientia. Hic enim thesaurus est hominibus, qvi nunqvam deficit: qvo qvi utuntur, cum DEO ineunt amicitiam, donis ex eruditione profectis commendati</hi> (Sap. 7.)</p>
<pb id='s008'/>
<p>Caeterum etiam Sapientiae gradus sunt, scireqve sapientiâ uti, magnâ Sapientiae pars est: tantô major, qvantô ad meliora transfertur. De Ordinis Vestri Salomonibus loquar, qvi untiqvi illius Salomonis non unô modô imitantur Sapientiam. Alii siqvidem <hi rend='italic'>magna se agere credunt, qvum magnificas aedificant Domos, munitas struunt Arces, splendidasque excitant Civitates</hi> (Eccles. 2. v. 5.) <hi rend='italic'>Alii dum amoene plantant Vineas, Hortos, Paradisos, exstruuntqve Piscinas aqvarum, ad irrigandum nemora Arborum viridantium</hi> (v. 6.) <hi rend='italic'>Alii dum alunt Famulitium, Gynaeceumqve, amplum et splendidum, sumptuosissimamque Aulam</hi> (1 Reg. 4. v. 23.) <hi rend='italic'>aut rursum possident Armenta et Greges ovium prae aliis</hi> (v. 7.) <hi rend='italic'>Eqvorumque praesepia millena</hi> (I Reg. 4. v. 26.) <hi rend='italic'>Alii dum coacervant Argentum et Aurum, et substantias Regum ac Provinciarum</hi> (Eccles. I. v. 8.) <hi rend='italic'>Alii dum sibi parant Cantores et Cantrices, delicias filiorum hominum, et omnis generis Instrumenta Musica</hi> (v. 9.) Cujusmodi tamen magnifica opera omnia ex eorum genere sunt, qvae si qvis maturae tandem Sapientiae intueatur oculô (ut in Senectute sua Salomo) nihil nisi <hi rend='italic'>Vanitas</hi> apparere possunt: qvippe omnia non nisi ad trasitoriam spectantia vitam, transitoriamqve duntaxat parientia voluptatem, et brevem sensuum titillationem (Eccles I. v. 11, 12.) Ergo qvi inter ipsos qvoqve sapientes sapientiores sunt, Mentis illum splendorem ad meliora transferre gaudent. At qvae illa meliora? Salomonem in ipso Sapientiae flore, anteqvam fulgorem ejus obtenebraret vanitatis caligo, attendamus, patebit.</p>
<p>Tria illi maxime fuerunt curae: Ordinare et ornare REMPUBLICAM, ECCLESIAM, SCHOLAM. <hi rend='italic'>Prioris</hi> descriptio exstat I Reg. Capite 4; <hi rend='italic'>posterioris</hi> Capite 5, et seqventibus; <hi rend='italic'>postremi</hi> Prov. Capite I. v. 4. 8. et 2. I. etc. et 3. I. et 4. I. etc. 22. v. 6. etc. Illîc ordinabat Regnum, de Administratoribus illi, et Annonae curatoribus, Eqvisqve et copiis militaribus, providens: adeo sapienter, ut omnes sui viverent in tranqvillitate summa, omnes autem extranei per viciniam obtemperarent ei; diffiti vero, sapientiae illius qvoqvoversum dimanante famâ, ad illum confluerent. Istîc autem, ubi Ecclesiae prospectum ibat, exstruebat DEO deorum TEMPLUM, cui nusqvam gentium exstaret simile: Sumptu incomparabili, Labore multorum millium hominum indefatigabili, ingeniisqve excellentioribus undecunqve convocatis. Qvod simul atqve annorum septem spatio perfecit, convocatô Israele totô dedicavit DEO Israelis, tantâ sacrificiorum, orationum, laetitiaeqve publicae solemnitate, qvantam nec ante illum viderat Israel, nec post usqvam gentium conspecta est. Qvae omnia aeterni Salomonis praefigurasse sapientem spiritualis sui Regni administrationem, non ignoramus: in exemplar tamen omnium Sapientum Principum, qvibus Reipublicae atqve Ecclesiae demandatur, qvocunqve sub sole aut seculo, cura, esse scriptum non dubitamus. Qvae causa est, Cur Tibi qvoqve, Illustriss Domine, et Tuis, qvos Tuae submisit, aut submittet posthâc, DEUS prospectioni, bene ominemur: qvicunqve TE illustre illud Tuum Mentis lumen nonnisi ad meliora transferre videmus. Et Patriae nimirum in Pace conservandae, qvantum in Te adhuc est, summa Tibi cura: et pro salute Ecclesiae, qvam in hoc Regno sibi colligit Christus, solicitudo multa. Cui utriqve ut consuli posset rectius, <hi rend='italic'>ad Sapientiae studia fulgidius inter Vestrates accendenda appulisti animum, tantoqve Zelo Votis Tuis instare non desistis: ut nulli nostrum, qvi conscii sumus intime, eandem Tibi cum Salomone divinitus dari mentem, dubitare veniat.</hi> Nec proinde cur non aeqve propitium Tibi talia votis versanti speremus DEUM, atqve Salomoni fuit, qvidqvam causae superesse potest. Scimus qvippe Scholae hujus Patakinae Reformationem, qvam Celsissima Princeps Mater Tua, nostra autem gratiosissima Domina, ceu vera, vereqve pia Ecclesiae nutrix, in sancto DEI
<pb id='s009' n='9'/>
nomine molitur, Te consilia suggerente, urgente, dirigente, suscipi: ideoqve Tibi cum Celsitudine sua aeqvalem hîc Pietatis, indeqve promanaturae divinae Benedictionis, esse partem.</p>
<p>Ut vero totius hujus sancti propositi, reducendae scil, in statum qvam optimum Scholae hujus, melius pleniusqve TIBI Domine, Nobisqve qvos huic Operi aut praeesse aut interesse voluisti, constare possit ratio: en <hi rend='italic'>Delineationem hujus Sapientiae Paradisi!</hi> Brevem illam: ad imitationem Architectorum, qvi magni futuri. AEdificii exiguum construunt modellum, priusqvam aggrediantur Opus ipsum; aut Geographorum, qvi lustraturis Regna et Provincias amplissimorum etiam Tractuum, imo Climatum, omnia Majora repraesentantes in manus dant Tabellas. David exstruendi Tempil apparatum et ideam Salomoni tradens, dixit: <hi rend='italic'>Omnia haec venerunt ad me scripta de manu Domini, ut intelligerem universa Opera exemplaris</hi> (I Chron. 28. 19.) Nos Tibi haec non tanqvam immediate a manu Domini, tanqvam tamen a Domino per manus nostras venientia, tradimus: ut Tu qvoqve intelligas universa Opera exemplaris hujus. Nec ut intelligas solum, sed ut ad hanc Universariae Sapientiae Scholam his depictam ideis Te accingas tum animose aperiendam, tum sapienter regendam.</p>
<p>In consiliis de erigenda merito Tibi, Illustris Domine, Davidica illa ad Salomonem in memoriam revocamus verba: <hi rend='italic'>Viriliter age, et confortare, et fac ne time as, neqve paveas. Dominus enim DEUS meus erit tecum, et non deseret Te, neqve derelinqvet, donec perficias omne Opus ministerii Domus Domini. Et ecce divisiones Sacerdotum et Levitarum, omneque Ministerium Domus Domini assistunt Tibi.</hi> (I Chron. 28. v. 20. 21.) In regenda autem, ordineqve stabili conservanda, hâc Sapientiae palaestra, qvidnî redeat in mentem illud cujusdam: <hi rend='italic'>Si vis esse Rex, dabo Tibi Regnum, rege Teipsum</hi> Nam hîc plus qviddam est, qvam regere seipsum: ergo plus qviddam qvam Regnum: Ubi Regum multorum, res humanas olim regentium, in unum collecta Respublica regetur. Sapienter dixit, qvi dixit: <hi rend='italic'>Quisqvis Seipsum regere potest, potest Familiam; et qvi Familiam, Civitatem; et qvi Civitatem, Regnum.</hi> Qvia scilicet ad easdem ideas res fiunt, nec nisi secundum majus et minus differunt. Omnia nempe similia similiter se habent ad invicem, sicut Circulus ad Circulum: qvorum minimus tantundem habet ac maximus, Centrum suum, Circumferentiam suam, Radios suos, easdemqve omnes dimensiones suas: ut ex qvolibet de qvolibet fieri qveat judicium. Hinc est, qvod ex unius Belluae prudenti regimine Philippus Rex, qvanto Regno idoneus esset regendo Alexander filius, judicare potuit. Qvidnî nos, qvantus Tu in majoribus Rebuspublicis administrandis futurus sis, judicabimus, si hanc minorem Ingeniorum Rempublicam sapienter fovere, et in ordine continere, scieris?</p>
<p>Jam <hi rend='italic'>Domine</hi> si placebunt hae futuri Operis Ideae, Tuum erit, <hi rend='italic'>Primum</hi> persvadere Serenissimae Matri, ut sancto in opere, feliciter jam coepto, perseveret: advocato etiam, si opus videatur, Celsissimo Transylvaniae Principe, Filio suo, Domino Fratre Tuo, in auxilim. Divisa enim licet habeatis imperia, communibus tamen regi consiliis qvid vetat? Etiam Petrus cum Andrea diversum a Johanne et Jacobo habebant Navigiolum: et tamen altero divinâ benedictione oppleto advocari poterat alterum, ad operarum et benedictionum communionem. Qvid prohibet, inqvam, aeqve Vos esse concordes? ut alter paternae gloriae heres, tantiqve Regni possessor: alter maternae pietatis imitator, illustris qvoqve fiat Ecclesiae Nutritius: uterqve autem utriusqve, in gloriae DEI promovendae Zelo, et socius et aemulus?</p>
<p><hi rend='italic'>Secundum</hi> est, qvod reqviret a Te pietas, ut si tanti Operis placebit idea, ad conqvirendum illi necessaria, <hi rend='italic'>Materiam</hi> inprimis et <hi rend='italic'>Operartos,</hi> serio
<pb id='s010' n='10'/>
applices animum: sive qvidem Vestros domi qveatis invenire <hi rend='italic'>Beseleeles et Oholiabos</hi> (Exod. 36. v. I.) sive accersendi essent vicinis e Regnis interim artifices: sicuti Tu ad Salomonis exemplum Magnum illum Magnorum Operum Promotorem, LUDOVICUM de GEER, de Suo TIBI ad tempus transmittendo Chiramo (I Reg. 7. v. 13. 14.) solicitare non interrmisisti.</p>
<p><hi rend='italic'>Tertio,</hi> sicuti Salomon praefecit Operariis Praefectos et Curatores (I Reg. 5. v. 16.) ita Tu qvoqve constituas Scholarchas, qvi Operis a Te mandatis, et ab Artificibus ad elaborandum susceptis, intersint, urgeant, dirigant, tanqvam Tibi reddituri omnium rationes, ut ne Opus hoc DEI tardetur in manu eorum, qvi sibi permissi langvescere possient. Qvibus utrisqve (Operariis et Operariorum Praefectis) qvaliter nos hîc praedelineaverimus munia sua, paulo post videbis, et an recte, Tu pro sapientia Tua dispicies, demumqve si qvid emendari erit Opus, emendabis, addes, demes, mutabis.</p>
<p>Habes qvod voluisti, pientissime Salomon, nec animo Tuo qvies fuit, nisi qvod videre desiderabas videres, Operis Tibi divinitus mandati, et a Te jam religiose suscepti, Delineationem. Hîc en vide promissiam Tibi et Tuis universalis illam Sapientiae regionem! Vide autem, non ut Moses <note>Ignorabamus, eheu, fata. Transeant ergo Vota haec a Mose hoc pio in Iosuam aliqvem pium, ubiubi Gentium, o DEUS!</note> eminus, nunqvam eam ingressurus: sed ut, Josua, occupaturus jamjam illam ipsam hereditatem qvam Oculi Tui viderunt, et calcârunt pedes. Audi ergo Tibi verba Jehovae DEI Tui, ad Josuam olim prolata: Surge et transi Jordanem istum, Tu et omnis Tuus populus Tecum, in terram qvam ego dabo filiis Israel. Nemo poterit resistere Vobis: qvemadmodum fui cum Mose ita ero Tecum, non dimittam neque derelinqvam Te. Confortare et esto robustus: Tu enim hereditatem hanc distribues Populo Tuo etc. Confortare et esto robustus! Noli metuere, et noli timere, qvoniam Tecum est Dominus DEUS Tuus, in omnibus ad qvaecunque perrexeris (Jos. 2. v. 2. etc.)</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.02.02' n='2' type='section'>
<head><hi rend='italic'>Scholae Pansophicae Delineatio.</hi></head>
<p><note><hi rend='italic'>Schola</hi> in genere qvid.</note> SCHOLA, <hi rend='italic'>vulgari usu, dicitur tum Demus, tum Societas, ubi ad Rerum scientiam, intelligentiam, usum, in qvocunqve Artium genere, exercentur Homines.</hi> Qvia enim Homo tametsi ad omnia nascitur habilis, actu tamen nihil nisi ad qvod se actionibus praemonstratis, crebroqve tentatis, assvefecit, novit: omnia discere, eôqve in officinam ubi talia exercentur, mitri, necesse habet. Hinc in bene cultis Nationibus qvot habentur Artes, tot <hi rend='italic'>Schola:</hi> etiam <hi rend='italic'>Athleticae,</hi> ubi ad Armorum usum exercetur Juventus etc.</p>
<p><note><hi rend='italic'>schola</hi> literaria qvid.</note> 2. <hi rend='italic'>Nobis Schola Literaria intelligitur, ubi Hormines novelli, Vitam nuper ingressi, vitaeqve Negotia ingressuri, exercentur.</hi></p>
<p><note>Et qvod Humanitatis officina, ingeniorumque ludus, esse debeat</note> 3. Cujusmodi verae <hi rend='italic'>Seholae, Humanitatis officinae,</hi> esse qvidem debebant omnes <hi rend='italic'>Literarii Ludi</hi> Juventuti exercitandae destinati: sed pleraeqve a scopo suo nimis, eheu, aberrantes, nihil fere agunt nisi qvod cum literis ludunt, aut potius moleste luctantur: toti Vitae proportionatum nihil agentes, particularibusqve tantum scientiarum frustis, verae vitae parergis, ingenia occupantes. Ut hîc verissime dicas: <hi rend='italic'>Necessaria ignorant, qvia non necessaria discunt.</hi></p>
<p><note>Sapientiae Universas Schola qvid.</note> 4. At nos Sapientiae Scholam, et qvidem UNIVERSALIS SAPIENTIAE <hi rend='italic'>Scholam,</hi> PANSOPHICAM, <hi rend='italic'>optamus. Officinam</hi> scilicet, <hi rend='italic'>ubi ad erudiendum admissi</hi> OMNES, <hi rend='italic'>ad</hi> OMNIA <hi rend='italic'>Vitae</hi> (huic et futurae) <hi rend='italic'>necessaria, exerceantur: idque</hi> OMNINO. <hi rend='italic'>Viâ puta tam certâ, ut qvisqvis hâc fuerit traductus</hi> (NB.) <hi rend='italic'>nihil adeo rerum nescire, nihil adeo non intelligere, nihil adeo non ad veros et debitos usus stransferre, nihil deniqve non commode eloqvi posse, deprehendatur.</hi></p>
<p><note>OMNES</note> 5. OMNES sic formari optamus ideô:
<pb id='s011' n='11/12'/>
<note>erudiri qvid.</note> ut ne qvisqvam homo natus (idest ad imaginem DEI creatus, aeternaeqve cum DEO beatitudini destinatus, interim tamen per Mundi procellas iturus) periculose huc illuc jactetur, aut etiam ab aeternae qvietis portu aberrans pereat in aeternum. In hoc enim qvum sita sint <hi rend='italic'>Omnia cujusqve Hominis</hi> (Eccles. 12. 13.) Omnibus hîc maxime caveri necesse est (ab aeternis Animae periculis:) etiamsi ad <hi rend='italic'>Omnia</hi> particularia vera et bona (qvae infinita sunt) sciendum, intelligendum, iisqve fruendum, promoveri <hi rend='italic'>omnes</hi> non fuerit possibile.</p>
<p><note>OMNIBUS erudiri qvid.</note> 6. OMNIBUS autem dum erudiri Sapientiae tirones volumus, hoc volumus. <note>(Nempe,</note> <hi rend='italic'>Primo,</hi> ut <hi rend='italic'>Mentes impleantur luce cognitionis</hi> rerum, qvas ignorare noxiosum foret: <hi rend='italic'>Manus autem cum caeteris facultaribus reddantur ad omme Opus bonum agiles: Lingva deniqve instruatur decenti facundiâ.</hi></p>
<p><note>I. Rerum Scientiâ</note> 7. <hi rend='italic'>Mentibus instillari optamus optima qvaeqve de omni Scibili.</hi> Nempe ut nihil sit in Coelo, nihil in Terra, nihil in Aqvis, nihil in subtetranea Abysso, nihil in Corpore humano, nihil in Anima, nihil in Scriptura divina; nihil in Artificiis, nihil in Oeconomia, nihil in Politia, nihil in Ecclesia, nihil deniqve in vita et morte, aeternitateqve ipsa, qvod Sapientiae candidatuli penitus ignorent: omnia potius necessaria sciant, omnia intelligant, omnium Usum verum et salutarem calleant. Ut cujusque illorum Mens verissima fiat Omniscii DEI imago, lucidissinum Ludorum ejus speculum, verissimus repraesentatitius Mundus.</p>
<p><note>2. Actionum Prudentiâ.</note> 8. Addenda sunt <hi rend='italic'>Scibilibus Agibilia,</hi> circa qvae exerceantur nostri: h. e. adjungenda Notitiae Rerum <hi rend='italic'>Activitas Negotiorum.</hi> Absqve qvo si fuerit, etiam Rerum sciens, inscite in rebus versari; et Artis non ignarus iners deprehendi, eôqve vitae Negotiis inutilis reddi, poterit. Qvod ne Pansophicae Scholae discipulis eveniat, <hi rend='italic'>pro eminenti scopo illa sibi figet, Neminem huc admissum dimittere, nisi Actionibus</hi> (qvae propriam reqvirunt circumspectionem) <hi rend='italic'>exercitatissimum.</hi> Ut nostri hâc in palaestra <hi rend='italic'>non Schola discant, sed Vitae: exeantqve hinc Iuvenes actuosi, ad omnia prompti, solertes, industriosi: qvibus tempore suo qvaevis Vitae Negotia tuto committi possint.</hi> Talem vere habere Scholam, qvacunqve in Gente, universale foret Ignaviae et Inertiae, et dehinc confusionum, egestatis, sqvalorisqve rerum, antidotum. Praesertim si assvefiant insuper (debent autem) Activitatem ejus modi ornare Moribus honestis, et cum omnibus Conversatione svavi: coronare autem Timore DEI, corde ad amorem DEI, et vitam DEO dignam, inflammatô.</p>
<p><note>3. linguae elegantia.</note> 9. <hi rend='italic'>Ultimum est, qvod Pansophica Schola qvaerit, ut hîc Lingva omnium ad svavem expoliatur facundiam.</hi> Nec id unô solum aliqvo idiomate: sed (praeter Vernaculam) tribus illis eruditis, titulo Crucis Christi consecratis, eôqve Gentibus Evangelium amplexuris divinitus commendatis, lingvis; <hi rend='italic'>Latinâ, Graecâ, Hebraeâ.</hi> Et <hi rend='italic'>Latinâ</hi> qvidem; qvia primarium hodie Eruditionis instrumentum, Gentiumque vinculum, habetur. <hi rend='italic'>Graecâ</hi> vero, qvia Latinae parens cum sit, illam sine se perfecte sciri non permittit: potissimum tamen, qvia Oraculorum Novi Testamenti custos ac interpres. Qvô nomine, et <hi rend='italic'>Hebraea,</hi> Veteris Testamenti Oraculorum promaconda, filiis Ecclesiae se commendat, et a studiis Pansosophicis nullô modô exeludi patitur.</p>
<p><note>Qvid erudit OMNINO.</note> 10. Subjungimus, <hi rend='italic'>Omnia hac in Schola Pansophica doceri agi, praestari, debere OMNINO:</hi> eâ scilicet operarum facilitate, et effectuum certitudine, ut ad similitudinem Officinarum Mechanicarum, nihil hîc conspiciatur violentiae, sponte naturae fiant omnia; et tamen qvilibet Discipulus evadat in Magistrum.</p>
<p><note>Scholam Pan sophicam ad Christianitatis leges conformari qvid.</note> 11. Atqve haec sunt nostra pro Schola Pansophica vota: an vero <hi rend='italic'>ad veri Christianismi leges?</hi> Confidimus. <hi rend='italic'>Qvid enim Christianismus est?</hi> Annon <hi rend='italic'>lux splendescens in cordibus nostris, ad illuminationem scientiae claritatis DEI?</hi> (2 Cor. 4. v. 6.) Annon <hi rend='italic'>opus DEI ad aperiendum oculos caecorum, ut convertantur a tenebris ad lucem?</hi> (Actor. 26. v. 18.) Annon <hi rend='italic'>Christianorum sapere, est sapere secundum DEVM? duce aeternâ sapientiâ DEI, Christo,</hi> qvi solus, et qvae scire et qvae nescire nos conveniat, gnarus, Omniscientiae nostrae Christianae, ignorantiâ humanâ circumscriptae, limites ponere et scivit et potuit. Nempe tum luce innatâ, qvâ ipse <hi rend='italic'>Lux vera illuminat omnem bominem venientem in hunc Mundum</hi> (Joh. I. 19:) <hi rend='italic'>tum luce Legis suae</hi> (Lex enim lux est, Prov. 6. 23.) tum deniqve omnibus iis, <hi rend='italic'>qvae inter homines versatus verbô et opere ostendit:</hi> eô collimans, ut nos doceret induere hominem novum, renovatum in imaginem ejus qvi creavit nos (Col. 3. 10.) <note>Occup.</note> Nec est, cur qvis dicat: <hi rend='italic'>Regenerari ergo docuit Christus, non Artes, Scientias, Lingvas, studere.</hi> Nam haec certe non inhibuit, sed cum luce illâ qvâ illuminat omnem hominem (ut modo dictum est) praemisit. Lingvarum autem magistrum annon coelo demisit, Spiritum S? ut qvid in Lucis divinae (Evangelii) a Gente in gentem propagationem fieri vellet in Ecclesia semper, doceret semel? Nihil ergo magis Christianum cogitari potest, qvam de proferendis Lucis Regni (qvod Christi est) terminis solicitis esse nobis omnibus.</p>
<pb id='s012' n='13/14'/>
<p><note>Et qvam id pulchrum!</note> 12. Praesertim cum et <hi rend='italic'>ad unicam Dilectionis legem</hi> revocaverit Christus omnia; verbo id et exemplô, per se et Legatos suos, urgens, ut <hi rend='italic'>nemo sibi tantum esse bene cupiat, sed omnibus</hi> (Matth. 28. 19. Rom. 12. 17. I Cor. 10. 24. etc.) Qvod mandatum seqvuti Apostoli, annisi sunt <hi rend='italic'>Christum, spem gloriae, annuntiare Gentibus, admonentes OMNEM Hominem, et erudientes Omnem Hominem, OMNI SAPIENTlA, ut exhiberent Omnem Hominem perfectum in Christo IESV</hi> (Col. I. 28. Necaliud Pansophica studia intendunt, qvam <hi rend='italic'>prodesse Omni Homini, in Omni Gente, qvo usqve penetrare</hi> (nostro etiam ministerio) <hi rend='italic'>poterit lux DEI:</hi> qvia hoc ipsum veri Christianismi leges reqvirunt.</p>
<p><note>Qvamqve necessarium</note> 13. Ad qvas Leges dum esse <hi rend='italic'>conformandas dicimus Scholas,</hi> nondum esse conformatas; conformari autem <hi rend='italic'>debere, ac posse,</hi> innuimus.</p>
<p><note>I)</note> 14. <hi rend='italic'>Debere,</hi> patet: qvia non ingrati esse debemus DEO, qvi nos de tenebris vocavit in admirabile lumen suum (I Pet. 2. 9.) colligere potius undiqve Lucis radios, et reflectere alii in alios, tandemqve omnes in omnes; ut <hi rend='italic'>Lucis Filii, et Lux in Domino, fiamus Omnes</hi> (Luc. 16. 8. Eph. 5. 6.) Id autem si optamus, <hi rend='italic'>Lucis officinas erigi universales necessum est.</hi></p>
<p><note>2)</note> 15. <hi rend='italic'>Evidentiorem qvoqve reddit erigendae Scholae Pansophicae necessitatem periculi (qvod subest) consideratio, si rem tanti usus negligimus.</hi> Qvia nempe citra plenam lucem res plene cognosci neqveunt; neqve citra cognitionem plenam optima eligi possunt; <note>NB.</note> <hi rend='italic'>sine seria</hi> vero <hi rend='italic'>electione actiones seriae nullae sunt; nec sine serio labore et studio fines asseqvimur nostros.</hi> Ut ergo finem nostrum, <hi rend='italic'>Felicitatem,</hi> asseqvamur, Actiones rectae efficient: et ut <hi rend='italic'>Actiones</hi> sint rectae, Electiones non aberrantes impetrabunt: et ut <hi rend='italic'>Electiones</hi> ne aberrent, Intellectus rerum clarus dabit: nihil autem est in <hi rend='italic'>Intellectu</hi> nisi prius in <hi rend='italic'>Sensu.</hi> Ignorantia itaqve rerum (omnis humanae infelicitatis et exitii primus fons, juxta illam DEI vocem: <hi rend='italic'>Peribit populus meus, eô qvod sit absqve scientia,</hi> Ose. 4. 6.) tollenda est universaliter ab humanis Mentibus, accendendumqve illis universale lumen, in qvo clare omnia videndo, ubiqve a bonis separent mala: ad mala fugiendo effugiendum, bona vero seqvendo asseqvendum.</p>
<p><note>3)</note> 16. <hi rend='italic'>Auget necessitatem, qvia in fines seculorum incidimus, ubi omnia venerunt ad summum:</hi> tenebrae etiam et errores multiplices, indeqve scaturientes iniqvitates; tametsi et Scientiarum faces accensae, et Veritatis lux divinitus data, sed a nobis nonnisi particulatim acceptara. Justum ergo est, ut Scientiae, Artes, Lingvae, Religio ipsa, qvae hactenus creverunt, sed per partes, jungantur aliqvando: qvatenus qvae multi sciverunt antehac, sciat jam unusqvisqve, <hi rend='italic'>ad reddendum</hi> (ut Apostoli annisi sunt) <hi rend='italic'>unumqvemqve perfectum in</hi> <note>NB.</note> <hi rend='italic'>Christo Iesu.</hi> Et qvia Satan varias offundere hactenus non intermisit Luci tenebras: tentemus aliqvando omnibus ejus tenebris universalem opponere Lucem, ad dissipandum omnes ejus caligines, ope DEI.</p>
<p><note>Sed an possibile? Est, si I. Non minutiis occupemur.</note> 17. <hi rend='italic'>An vero Possibile qvod optatur? tam Omnimoda Omniscientiae cujusdam ad Omnes propagatio?</hi> Est, si non circa minutias rerum Ingenia detinere velimus, qvem Graecorum fuisse morbum Seneca dixit: neqve curiosa et prohibita appetamus aut illis occupemur, qvalia protoptastis svasit satan, et adhuc: Sed illa SOLA qvaeramus et OMNIA, qvae nobis magnitudinem DEI, et Mundi Creaturarumqve fines, et nostra circa res omnes officia, ostendant; et sic nos ad Scientiae Ignorantiaeqve terminos deducant, et ab errorum praecipitiis tutos praestent.</p>
<p><note>2. Pandectis devinitus datis nos obvertamus.</note> 18. <hi rend='italic'>Talis Omniscientia ut Homini prorsus.</hi> <hi rend='italic'>debita, ita prorsus possibilis, est:</hi> qvippe qvem DEUS ut Rerum hîc Dominio, ibi aeternitatis consortio, destinavit: ita finibus his proportionatum prorsus (qvippe AD IMAGINEM SUAM) fecit. Ideoqve in ejus conspectu <hi rend='italic'>omnium Scibilium Pandectas, tres suos Libros,</hi> expandit: <hi rend='italic'>MVNDVM circa nos structum,</hi> Operibus suis plenum; <hi rend='italic'>et MENTEM intra nos erectam,</hi> dictaminum rationis plenam, numerosqve, mensuras, et pondera, rerum omnium continentem; <hi rend='italic'>LEGEM</hi> deniqve suam <hi rend='italic'>in manus datam,</hi> illîc et isthîc non intellecta interpretantem, et ne a primario fine aberremus praecaventem. Qvibus Libris tribus, ceu speculis, qvicqvid scire nos vult, contemplationi exposuit.</p>
<p><note>3. Mediis datis strenue utamur omnibus</note> 19. Addidit spectandis hisce spectaculis suis <hi rend='italic'>Oculum trinum.</hi> I. SENSUM, <hi rend='italic'>omnia Corporea excipientem;</hi> II RATIONEM, <hi rend='italic'>omnia Intellectualia perscrutantem:</hi> III FIDEM, <hi rend='italic'>omnia Revelata amplexantem.</hi> Sed et adstruxit <hi rend='italic'>instrumentum instrumentorum, MANVM, ad omnia</hi> (qvae usqvam effici usus reqvirit) <hi rend='italic'>ingeniose operandum: et LINGVAM, ad omnia</hi> (qvae aliorum scientiae communicanda sunt) <hi rend='italic'>mirâ celeritate eloqvendum. Vt nihil, penitus nihil, deesse videatur,</hi> si modo qvis Omnia cognoscendi, Operandi, Eloqvendi, serio teneatur desiderio: non obstante illâ Ingeniorum diverditate, ob qvam alii aliis celerius et potentius sentiunt, intelligunt, credunt, operantur, et eloqvuntur. Omnes enim tandem aliqvomodo omnia.</p>
<p><note>Objectio. Resp. I)</note> 20. Unum objici posset, et solet, Hippocraticum illud: <hi rend='italic'>Vita brevis, Ars longa.</hi> Resp. Sed <hi rend='italic'>praeparandise ad Vitam spatia dantur</hi>
<pb id='s013' n='15/16'/>
<hi rend='italic'>laxa:</hi> adolescendi nempe progressio lenta, ad annum ultra vigesimum: qvaliter nulli corporeae Creaturae datur. Qvum enim vastiora Corpora, <hi rend='italic'>Bovis, Cameli, Elephantis,</hi> etc. intra duos tresve annos absolvat natura: Humani corporis staturam, Mentisqve Judicium, vix ante 25 ad maturitatem perducit. Qvô fine? nisi ut tantô tempore ad Vitae munia inhabilis, continuatâ politurâ reddi tandem ad omnia qveat habilis?</p>
<p><note>Resp. 2.</note> 21. Etres loqvitur ipsa, <hi rend='italic'>qvanta nobis detur capacitas si seqvestrentur nugae, humanae vel diaboliae:</hi> qvalibus totam fere vitam misere occupant, et misere perdunt, miseri mortales. Certe capacissimae se Mentis esse experiuntur <hi rend='italic'>Mundane eruditi!</hi> amplissimas devorantes, digerentes, et in Omniscientiae cujusdam tumorem convertentes, Bibliothecas. Qvid non fieret, si locô tot stagnantium lacunarum solis tribus verae Omniscientiae fontibus, Libris DEI, daretur opera? <hi rend='italic'>Revera in lumine DEI videremus lumen</hi> (Psal. 36. 10.) <hi rend='italic'>inqve regione umbrae mortis habitantibus oriretur Lux</hi> (Jes. 9. V. 2.)</p>
<p><note>Conclusio de possibilitate.</note> 22. <hi rend='italic'>Possibile igitur est Univeisos universa doceri aniver saliter, per universalia universis conceessa reqvisita,</hi> si iis non dedignarentur uti.</p>
<p><note>De Facilitate etiam qvaeritur: illamqve huic proposito summam edesse ostenditur.</note> 23 Sed an et Facile? Non difficile certe rem qvamqve eô promoveri, qvô sponte naturae inclinat, imo rapitur. Nempe Lapidem, ut deorsum ruat; Aqvam, ut per declivia fluat; Avem, ut volet; Quadrupedem, ut currat etc. nihil côgi necesse est, facit res qvaeqve ultro ad qvod faciendum se aptam natam sentit, si non obice datô prohibeatur. <hi rend='italic'>Nec igitur Hominem ut Omnia cognoscere, pulchra operari, jucundaqve profari velit, compelli opus: cui contemplandi amor, et machmandi semper aliud ex alio jucunditas, colloqvendiqve de variis voluptas, innata sunt.</hi> Usqve adeo Automaten qvoddam est (suô se motu in omnia perpetuô agens machinula DEI) Mens nostra, ut Solâ tantummodo Directione habeat opus: ut ne qvid nimis, ne qvid confuse, ne qvid sine usu, fiat.</p>
<p>24. Accedit innatum omnibus desiderium completae potius rei, qvam frustillatae: <hi rend='italic'>et nolle angustis includi terminis: malleque semper Totum qvam partem.</hi> Si qvis dubitat, experiatur hoc in aetatula infantili, in naturalibus adhuc haerente. Incipe narrare Puero (pro captu suo) historiolam, aut fabellam, et abrumpe in narrationis medio: qvam se ille torqvebit? qvam ut absolvas orabit? rei totius cognoscendae desideriô. Idem erit, si domunculam illi exstruere, aut pro aviculis caveam, aut aliq vid simle, inceperis: non desistet enim instare donec absolveris, aut tentabit absolvere ipse. Sermone itidem lallando imitatur qvicqvid audit, seu bonum seu malum. Annon simile qvid futurum speramus, si Schola esset universalis? Theatri referens imaginem, in qvo totus Rerum et Actionum (temporis et aeterniratis respectu) svaviter et jucunde adumbraretur cursus? an qvisqvam nostrûm non infans ille DEI esset, qvi nontotam hanc DEI fabulam, qvam aliqvam ejus partem, fieri sibi mallet notam?</p>
<p><note>Ad Universalem Sapientiam Media tiniverfalia.</note> 25. Vidimus, Qvalis Schola veniat optanda, et qvare: et Votis hisce Impossibilitatem obstare nullam: nec adeo Difficultatem, si Mediis datis sciamus uti. Jam ergo videndum <hi rend='italic'>qvae illa Media? et Qvomodo illis utendum?</hi></p>
<p><hi rend='italic'>26. Media ad Saptentiam universalem trid prorsus universalia divinitus data,</hi> jam sunt indigitata. <hi rend='italic'>Qvibus si ab industria humana accedant alia tria, habebitur qvod qvaeritur.</hi></p>
<p>27. Divinitus data sunt, <note>Divinitus data tria.</note> Theatra <hi rend='italic'>DEI tria, seu Librit res,</hi> Omnia qvae sciri opus sunt, omni Homini manifestantes; <note>1)</note> omnium qvae agi necesse est exemplaria praemonstrantes; omniumqve de qvibus sermocinandum est materiam suppeditantes (supra §. 18.)</p>
<p><note>2)</note> II <hi rend='italic'>Oculus omni Homini datus trinus;</hi> cum omnia conspecta imitandi, rerumqve praxin et cognitionem ad alios propagandi, desiderio (§. 19.)</p>
<p><note>3)</note> III. <hi rend='italic'>Omnibus assignata lente adolescendi</hi> (ut ne cuiqvam abunde se Vitae praeparandi tempus desit) <hi rend='italic'>spatia</hi> (§. 20.)</p>
<p><note>Humanitus paranda ingeniis auxilia: Nempe</note> <hi rend='italic'>28. Abunde itaqve nobis prospectum est Mediis ad Sapientiam divinitus datis: qvibus tamen a solertia nostra subordinari debere dixi alia tria.</hi> Ecqvae illa? <hi rend='italic'>1 Libellos pulchros,</hi> Librorum DEI epitomas. <hi rend='italic'>II Magistros fidos,</hi> ope istorum libellorum in Librorum DEI interiora juventutem deducere idoneos. <hi rend='italic'>III Methodum bonam,</hi> docendi et discendi labores mitigantem.</p>
<p><note><hi rend='italic'>I libelli</hi> in Libros DEI introductorii</note> 29. Nempe sicut humaros Libros legere nemo potest, nisi qvi Alphabetici cujusdam exercitii ope legendi artem didicit: ita <hi rend='italic'>Libros DEI nemo legit commode, nisi prudenti qvâdam introductione praemissâ.</hi> Reqviruntur itaqve hîc etiam qvidam (humanô ingeniô constructi) E <hi rend='italic'>lementarii libelli:</hi> qvibus tum <hi rend='italic'>Sensus</hi> nostri ad Res distinctius capiendum reserentur; rum <hi rend='italic'>Ratio</hi> ad prosundius in rerum medullas penetrandum acuatur; tum deniqve <hi rend='italic'>Fides</hi> ad promptius et firmius certo revelatis credendum, subigatur.</p>
<p><note>II Introduoctores boni</note> 30. Qviavero paucis datus <hi rend='italic'>autodidactis</hi> esse, aut nonnisi sero, et cum temporis jactura; necessario <hi rend='italic'>studia haec Sapientiae Universalis Manuductores qvoqve reqvirunt, qvi et ipsi sint Universales:</hi> h. e. Universa sciant et intelligant, usumqve teneant; Univerfis servire parati, adeoqve reipsa servientes,
<pb id='s014' n='17/18'/>
deque lumine suo qvotidie lumen, imo lumina, accendentes.</p>
<p><note>III. Introducendi methodus bene explanata,</note> 31. Sed et <hi rend='italic'>Methodô opus est, pro Pansophico studio Pansophicâ:</hi> h. e. tam universali, tamqve undiqve sibi conformi, et tam facili ac jucundâ, ut hîc aeqve discentes ac docentes non prius Laborum taedia, qvam superatorum laborum fructum et gaudia, persentiscant. Eôqve modo <hi rend='italic'>Schola Ingeniis esse Labyrinthus, pistrinum, carcer, totura, desinat; fieri vero ludus, palatium, convivium, paradsus, incipiat.</hi></p>
<p><note>Fundata super exctiordinis leges</note> 32. Cujusmodi <hi rend='italic'>Scholarum amoenitas ab unico</hi> (circa omnia qvae hîc fieri necesse est) <hi rend='italic'>Ordine speranda venit.</hi> Solus qvippe ORDO RERUM ANIMA EST. Per hunc nascitur, vivit, viget, qvicqvid nascitur, vivit, viget: hôc stante stant Res, nutante nutant, collapsô labuntur, et in chaos redeunt; rursurnqve Ordine restiturô sibi resutuuntur.</p>
<p><note>Per qvam schola fiat simillima Horologio automato;</note> 33. Constitutio igitur Scholae Pansophicae in eo erit, ut hîc <hi rend='italic'>Omnia sint qvam ordinatissima, Rerum et Personarum, Locorum et Temporum, Librorum et Operarum, Cessationum deniqve, respectu. Ad indendam huic Sapientiae</hi> DEI (cum filiolis hominum) ludo, exactssimi HOROLOGII faciem: ribi nihil qvod ad spontaneum motum desideratur deest; nihil etiam (ne minima rotula, columella, denticulus) sine usu est: omnia vero sic disposita, ut appensis tantum, aut intensis, ponderibus, omnia ceu viva moveantur, regularissimôque suô motu ipsius Coeli, Mundo temporis fluxum dimetientis, imaginem referant.</p>
<p><note>Et arti Typographicae, eruditionem Ingeniis celeriter et eleganter imprimenti.</note> 34. Addo, <hi rend='italic'>ut Ingeniorum haec officina Officinae Typographicae simillima fiat:</hi> ubi (propter merum et mirum operarum ordinem) tantâ celeritate, elegantiâ, orthographiaeqve certitudine ac nitore, a ludibundis propemodum aliqvota dolescentibus Libri multiplicantur, ut res parum a miraculo absit. Prorsus enim supra fidem esset, nisi omnino ita fieri jam constaret. <hi rend='italic'>Eâdem</hi> inqvam <hi rend='italic'>facilitate, celeritate, elegantiâ et certitudine, ut multiplicetur in Scholis Eruditio; Sensibusqve et Mentibus imprimatar Sapientia.</hi> Nempe qvomodo in Typographeo nullus Liber simul exscribi potest unô die: qvotidie tamen vel unâ exscriptâ schedâ, temporis certi decursu centena et? millena prodibunt, per omnia completi elegante sqve Libri, reconditae ibi sapientiae qvaqvaversum dimittendae vehicula paratissima.</p>
<p><note>Ordo plenus in Schola plena necessarius septuplex.</note> 35. Ad liberandum igitur ab omni confusione Scholam Sapientiae, redigere accuratum in ordinem tentabimus cum DEO omnia. Nempe</p>
<p><hi rend='italic'>I. Res docendas et discendas.</hi></p>
<p><hi rend='italic'>II. Personas docentes et docendas.</hi></p>
<p><hi rend='italic'>III. Instrumenta doctrinarum, libros et alia.</hi></p>
<p><hi rend='italic'>IV. Loca publicis Exercitiis assignanda.</hi></p>
<p><hi rend='italic'>V. Tempora Exercitiis destinanda.</hi></p>
<p><hi rend='italic'>VI. Operas ipsas.</hi></p>
<p><hi rend='italic'>VII. Cessationes deniqve et Ferias.</hi></p>
</div2>
<div2 id='Co3A.02.03' n='3' type='section'>
<head>I. <hi rend='italic'>Rerum ORDO.</hi></head>
<p><note>Ordinis rerum summae regulae tres.</note> 36. In eo summatim est, ut doceantur et discantur, proponantur et agantur, semper I <hi rend='italic'>Priora prius,</hi> II <hi rend='italic'>Potiora potius,</hi> III <hi rend='italic'>Correlata simul.</hi></p>
<p>37. <hi rend='italic'>Priora sunt</hi> <note>Ut priora prius</note> <hi rend='italic'>Sensualia</hi> Intellectualibus, et utraque ista revelatis. <note>Potiora potius</note> <hi rend='italic'>Integra partibus.</hi> <note>Parallela parallele.</note> <hi rend='italic'>Simplicia</hi> compositis.</p>
<p><hi rend='italic'>38. Potiora vero sunt, DEVS prae Homine;</hi> HOMO <hi rend='italic'>prae aliis rebus; Anima prae Corpore. Et sic Spiritualia prae corporalibus, Coelestia prae terrenis, AEterna prae temporariis.</hi> Per conseqvens: <hi rend='italic'>Pietas prae Morum civilitate; Mores prae Scientia etc.</hi></p>
<p>39. Parallela sunt (seu correlata) <hi rend='italic'>Res, Conceptus rei, et Sermo:</hi> qvia Rerum in mente imagines sunt Notiones, Notionum vero imagines sunt Verba Unde necessario seqvitur, Ingeniis esse offerendas Res, qvarum intuitione concipi: nt imagines rerum; perceptasqve mox discant nominare. <hi rend='italic'>Semperqve jungenda esse tria illa, 1 Res, 2 Mentem, 3 Lingvm:</hi> sed ita ut Rerum exhibitio praecedat; tum de recta ejus Perceptione fiat informatio; demum accedat Nomenclatura. <hi rend='italic'>Omitti aliqvid horum, dabit hiatum; inverti, salebras.</hi></p>
<p><note><hi rend='italic'>Priora sunt,</hi> (1) sensualia intellectualibus, et haec revelatis.</note> <hi rend='italic'>40. Sensualia sunt priora Intellectualibus: qvia nihil est in Intellectu, qvod non prius fuerit in Sensu.</hi> Revelata vero aliunde (qvum complementum sint Cognitionis nostrae in iis, ad qvae nec Sensu nec Ratione pertingimus: lubentius alioqvi omnia cognoscimus per nos ipsos, si datur) non alibi nativam inveniunt sedem, qvam post illa. Altera ratio, cur in Sapientiae Schola <hi rend='italic'>primum tradi debeant Sensualia, dehinc Intellectualia, tandem qvae a Revelatione divina veniendo Fidem et Obedientiam</hi> (captivatis Sensibuscum Ratione) <hi rend='italic'>reqvirunt,</hi> haec est: qvia Res optime sic cognoscuntur qvomodo fiunt, et se invicem conseqcuntur. Primum autem DEUS produxit <hi rend='italic'>Mundum Operibus plenum,</hi> qvae lustramus Sensibus: deinde <hi rend='italic'>Hominem Ratione plenum,</hi> qvi seipsum non capere potest prius, qvam se Rerum imaginibus oppletum videt: tunc enim demum se Mundum minutum, Omnisciiqve DEI simulachrum, agnoscit, et Rerum abstractas species varie inter invicem conferendo, dividendo, rursumqve componendo, rationis lumen et delicias sibi multiplicat. Tandem DEUS Homini creato, et ad contemplandum Mundum introducto, <hi rend='italic'>Vocis suae alloqviô Regulas</hi>
<pb id='s015' n='19/20'/>
<hi rend='italic'>qvasdam superaddidit:</hi> de Creaturarum legitimo usu, debitoqve sibi Creatori obseqvio, ipsum edocens. Hic igitur Ordo si <note>NB.</note> non permittatur inverti, <hi rend='italic'>sed Schola nostra primum accurate discipulos occupet Sensualibus, dehinc Intellectualibus, tandem Revelatis, ingentis Lucis poni fundamentum solidum nemo dubitet.</hi></p>
<p><note>(2) Integra partibus (Generaqve speciebus.)</note> 41. <hi rend='italic'>Integra priora sunt partibus,</hi> qvia ma jora: <hi rend='italic'>(omne enim Totum majus est suâ parte:)</hi> priusqve incurrunt sensum, et feriunt magis. (Nempe rem magnam vides eminus etiam; parvas nonnisi propius accedens, et aliam post aliam lustrans. Tum vero <hi rend='italic'>Integrum Unum est, Partes multae:</hi> facilius autem prehendas unum et citius, qvam multa. <hi rend='italic'>Eadem ratio est Generis ac speciei:</hi> Facilius puer discit nosse Arborem, qvam Arborum recensere species. <hi rend='italic'>Ergo integra rerum, et Genera, semper doceantur et discantur prius;</hi> Partes, et Species, post: ut particularissimarum et specialissimarum rerum cognitio ultimus sit humanae sapientiae gradus. Qvod exemplô Salomonis patet, qvi de omnibus, maximis et minimis, dissertare tum potuit, cum sapientissimus esset, 1 Reg. 4. 33.</p>
<p><note>(3) Simplicia Compositis.</note> <hi rend='italic'>42. Simpliciora item priora sunt compositis, faciliusqve discuntur.</hi> Ex. gr. Facilius puer addiscit scribere et pronuntiare Numerorum cifras decem, qvam variantes in infinitum numerorum complicationes. <hi rend='italic'>Et Literarum elementa viginti et aliqvot,</hi> qvam compositas inde variarum Lingvarum millies millenas voces. Cum igitur per Universa <hi rend='italic'>Lingvarum, Scientiarum, Artium, prudentiarum,</hi> ipsius deniqve <hi rend='italic'>Pietatis</hi> studia, interveniant qvaedam Simplicia, ex qvorum compositione, et varia dispositione, varia surgunt: (unde et istorum <hi rend='italic'>principia,</hi> seu <hi rend='italic'>elementa</hi> dicuntur): si illa <hi rend='italic'>principia</hi> ubiqve praemittantur rite, mire lucidam, facilem, svavemqve facient docendi et discendi Methodum.</p>
<p><note>Potioga potius agi, faciet sanctam Methodum.</note> <hi rend='italic'>43. Sapientem vero Sanctam Methodum faciet aurea illa lex, ut Potiora semper agantur potius.</hi> DEUS scilicet a qvo sunt omnia, et per qvem sunt omnia, et in qvem tendunt et desinunt omnia, ut potissimum habeat in studiis Pansophicis locum: ut hunc ubiqve prae oculis habere, cogitare, amare, timere, cultuqve intimô proseqvi, et tanqvam summum nostrum bonum anhelare, doceamus et discamus omnes. Dehinc Viam ad illum, beatamqve aeternitatem, qvaerere, inventaeqve insistere (ne usqvam periculose deviemus cavendo) gaudeamus. Demum ea qvae praesentis vitae sunt, hîc terminanda, hîc a tergo relinqvenda, prudenter agere consvescamus. <hi rend='italic'>Beata Schola, qvae bona fervide, meliora fervidius, optima fervidissime disci et agi docebit.</hi></p>
<p><note>Parallela vero simul tradi, compendiosam.</note> 44. Compendiosam denique methodum faciet illa Parallelorum junctura: nempe ut <hi rend='italic'>Literas legere et scribere, Res vero ipsas scire et nominale,</hi> eoqve <hi rend='italic'>Sapere, Agere, Loqvi recte,</hi> simul doceantur: in omnibus illis juxta gradus semper eos elevando.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.02.04' n='4' type='section'>
<head>II. <hi rend='italic'>personarum ORDO.</hi></head>
<p><note>Ordo <hi rend='italic'>Classium</hi></note> 45. Personarum in Schola Ordo erit, ut Discentium coetus in certas Tribus, seu Curias, secundum aetatis et profectuum gradus, dispescatur: qvas Tribus receptô Scholis nomine CLASSES appellabimus. Est enim Classis (hôc locô) nihil aliud, qvam <hi rend='italic'>Discipulorum qvos iidem in studiis profectus conjungunt, in unum collectio:</hi> ut eâdem circa eadem diligentiâ occupati, ad eandem metam facilius promoveri qveant simul omnes.</p>
<p><note>Claffes scholae Pansophicae septem.</note> 46. <hi rend='italic'>Talium Classium nos</hi> (praemissâ Scholâ Vernaculâ, literaturae primae) <hi rend='italic'>pro exhaurienda tota scibilium multitudine constituimus septem.</hi> Tres primas et imas, pro <hi rend='italic'>excitandis potissimum Sensibus: totidem pro depurando Rerum Intellectu; postremum pro elevandis Mentibus, vi revelatae lucis, ad DEVM usque.</hi> Et qvia nobis accuratissima Scibilium ( <gap desc='Greek word(s)'/>) divisio ENS Reale, <hi rend='italic'>Mentale, Verbale,</hi> ostendit: <hi rend='italic'>occupamus pueritiam primam potissimum circa Ens Verbale,</hi> li. e. circa Lingvae sensualem analysin, Rerum cognitionem superficialem secum trahentem, Classi ternâ. <hi rend='italic'>Qvartae damus Ens Reale:</hi> qvod Philosophia, Syntagmate accuratô Rerum omnium rationes recludente, explicabit. <hi rend='italic'>Qvinta Intellectûs humani recessus permeando, Entia mentalia speculabitur. Sexta</hi> omnium istorum ad Vitam praesentem, per omnia rationaliter instituendam, tradet usum. <hi rend='italic'>Septima</hi> deniqve Vitae futurae viam, eique hîc jam insistentium beatitudinem, plenius ostendet.</p>
<p><note>Qvibus nominibus distingvendae.</note> 47. Septem has Scholae Pansophicae Classes nominibus distingvendo suis,</p>
<p>appellabimus Classem. I <hi rend='italic'>Vestibularem</hi></p>
<p>appellabimus Classem. II <hi rend='italic'>Ianualem</hi></p>
<p>appellabimus Classem. III <hi rend='italic'>Atrialem</hi></p>
<p>appellabimus Classem. IV <hi rend='italic'>Philosophicam</hi></p>
<p>appellabimus Classem. V <hi rend='italic'>Logicam</hi></p>
<p>appellabimus Classem. VI <hi rend='italic'>Politicam</hi></p>
<p>appellabimus Classem. VII <hi rend='italic'>Theologicam, seu Theosophicam.</hi></p>
<p><note>Et cur ita</note> 48. Quâ ratione Alstedii qvoqve videbimur obsecundâsse consilio, qvi <hi rend='italic'>tres Grammaticae Classes</hi> constitui, <hi rend='italic'>totidem Humanitatis,</hi> svadet. Erit enim hîc primo Grammatica triplex, ad explicandum <hi rend='italic'>Lingvae</hi> (1) <hi rend='italic'>Fundamenta</hi> (2) <hi rend='italic'>Corpus,</hi> (3) <hi rend='italic'>Ornamenta.</hi> Seqvetur (1) <hi rend='italic'>Humanae mentis</hi> in Res omnes directe obversae <hi rend='italic'>capacitas</hi> (2) <hi rend='italic'>et in seipsam restexae,</hi> seipsam intra cancellos suos continendi <hi rend='italic'>solertia</hi> (3) tum <hi rend='italic'>Societates humanas</hi>
<pb id='s016' n='21/22'/>
<hi rend='italic'>colendi industria.</hi> Septimam nos addimus, <hi rend='italic'>Divini studii:</hi> ut ne filios tantum feculi hujus formemus, sed Coeli etiam haeredes.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.02.05' n='5' type='section'>
<head>III. <hi rend='italic'>Instrumentorum doctrinae, LIBRORUM, ORDO.</hi></head>
<p>49. In eo erit. <note>Septiclassis schola habeat Libros classicos septem.</note> Ut septiclassis haec Schola septem habeat Libros: per qvos tota sapienter discendorum et sciendorum multitudo (Vide supra § 4. 6. 7. 8. 9.) ita diducta sit, ut nihil alibi qvaerendum restet, omnia <hi rend='italic'>Necessaria</hi> hîc reperiantur. Idqve eô fine, ut qvisqvis Scholae hujus classes omnes legitime pertranisiisset, libellosqve iis assignatos exhausisset, universaliter doctus evadere, nihilqve in necessariis noxie ignorare, possit. <note>Et qvisqve horum contineat Classis suae pensum totum.</note> Quisqve item iste Liber ut totum Classi suae assignatum contineat pensum: ut qvisqve Discipulorum <hi rend='italic'>Omnia sua secum portare,</hi> aliis non distractum iri, securus, tanto libentius exhauriendo suo illi oceanulo navet operam. <note>Et scripti sint omnes methodô fluisâ</note> Omnes vero et singuli isti Libri, ita sint comparati, ut in iis non tanqvam in Labyrinthis oberrare, sed tanqvam in amoeno Hortulo deliciari, docenti simul et discentibus, liceat.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.02.06' n='6' type='section'>
<head>IV. <hi rend='italic'>LOCI ORDO.</hi></head>
<p><note>1 Qvot Classes tot Auditoria.</note> 50. Loci respectu Ordo erit: <hi rend='italic'>primum, ut qvot Classes, tot constituantur Auditoria distincta:</hi> alias nec docentes nec discentes agere sua libere poterunt, conspectu et vocibus alia agentium impediti. Ut ergo omnes eidem operi intenti totâ mente HOC AGANT, a diversorum objectorum strepitu liberandi sunt, Classesqve ab invicem secludendae.</p>
<p><note>2. Qvot Discipulorum Decuriae tot sub sellia.</note> <hi rend='italic'>51. Secando, in eodem etiam Auditorio distinctione opus est,</hi> in majore praesertim discipulorum turba. Nempe dividendi sunt secundum <hi rend='italic'>decurias; et cuivis Decuriae suus assignandus locus;</hi> praeficiendusqve <hi rend='italic'>decurionis</hi> nomine Inspector, seu Moderator, aut Paedagogus: sive caeteris aetate, aut ingeniô, vel diligentiâ, insignior; sive relictus ex iis, qvi Classem hanc jam transierunt, eôque agendorum hîc jam periti sunt, ut communem Classis Magistrum juvare <note>[Decurionis officia.</note> qveat tanto expeditius. Cujus officium erit (1) Ut omnes sui tempestive adsint, et loca sua occupent, videre. (2) Ut qvisqve qvod agendum est agat, attendere. (3) Si qvem debiliorem, aut tardiorem, caeteris paria facere neqveuntem videt, eum juvare, aut Praeceptori indicare. Verbô, Decuriae suae tanqvam commisso, gregi invigilare, diligentiae et virtutum exemplô praeire, in omnibusqve reliqvis fidum Praeceptoris suô vicarium, et gnavum aliorum Decurionum aemulum, agere Id si qvis non egerit strenue, a Decurionatu removeatur: idqve publice, ut cautioni serviat caeteris.</p>
<p><note>3. magister in conspectu semper Omnium.</note> <hi rend='italic'>53. Tandem Loci respectu observandum est, ut Magister ipse stationem habeat commodam, unde videre Omnes, et videri ab Omnibus, semper possit.</hi> Nolumus enim enim aut in angulo esse, aut latere in turba, aut obambulando solum jam huic jam illi accedere; alicui sic, vel aliqvibus, non omninibus, aliqvid dictantem aut commonstrantem: sed tanqvam Solem sui Orbis stare in sublimi, unde omnibus simul et semel eosdem doctrinarum radios obvertens, illuminare qveat omnes pariter. Cathedram ergo habebit subselliis altiorem, et fenestris luminiqve obversam sic, ut si qvid per Tabulam (autopsiae causâ) pinget, videri ab omnibus clare ac distincte possit.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.02.07' n='7' type='section'>
<head>V. TEMPORIS ORDO.</head>
<p><note>Temporis dispensatio sapiens qvâ in re consistat.</note> 54. <hi rend='italic'>Temporis dispensatio sapiens, si usqvam necessatria est, tum vel maxime ubi sapientiae colligendae datur Opera:</hi> ne qva ejus pars inutiliter effluat, ingeniaqve sterilescere faciat: aut rursum, ne spatia divinitus satis liberaliter concessa, sed parcitate nostra nimis in arctum coacta, ingeniis vim inferant. Temporis itaqve in Schola Pansophica talis esto dispensatio, ut <hi rend='italic'>Anni, Menses, Dies, Horaeqvae singulae, sua certa pensa habeant, absolvenda intra terminum suum necessario.</hi> Id autem qvomodo?</p>
<p><note>Discendorum pensa mediocribus accommodanda ingeniis.</note> 55. Assignatum cuivis Classi pensum annuum ita sit mediocribus attemperatum Ingeniis, ut illis intra annum commode absolvi, celeriora vero et tardiora ingenia ad eandem mensuram reduci qveant. Qvod bonô usu fiet: qvia praecocia ne ante tempus effoeta fiant, sufflaminanda; hebetiora autem ut tandem etiam sufficiant, exemplis et societate excitanda, promovenda, juvandaqve, sunt.</p>
<p><note>Classes semel annô inchoandae</note> 56. Unde seqvetur, congruum fore Ordini bono, ut omnes Classes semel annô studia sua inchoent et claudant: nempe aut vere, aut, si commodius videatur, autumnô. Eôqve extra terminum hunc nemo in Scholam (ordinarie) recipiatur: ut institutio omnium simul procedere, ejusdemqve studii cursus cum anni decursu omnibus ejusdem Classis Discipulis absolvi possit. Nempe sicut in Typographeo: ubi qvotqvot Libri exemplaria typis describenda sunt, tot prelo subjiciuntur mox ab initio: neqve post addi, aut demi, qvicqvam potest sine jactura. Hoc si observabitur, posset tota qvaevis Classis ad seqventem promoveri qvotannis: conspicuô semper, qvantô numerô se multiplicet Eruditio, documentô.</p>
<pb id='s017' n='23/24'/>
<p>57. Qvod menstrua, bimestria, trimestria etc. pensa attinet, specialius de illis postea: nunc de divinis dicendum est hoc unum generaliter, <hi rend='italic'>Nullâ die pluribus qvam sex horis occupandam esse juventutem, iisqve omnibus publice: privatim illis nihil imponatur agendum</hi> (praesertim inferioribus) nisi qvod ad recreationem aut parentum ministeria spectat. (Si qvis cogitet, Discipulos extra Scholam non occupari, nimiae liberalitatis fore: Respond. 1 Scholam dici <hi rend='italic'>Officinam literariam:</hi> hîc ergo qvod ad literarium profectum facit agendum est, non extra. <hi rend='italic'>2 Manda ut vis, ut hoc vel illud extra Scholam agant, non agent tamen</hi> (ut aetatis hujus mores sunt) <hi rend='italic'>nisi perfunctorie, negligenter, vitiose:</hi> praestat autem non agere, qvam vitiose agere, 3 <hi rend='italic'>Tempora studiosorum ita partimur, ut octo cedant labori, totidem nocturnae qvieti, totidem vitae negotiis et recreationibus.</hi> Patiamur qvaeso, illis non deesse, ubi suô arbitriô agant (ad id a natura facti) obseqventiores eos rursum habituri, in iis qvae nostrô agi debent arbitriô.)</p>
<p>58. Horas tamen illas sex studiis qvotidie destinatas, nolumus etiam esse continuas, sed interpositis respirationibus relaxatas. Exerceriqve matutinis horis potissimum <hi rend='italic'>Ingenium, Iudicium, Memoriam;</hi> pomeridianis, <hi rend='italic'>Manum, Vocem, Stylum, Gestus.</hi></p>
</div2>
<div2 id='Co3A.02.08' n='8' type='section'>
<head>VI. <hi rend='italic'>OPERARUM ORDO.</hi></head>
<p><note>Studia dividuntur in I. primaria</note> 59. Operarum seqvitur Ordo; cujus eo redibit summa, ut cujusqve Classis <hi rend='italic'>studia sine, Primaria, Secundaria, Tertiaria. Primaria,</hi> qvae Sapientiae Eloqventiae, Honestatisque et Pieratis essentiam, nucleum, medullam continent: ut sunt Lingvarum, Philosophiae, Theologiaeqve studia, <hi rend='italic'>Secundaria,</hi> <note>II. secundaria.</note> qvae primariis illis duntaxat auxiliantur, nec tam faciunt ad esse, qvam ad bene esse: ut est <hi rend='italic'>Historicum studium,</hi> non, circa contemplandas res universales, statas, fixasqve, sed circa colligendos particulares casus, occupatum, et alia qvaedam <note>III. tertiaria</note> (de qvibus § 70.) <hi rend='italic'>Tertiarium</hi> studium voco curam rerum, qvae ad sapientiam, eloqventiam, mores, pietatem per se nihil conferunt, ad conservandum tamen valetudinis, vigorem, et mentis alacritatem, multum: ut sunt <hi rend='italic'>varcae Recreationes, etiam ludicrae.</hi> Cum vero nihil horum abesse a Schola Pansophica oporteat, reducenda sunt in ordinem omnia, ut se mutuo on impediant, sed juvent.</p>
<p><note>Primaria exercitatio cirea.</note> 60. <hi rend='italic'>Primaria studia stractari necesse est primarie (1) per omnes Classes (2) Gradatim (3) Methodô eâdem.</hi> Dum per <hi rend='italic'>Omnes Classes</hi> dico, hoc volo: <hi rend='italic'>ut simper et ubiqve hîc <note>I. sensus</note> poliantur Discipulis,</hi> primo SENSVS, ad res semper distinctius observandum. Deinde <note>II. Intellectum.</note> <hi rend='italic'>INTELLECTVS,</hi> ad res magis magisqve penetrandum. Tertio <hi rend='italic'>MEMORIA,</hi> <note>III. memoriam.</note> ad plus plusqve capiendum. <note>IV. Lingvam.</note> Qvarto <hi rend='italic'>LINGVA,</hi> ad percepta melius semper proloqvendum. Qvinto <hi rend='italic'>MANVS,</hi> <note>V. manum.</note> ad qvicqvid opus est indies artificiosius operandum. <note>VI. Aninum.</note> Sexto <hi rend='italic'>ANIMVS,</hi> ad honesta melius audendum, et agendum. Septimo <note>VII. Cor.</note> <hi rend='italic'>COR,</hi> ad sancta ferventius adamandum et anhelandum.</p>
<p><note>Omnia simul exercendal ubiqve, sed gradatim</note> 61. Omnia haec GRADATIM, dico: nempe ut omnia illa qvorum <hi rend='italic'>Classis prima posuit fundamenta, in Classibus seqventibus ampliora capiant incrementa.</hi> Ad eum modum qvô se plantata feliciter Arbuscula quotannis dispandit latius: ramis, qvos primum nacta fuit, semper iisdem servatis, in majorem tantum amplitudinem explicatis.</p>
<p>Qvorum graduum in qvovis studio cum tres sint distinctissimi, <hi rend='italic'>Principium, Profectus, et Perfectio,</hi> recte per hos ire, erit irede virtute in virtutem. <hi rend='italic'>Ostendam vero gradus hos in septem illis Primariorum studiorum objectis.</hi></p>
<p><note>I. sensuationum gradatio</note> 62. <hi rend='italic'>SENSVVM, et sensatiomum, primusgradus in Infantibus cernitur:</hi> qvorum Oculi luminibus, Aures sonis, Lingva saporibus, etc. obvertere se incipiunt. <hi rend='italic'>Secundus in adultis, arte non adjutis:</hi> qvi exercitatione: multâ, multa et acute vident, audiunt, etc. <hi rend='italic'>Tertius</hi> in illis, qvi lucis et colorum, et radiationis, et visionis, et perspiciliorum etc. sicut et eorum qvae in aliorum sensuum structura concurrunt, modum et causas, differentiasqve, nôrunt, eôqve Sensuum acrimoniâ ad qvasvis deprehendendans subtilitates uti sciunt.</p>
<p><note>II. Intellectionis gradation.</note> 63. INTELLECTUS rerum, itidem sunt gradus tres. Primus, cum aliqvid cognoscitur <hi rend='italic'>historice,</hi> per, <gap desc='Greek word(s)'/> qvod sit, <hi rend='italic'>secundus,</hi> cum congnoscitur scientifice per <gap desc='Greek word(s)'/> qvid sit, et cur ita. <hi rend='italic'>Tertius,</hi> cum res cognoscitur <hi rend='italic'>conseqventialiter,</hi> per, <gap desc='Greek word(s)'/>, seu <gap desc='Greek word(s)'/> h. e. fundamenta rei tam rationabiliter perspectando, ut nova etiam ejusdem generis excogitare qveat. Exempli gratiâ: Si qvis intelligit Compassi usum, eôqve uti potest, experientiâ solâ doctus: primum habet cognitionis gradum. Si qvis fundamenta etiam ita constructi Compassi intelligit, est in gradu secundo. Si deniqve eo usqve progressus est, ut novae formae Scioterica exeogitare valeat, in tertio.</p>
<p><note>III. memoriae gradus.</note> 64. <hi rend='italic'>MEMORIAE gradus</hi> sunt, primus, rem generaliter tenere: secundus, majora et potiora recensere posse: tertius, per omnes minutias omnia recitare.</p>
<p><note>IV. Lingvae gradus.</note> 65 <hi rend='italic'>LINGVARVM studii</hi> rationalis iidem sunt gradus, <hi rend='italic'>Balbuties, Loqvela, Facundia.</hi>
<pb id='s018' n='25/26'/>
In primo discuntur Sermonis fundamenta, Voces sigillatim intelligendae, pronuntiandae, flectenche: praesertim breviores, primitiv et simplices. In secundo discitur qvomodo Voces combinentur in Phrases, et construantur in Sententias ac Periodos. In tertio demum qvomodo ex omnibus istis Orationis flumen svaviter potenterqve fluat.</p>
<p><note>V Manuum exercendarum gradus</note> 66. MANUS item exercetur ad motum, et actiones qvasvis, <hi rend='italic'>primum</hi> ita ut se in potestate habere, et ad rationis nutum flectere, incipiat. <hi rend='italic'>Dehinc,</hi> ut producat Opus suum sine evidentibus mendis. <hi rend='italic'>Tandem</hi> ut ornate qvoqve ac celeriter.</p>
<p><note>VI Morum scicutiae gradus</note> 67. In MORUM studio idem observari potest. Primum ut caveantur crassi Grobianismi: dehinc subtiliores: tandem omnia in actionibus, et gestibus, et verbis, ad decorum et svavitatem usqve composita sint.</p>
<p><note>VIII Pietatis gradus</note> 68. Nec alia est CORDIS, seu Animae, ad intimam Pietatem, nisi talis gradata formatio. <hi rend='italic'>Gradus vero hîc primus est, Theoria:</hi> h. e. omnium eorum qvae DEUS revelavit, mandavit, promisit, vera et plena cognitio. (Scire enim haec tantum, etiamsi per omnes Angelicas subtilitates, nihil adhuc est nisi limen Pietatis.) <hi rend='italic'>Secundus gradus est Praxis:</hi> h. e. Fidei, Charitaris, Spei, ipsô vivô actu exercitatio perpetua. De qva ita Scriptura: <hi rend='italic'>Intellectus bonus est omnibus facientibus ista</hi> (seu, ut Hebraica habet veritas, <hi rend='italic'>Prosperatio bona omnibus facientibus ista,</hi> Psal. 111. 10,) <hi rend='italic'>Ultimus gradus est Perfectio Fidei, Charitatis, Spei, ad sectiritatem usqve;</hi> qvam Apostoli <gap desc='Greek word(s)'/> (Coloss. 2. 2. Hebr. 6. 11. etc.) Et Fidem omnia vincentem (1 Joh. 5. 4.) et Charitatem DEI diffusam in cordibus nostris per Spiritum S. (Rom. 5. 5.) foras ejicientem metum (1 Joh. 4. 18.) et anchoram spei tutam ac sirmam, ingredientem usqve ad interiora Velaminis, ubi praecursor noster est (hoc est in Coelum, Hebr. 6. 19. 20.) et Pacem DEI exsuperantem omnem sensum (Phil. 4. 7.) etc. appellarunt. Haec enim talis plerophoria demum facit, ut qvaecunqve Deus revelavit absqve haesitantia credendo, qvaecunqve mandavit ardenter exseqvendo, qvaecunqve promisit in spe contra spem exspectando, DEUM in nobis, et nos in DEO, habitare sentiamus, eôqve vitam coelestem jam sub Coelo agere, h. e. in mediis etiam aerumnis aeternae svavitatis sensu perfundi) incipiamus.</p>
<p>69. Dixi etiam (§ 60.) <hi rend='italic'>Omnia haec primaria studia esse Methodô eâdem tradenda:</hi> per parallelismum nempe perpetuum, Rerum, Conceptuum, Verborum. 2. per Scientiam, Intelligentiam, Usum. 3. per Exempla, praecepta, praxin. Praxin autem per autopsiam, autolexiam, autopraxiam. Ut videlicet Res cognoscenda, aut facienda, aut eloqvenda, primum egregie praemonstretur: mox (si opus) explicetur, ut nemo non intelligere possit: tandem imitatione (sive rei explicatipnem iterando, sive memoriae mandando, sive manu exprimendo) tentetur tam. diu, et tam accurate, donec exemplar qvam proxime exprimi pateat. Quâ solâ ratione obtineri poterit, ut <hi rend='italic'>nulla dies abeat, qvin linea ducta supersit:</hi> imo nulla hora, in qva nova scientiae accessio non fiat evidenter.</p>
<p><note>Secundarium studium duplex</note> 70. <hi rend='italic'>Haec de primariis studiis. Secundarium esse dixi,</hi> qvod istis adminiculatur. (1) Historicum studium. (2) Ingeniorum Exercitia ad placitum instituta. (3) Extraordinaria qvaedam, extraordinarie qvibusdam permittenda pensa: (de qvibus §. 83.)</p>
<p><note>I. Hostioricum</note> 71. Qvia enim Historicum studium Sensus valde oblectat, phantasiam excitat, Eruditionem ornat, Lingvam locupletat, Judicium de rebus acuit, Prudentiamqve tacite fotmat etc. comitem esse primariis studii s volumus perpetuum, per omnes Classes. Sed et ipsum ita gradatum, ut primariis Classium penlis respondeat. Exempli gratia: Clasii tertiae (nec enim prius inchoari potest, aut opus est, cum tironibus ipsa Rerum Nomenclatura pro historia sit) assignari poterit Fasiculus historiarum ad vitam qvotidianam spetantium, <hi rend='italic'>Moralium</hi> nempe, ad ingenerandum Boni amorem, et Mali odium, accomodatarum. Classi qvartae, Philosophicae, non male conveniet <hi rend='italic'>Historia Naturalium,</hi> rariora et admirabiliora in Operibus DEI recensens. Qvintae, Logicae, qvadrabit <hi rend='italic'>Historia Mechanica,</hi> Ingenii humani delicias, qvaesita et inventa, qvaerendaqve et invenienda) explicans. Politicae Classi pulchre serviet <hi rend='italic'>Historia Ritualis,</hi> varias Gentium variarum circa varia consvetudines enarrans. Supremae deniqve Classi jucundus comes erit <hi rend='italic'>Historia Vniver salis,</hi> seculorum cursum, et in his prudentiae et stultitiae humanae (rum inter se, tum cum divina Providentia) varias luctas, mirabilesqve casus etc. retexens.</p>
<p><note>II Exercitio rum variorum.</note> 72. Et q via <hi rend='italic'>VSVS solus facit artifices:</hi> nobis autem homines omnium gnaros, et. in omnibus vexsatiles, eoqve ad omnia idoneos, efficere animus est: <hi rend='italic'>praxi discentium. fervere capimus Classes omnes</hi> EXERCITIIS nimirum perpetuis, Lectionum et Scriptionum, Repetitionum et Concertationum, Versionum et Reversionum, Disputationum et Declamationum etc. Dividemus proinde Exercitia ejusmodi in Exercitia <hi rend='italic'>(1) Sensuum (2) Intellectus (3) Memoria (4) Historiae (5) Styli</hi>
<pb id='s019' n='27/28'/>
<hi rend='italic'>(6) Lingvae (7) Vocis (d) Morum (9) Pietatis dennique.</hi></p>
<p><note>Nempe (1) Sensuum</note> 73. <hi rend='italic'>Sensuum exercitia</hi> necessaria sunt ante omnia, nusqvam et nunqvam intermittenda: qvia <hi rend='italic'>Sensus Animo ad scientiam duces sunt.</hi> Efficiendum igitur, ut qvicqvid nostros scire volumus, sensibus objiciamus: ut ipsa praesentia Objecta feriant, moveant, trahantqve Sensum; Sensus autem Intellectum: eôqve <hi rend='italic'>discitpulis non Nos loqvamur, sed Res ipsae.</hi> Qvaliter nobiscum DEUS in hac mundi Schola agit; ubi totum Naturae theatrum picturis, statuis, et imaginibus replevit: iisqve visbilibus, tangibilibus, gustabilibus, sonoris, odoris, per qvas nos tacite, sed potenter, erudit: praeceptis Verbô suô additis paucissimis. Sic igitur in Schola qvoqve <note>Tota Schola pictura sit:</note> nostra comparandum est, <hi rend='italic'>ut qvicqvid: de Rebus ipsis sciri opus est, per Res ipsas doccatur. h. e. Res ipsae videndae, tangendea, audiendae, odorandae, etc. sistantur, qvantum potest: sive per se, sive per vicaria simulachra.</hi> Cujus Sensualium Exercitii Pars erit, ut <hi rend='italic'>omnia Auditoria</hi> per omnes parietes, intus et extra, <hi rend='italic'>plena sint Picturarum, Scripturarum Gnomarum, Emblematum</hi> etc. de qvo particularius postea.</p>
<p><note>Omnesqve Scholastici Libelli.]</note> 74. Possent tamen et Libri picturis id genus repleri: qvia sic semel impensis hanc in rem factis, serviretur omnibus simul Scholis, non illi duntaxat ita picruratae soli. Essetqve res durabilior. Et doceri sic Discipuli possent non tantum in Auditoriis illis publicis, sed ubivis. Sicubi tamen fieri potest, fiat utrumqve: ut tum Parietes tum Libri omnimodarum rerum (qvas Juventutem alte inbibere volumus) objiciant Imagines: ut qvoqvo se vertant oculi, objectis feriantur. Valeat hîc etiam: <hi rend='italic'>Praeseat abundare qvam deficere.</hi></p>
<p><note>(2) Exercitia Intellectûs.</note> 75. <hi rend='italic'>Intellectûs exercitia</hi> ordinarie qvidem erunt perpetua, lectionibus singulis, Methodô nostrati traditis: ubi cujusvis pensi praemonstrati, praeceptionibusqve illustrati (mox a discipulis reposcetur, an, et qvomodo perceperint) ratio: qvia dum ubiqve hîc formamus Homines, non psiittacos, per clarum Intellectûs lumen ducendi sunt ubiqve. Institui tamen Repetitiones bonum erit sub finem etiam cujusqve hebdomadis, et ante. denuntiatas ferias ordinarias qvasqve (de qvibus paulo post) Praeceptoris arbitriô. Qvi omnium eâ hebdomade, mense, trimestri etc. actorum examen instituat: laude mactans diligentes, certos, ac promptos, ignominiâ caeteros.</p>
<p><note>(3) Memotiae</note> 76. <hi rend='italic'>Exercitia Memoriae perpetua esse volumus,</hi> qvia verissime Qvintilianus: <hi rend='italic'>Tantum scimusi qvantum memoriâ tenemus.</hi> Non tamen ut privatâ maceratione qvidqvam ediscendum injungamus dise ipulis, Sed ut clare intellectortim sufficienti et jucundâ repetitione ultro haerere faciamus omnia. An haercant autem sic percepta, exercitii genus constitui potest ejusimodi, ut Discipulis detur potestas seinvicem provocandi, uter promptius praeterita pensa reddere qveat. Qvod fieri poterit singulis Examinibus hebdomadariis, ut cuilibet inferiori qvemlibet superiorem, in facie totius Condiscipulorum gregis, ad Memoriae concertamen provocare liceat: brabeum Victori debitum, erit <hi rend='italic'>Loci praerogativa.</hi> Ita aemulatione mutuâ (dum inferiores ascendere optabunt, superiores autem. dejici metuent) acuetur diligentia omnium; Memoriaqve, Sapientiae thesaurus, locupletabitur admodum.</p>
<p><note>(4) Historiarum</note> 77. <hi rend='italic'>Historiarum exercitium inter memoriae exercitia referri poterit,</hi> in qvantum has qvoqve Discipuli a se invicem reposcere non intermittent: <hi rend='italic'>hîc tamen aliud qvid ordinare libet.</hi> Nempe ut hebdomadatim hora constituatur (vel Mercurii die ipsa meridiana, mox a prandio) qvâ toti Scholae coetui praelegantut ordinariae Mercatorum Novellae ubi haberi possunt. Sin, <hi rend='italic'>ex Mercurio Gallo-Belgico qvid praeteritô semestri ubivis per Orbem Terrarum memorabiliter gestum sit, praelegitor, et explicator.</hi> Habebit ea res usum triplicem. <hi rend='italic'>1 Ad Lingvae firmandum usum. 2 Adpraesentis avi historiam qvaltercunque cognoscendam:</hi> ut qvi Regum nunc vivant; cum qvibus Pacem colant, aut Bellum gerant, hi vel illi Populi; qvae comrnissa sint praelia, et qvô eventu; qvae obsessae vel expugnata; Urbes etc non ignorent. <hi rend='italic'>3 Tandem Geographiam sic, et Regionum suum, aliud agendo addiscent?</hi> Praeceptore omnia his talium rudibus plenius explicante, qvam Author gesta breviter (locorum et personarum gnaris) narrat.</p>
<p><note>(5) Styli.</note> 78. <hi rend='italic'>Styli Exercitia</hi> ordinaria qvotidiana qvoqve erunt, ultimâ pomeridianâ horâ; ad obtinendum, ut Manus prompta esse Mentis interpres adsvescar. <hi rend='italic'>Extraordinarium tamen hîc etiam aliqvod institui qvid vetat?</hi> Ex. gr. Svadeatur Discipulis (a tertia incipiendo Classe) ut se Epistolis qvam saepissime scribendis (sive ad absentes cognatos et amicos, sive ad se invicem, duo qvidam certi, de argumento certo) exerceant. Attendantqve Decuriones, ut nemo suorum hoc extraordinarii exercitii genus intermittat. Praeceptor vero interdum (vel semel Mense, nempe circa singulas calendas) exqvirat, Qvot, et ad <hi rend='italic'>Qvos, et qvam Diligenter, epistolas qvisqve exaraverit mense isto?</hi> Tum jubeat praelegi, unam et alteram, hujus et illius, qvem ipse nominabit. Tandem faciat copiam, ut qvi se solitô diligentiorem, aut feliciorem fuisse, et prae illis jam auditis singularius
<pb id='s020' n='29/30'/>
aliqvid praestitisse, eôqve laudem reportare posse confidit, assurgat, illaqve sua relegat. Incredibile qvantum hoc exercitii genus et ingenio et stylo acuendis prosuturum sit.</p>
<p><note>(6) Lingvae.</note> 79. Lingva sermonibus bene exercebitur, si colloqvia tantum Latina Latinae Scholae suerint. Placet tamen singulari qvodam institutô extemporaneorum qvoqve Sermonum promovere puritatem: qvod tale sit. Diligentia hîc custodem, qvem <hi rend='italic'>Signum emendationis</hi> vocant, constituimus libelluni e charta pura compactum, <hi rend='italic'>Prisciationaatix</hi> appellandum, ei qvi in Priscianum peccaverit disciplinae gratiâ in manus dandum: eidem libello mox inscriptô, qvid contra Latinitatem peccârit. Ita crescet Erratorum Catalogus: qvem saepius revidendo, et ubi maxime labatur lingva recogitando non labi discent. Praesertim si poenae gradus constituantur: nempe ut primum peccantis mitior sit; in eundem denuo impingentis lapidem, gravior; gravissima, si qvis tertio idem peccaverit peccatum. Indicio enim id erit exiremae cujusdam supinitatis pluries ictum non resipiscere tamen. Talem <hi rend='italic'>Priscianomastigem</hi> coustitui utile erit, ut ab iterandis iisdem lapsibus cautiores reddantur: inprimis ad eluctandum facilius idiotismos (Hungarismos, Slavonismos, Germanismos) qvibus potissimum Latinitatem corrumpi constat. Ita <hi rend='italic'>Priscianomastix</hi> non tam erit admiflae culpae poena, qvam non admirtendae remedium. Qvia vix qvisqvam hunc ractus a revidendo temperare sibi poterit: ubi sua et aliena errata recognoscens cavere discet.</p>
<p><note>(7) Vocis.</note> 80. <hi rend='italic'>Vocis exercitia erunt Musica,</hi> hymnos sacros decantando qvotidie, in Schola et extra Scholas. Qvâ in re nemini parcendum, sive Nobilis sit qvis, sive ignobilis: adsvescant omnes (Davidis exemplô) cantare et psallere Domino, tam in congregationibus sanctorum, Ecclesiae aut Scholae, qvam privatim. Sed et figurali <hi rend='italic'>Musicae assignandae erunt horae certae,</hi> ut sic etiam harmoniae studium plenius in Schola harmonica vigeat. Posset et Instrumentorum Musicorum introduci usus, ornamento inprimis Nobilitati futurus.</p>
<p><note>(8) Morum.</note> 81. Utqve institutionem nostram altius qvam ad efficiendum Literiones tendere omnes videant, <hi rend='italic'>Morum honestissime effingendorum singularis nobis esse debet cura.</hi> Omnium qvidem ad decus, et amabilem conversarionis svavitatem; Nobilium tamen insuper ad singularem RES AGENDI DEXTERITATEM, et generosam qvandam in verbis, gestibus, actionibusqve, gravitatem. <hi rend='italic'>Exercitia igitur instituenda qvoqve sunt, qvibus sibi adolescentes, cum prudenter, tum animose, res honestas agendi habitum comparent. Cujusmodi erunt. (1) Attentio Praeceptorum,</hi> ut qvicqvid Adolescentes agunt, animô praesenti agant, sine pusillanimitate, aut oculorum et vultûs dejectatione. <hi rend='italic'>(2) Commendatio crebra hujus vel llius Negotii; et Misstatio hinc inde,</hi> ad expediendum hoc et illud, referendumqve aptis verbis, et ordine congruô, qvid et qvoraodo actum sit (nb. Etiamsi aliqvando non sit necesse, aut Praeceptor commodius per se, aut alium qvempiam rem exseqvi possit: exercendae tament in Discipulis industriae causâ, ut ad res qvasvis solerter agendas manuducantur, exercitia haec nullô modô intermittenda sunt: in illis minime, qvos evadere velis industriosos maxime. Ut enim <hi rend='italic'>scribendo scribere, pingendo pingere, cantando cantare etc.</hi> ita agendo agere, et negotia expediendo expedire, discimus. Hinc illud, Oraculi instar hôc locô habendum, FABRI CANDO FABRICAMUR. (3) Hoc etiam: ut Schola tota et qvaelibet ejus Classis, Reipublicae faciem repraesentet, habens suum Senatum et Senatûs praesidem, Consulem seu Judicem, vel Praetorem. Qvi certis diebus consessu habitô judicia exerceant, ad repraesentandum ea qvae in bene constitutis Rebus publicis fiunt. Hoc enim revera erit Juventutem Vitae praeparare, negotiis eos assvefaciendo.</p>
<p><note>(9) Pietatis.</note> 82. <hi rend='italic'>Ptetatis exercitia erunt,</hi> si nunqvam aliter qvam cum fusis ad DEUM devotis suspiriis, aut etiam dictis precibus decantatisve hymnis, lectioneqve et meditatione piâ divini Verbi praemissâ, ad somnum ire, vel a somno se recipere, accumbere mensae vel surgere a mensa, inchoare studia vel finire studia, permittantur. Ut obsignari et resignari in nomine DEI videntes omnia, attendere consvescant primarium doctorem nos formantem et illuminantem, primariumqve bonorum qvorumvis largitorem, non hominem esse hunc vel illum, sed DEUM: cui soli obvertenda sit Anima; qvô obvertitur purius, eo illuminanda fulgidius; et qvô se submittit humilius, eo uberiorem exceptura gratiae defluxum.</p>
<p><note>Extraordinaria pensaqvid?</note> 83. <hi rend='italic'>Resant e secuntdariis studiis Extraordinaria qvaedam pensa, certis personis commit tenda.</hi> Lectio scilicet Libellorum qvorundam cognitu dignorum, operosam tamen Interpretationem, eôque Praeceptoris praesentiam et directionem non tam reqvirentium. Ut sunt, <hi rend='italic'>Dialogi Sacri Castalionis: Erasmi Colloqvia, et de Moribus.</hi> Item, <hi rend='italic'>Colloqvia Vivis, et Introductio in Sapientiam. Textoris, Matmtii Senecae etc. Epistolae:</hi> Deinde Historiae Nepotis, Iustini, Curtii etc. Poetae item, et similes in qvacunqve materia Libri.</p>
<pb id='s021' n='31/32'/>
<p><note>Et cur permittenda? 1</note> 84. <hi rend='italic'>Tales extraordinaria lestiones permittantur tribus de causis. 1 Qvia publicarum Lectionum pensa Ingeniss mediocribus attemperata sunt:</hi> ne ergo excitatiores interim sibi torpere videantur, diutius qvam pro agilitate suâ in eadem materia retenti, evolare liceat, et pervolitare Authores a penso Classis suae non abludentes: et qvorum lectione praesentis studii cursus non turbetur, <note>2.</note> firmetur magis. <hi rend='italic'>2 Qvia ratione hâc caeterorum qvoque diligentia et studiorum amor, eô magis excitabitur,</hi> aemulatione nimirum: cum nemo (nisi forte abjectae indolis) <note>3.</note> in postremis omnino esse volet. <hi rend='italic'>3 Discent jam nunc,</hi> et Praeceptorum sub directione consvescent, <hi rend='italic'>rationabiliter in Attthorum lectione versari.</hi></p>
<p><note>Et qvomodo.</note> 85. <hi rend='italic'>Prudentiâ tantum hîc opus erit, Primum</hi> Ne statim ab initio Classis, anteqvam cum ordinariis libris et lectionibus consverint, extraordinarie aliqvid permittatur, aut obtrudatur, ingeniis: sed post unum et alterum, tertiumve, exactum mensem. <hi rend='italic'>secundo,</hi> Ne permittantur diversi Authores legendi iisdem, sed eidem idem, diversis diversi, ne se confundant. Praeceptor proinde eos pro sua prudentia distribuat, qvibus putabit: moneatqve de Authoris indole ac stilo, et doceat modum utiliter legendi, et notabilia seligendi, inqve diaria referendi. <hi rend='italic'>Tandem</hi> semel hebdomade (extraordinariâ qvoqve horâ) convocabit eos, et qvantum qvisqve in Authore suo legerit, et observaverit, exqviret, excerptaqve relegi, aut memoriter recitari, jubebit. Id autem omnibus caeteris auscultantibus, ut si qvid pulchrum et notabile occurrat, caeteri qvoqve in diaria sua referre possint. Ita qvod qvisqve utile legerit, proderit omnibus, etiam tardioribus: qvi lectione illâ extraordinariâ non fatigati, succi tamen participes esse poterunt.</p>
<p><note>Terti generis occupationes.</note> 86. <hi rend='italic'>Tertii generis studia seqvutuur, non tam ad interiorem Animi culturam, qvam externam corporis agiltatem, eôqve excitandum et fovendum Ingenii vigorem, facientia.</hi> Cujusmodi sunt Lusus varii, et Actiones scenicae.</p>
<p><note>1. Lusus varii.</note> 87. <hi rend='italic'>Per Lusus intelligimus, Corporis et Animi agitationes, Adolescentiae nullô modô prohibendas, reqvirendas potius et urgendas:</hi> dirigendas tamen prudentiâ, ut sine noxa, et cum usu, instituantur. Hujusmodi sunt <hi rend='italic'>Corporis et Valetudinis exercitia, qvae mov fiunt:</hi> id est, vel <hi rend='italic'>Cursu,</hi> aut <hi rend='italic'>Saltu</hi> ad metam; Vel Luctâ modestâ; vel <hi rend='italic'>Pilae</hi> lusu; vel <hi rend='italic'>Globô</hi> et Conis; vel Myindâ; et qvâcunqve simili nihil inhonesti habente agitatione. Usitari qvoque bonum erit exspatiationem foras, ad ambulandum per aream, vel hortum: semper tamen sociata potius qvam solitaria, ut confabulando sese exerceant et recreent, animi causâ. (2) <hi rend='italic'>Sedentarii Lusus per mitti etiam posunt: sed tales, in qvibus Ingenii exercendi occasio sit:</hi> ut <hi rend='italic'>Latrunculorum</hi> et similes. <hi rend='italic'>Chartarum pictarum et Aleae usu interdicendum est omninô:</hi> tum qvia sorte constant, et ingenia anxietate eventûs (ut qvaedam naturae sunt) angunt potius qvam relaxant; tum qvia infames, ob vulgares abusus.</p>
<p><note>2. Scenicae Actiones commendatur, pulchros ob osus</note> 88. <hi rend='italic'>Actiones Scenicas et theatrales, Comaedias praesertim,</hi> non ignoramus qvi: busdam a Scholis arceri: retineri tamen eas, et ubi nullae sunt introduci, svadent. bonae rationes. <hi rend='italic'>Primum</hi> enim per Actiones id genus qvasi publicas, in Spectatorum Theatro, exercitatur humanum ingenium ad alacritatem potentius qvam id ullis admonitionibus, aut etiam totâ disciplinae vi, obtineri qveat. Unde sit, ut Res memorabiles qvaecunqve, facilius memoriae imprimantur ad vivum sic repraesentatae, qvam auditae tantum aut lectae: faciliusqve sic addiscantur multi Versus, et Sententiae, integrive Libri, qvam separarâ maceratione longe pauciores. <hi rend='italic'>Deinde</hi> ad ulteriora qvoqve, alia ex aliis appetenda, insigne est Diseipulis calcar, qvando aut diligentiae laudem, aut negligentia ignominiam, in plurium conspectu reportandam sibi esse sciunt. Qvin et <hi rend='italic'>(tertio)</hi> publicum hoc Praeceptorum, circa sibi commissos diligentiae specimen, ipsis qvoqve Magistris ealcar addit, ut suos spectaculo produci su laudis inter esse credant, eôqve nihil de sedulitate remittant. <hi rend='italic'>Qvarto,</hi> Parentes id pariter oblectat, ac ne sumptuum poeniteat facit, si filios suos pukhre proficere, public eqve placere, conspiciant. <hi rend='italic'>Qvimo</hi> produnt se hâc ratione excellentiora ingenia, cogno. sciturqve promptius, tum ad qvod potissimum Studium qvisqve natus sit, tum qvinam pauperum prae caeteris promotione digni. <hi rend='italic'>Tandem</hi> (qvod maximum est, et vel solum commendationi Scenae sussicit) <hi rend='italic'>qvia Vita hominum</hi> (praesertim Ecclesiae, Politiae, Scholisqve destinatorum (qvales utiqve sunt qvos Schola erudiendos accipit) <hi rend='italic'>colloqvendo et agendo transmit tenda est, compendiose ac jucunde hôc modô, exemplis et amulatione, eô manuducitur Iuventus, ut varia rerum, observare, ad varia ex tempore respondere, Gestus decenter componere, Vultumqve, Manus, Corpus totum, pro re nata moderari, Vocem inflectere ac variare, verbô, Personam qvamcunqve honeste agere, et in his omnibus subrusticô sepositô pudore liberi esse, consvescant.</hi></p>
<p><note>Respondetur ad objecta.</note> 89. Nec obstat, qvod objiciunt qvidam, <hi rend='italic'>pobrosum apud antiqvos. fuisse Histrioniam</hi> <note>1. De Hisstrionia probrosa.</note> <hi rend='italic'>facere. Primo</hi> enim non per omnia id verum est: cum constet Ciceronem tantum Virum, honorisqve tam ambitiosum,
<pb id='s022' n='33/34'/>
cum Roscio histrione amicitiam coluisse. <hi rend='italic'>Deinde,</hi> non professionem nos rerum ludicrarum, sed per ludicra haec ad seria (modô aetati huic accommodô) praeexercitationem, laudamus. <hi rend='italic'>Tandem,</hi> priscarum Comoediarum argumenta erant levia, nugatoria, impura, versusqve saepe spurci, immemorabiles. Ibi Lenones, Meretrices, Parasiti, Servi callidi, Adolescentes lascivi et prodigi, aliaqve id genus qvae ignorare praestat, nedum ut istorum inq vinamentorum personas agere deceat, honestum adolescentem. At nobis desumi possunt Historiae pulchrae et memorabiles (sacrae an profanae, vere gestae an fictae, nihil adeo refert) qvae post etiam suô tempore cognoscendae essent eruditis: hîc vero jucundâ ad vivum repraesentatione non solum innotescunt penitus, sed et insuper agendi illa dexteritas et promptitudo, qvam Juvenibus undecunque comparandam optamus, acqvititur.</p>
<p><note>2. De personarum fictione.</note> 90. Non ignoramus qvibusdam pie religiosis <hi rend='italic'>ipsas faciei imponi solitas persovas, et vestium muliebrium indumenta videri abominationem: qvia id vetuisset DEVS</hi> (Deut. 22. 5.) Atibi DEUS scelerum velamenta et occasiones vetat: cujus criminis hîc umbra nulla. Tum vero evitari potest, Methodô nostrâ, utrumqve: omissis historiis externis, agitatisqve per Scenam Classicis pensis nostris. Ludicra igitur haec Exercitamenta, tanqvam pulchra seriorum praeparamenta (et sine qvibus plenam Ingeniorum culturam frustra speremus) ita nobis retinenda erunt, ut qvôvis trimestri Actus Comici instituantur. De qvorum speciali ratione infra.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.02.09' n='9' type='section'>
<head>VII. CESSATIONUM et FERIARUM ORDO.</head>
<p>91. <hi rend='italic'>Hactenus (a § 59.) Operarum ordo: seqvuntur Cessationes.</hi> Si enim <hi rend='italic'>qvod caret alternâ reqvie dur abile non est;</hi> nos autem exercere Ingenia sic, ut edurare qveant, volumus: <hi rend='italic'>profecto Laboribus remissiones, cessationumqve intervalla, interponi necesse est.</hi> Illas vero Cessationes cujusmodi? <hi rend='italic'>Horarias, Diunas Hebdomadarias, Anniversarias.</hi> Nempe ut post cujuslibet horae attentam Mentis operationem, semihorium respirationi detur: post prandium vero, ac coenam, hora minimum deambulationi et confabulationi. Et post exactum qvemlibet diem, qvieti et somno horae octo: nempe ab octava vespertina, ad qvartam matutinam. Et bis hebdomade, diebus Mercurii et Sabbati, totum pomeridia num tempus a publico vacet, privatis negotiis, aut recreationibus, impendendum. Et circa Anniversarias Christianorum solemnitates (Natalitiorum, Paschatos, Pentecostes) octiduum totum ante, octiduum post. Tandem Vindemiae causâ Mensis unus integer.</p>
<p>92. Si cui in concedendis feriis nimium videamur liberales, is cogitet remanere tamen seriis studiorum laboribus integras 42 hebdomadas; in unaqvaqve autem hebdomade horas 30. Qyod qvia anno conficit horas 1260: nobis vero, ex legibus Methodi nostrae, nulla hora sine nova luculentaqve Eruditionis accessione abit: cogita qvantum Eruditionis et Sapientiae acervum colligi posse spem faciant, integri anni, qvantumqve totius septernii, spatia?</p>
<p>93. Appono omnium, per omnes Classes parallele decurrentiura operarum, synopticam Tabellam. Qvae qvantô simplicior est, tantô a confusione et tricis tutiora sperari poterunt hîc omnia.</p>
<p><hi rend='italic'>Antemeridiano tempore.</hi></p>
<p>I (Horâ 6 ad 7) <hi rend='italic'>Hymni Scripturarum lectio et ruminatio, Precesqve.</hi></p>
<p>III. (ab Hora 7½ ad 8½) Pensum Classis primarium, <gap desc='Greek word(s)'/> theoretice magis.</p>
<p>III. (ab Hora 9 ad 10) <hi rend='italic'>Idem,</hi> practice magis.</p>
<p><hi rend='italic'>Pomertdianô.</hi></p>
<p>I. (A prima ad secundam) <hi rend='italic'>Musica, vel aliud Mathematicum jucundum exercitium.</hi></p>
<p>II. (a semitertia ad semiqvartam) <hi rend='italic'>Historia.</hi></p>
<p>III. (a qvarta ad qvintam) <hi rend='italic'>Exercitium Stjli.</hi></p>
<p><hi rend='italic'>Delineationis generalis finis.</hi></p>
</div2>
</div1>
<pb id='s023' n='35/36'/>
<div1 id='Co3A.03' n='3' type='section'>
<head>SCHOLAE PANSOPHICAE <hi rend='italic'>Pars II.</hi> Septem ejus Classium descriptionem continens Specialem.</head>
<div2 id='Co3A.03.01' n='1' type='section'>
<p><hi rend='italic'>LUstremus jam Classes sigillatim! Et qvia supponimus, habituram qvamqve Auditorium proprium, recenseamus ordine,</hi></p>
<p>I. <hi rend='italic'>Qvid</hi> Inscriptionis <hi rend='italic'>apponi velimus cujuslibet Portae superliminari, et cur?</hi></p>
<p>II <hi rend='italic'>Qvibus parietes exornari</hi> Picturis?</p>
<p>III <hi rend='italic'>Qvaenam ordinanda, pro operarum introitu et clausulis,</hi> Exercitia Sacra?</p>
<p>IV. <hi rend='italic'>Qvos</hi> Classicos, <hi rend='italic'>pensum principale pertractantes,</hi> Libellos?</p>
<p>V. <hi rend='italic'>Qvae a prandio</hi> Mathematica exercitia?</p>
<p>VI. <hi rend='italic'>Qvid</hi> Historiae <hi rend='italic'>hîc aut illîc.</hi></p>
<p>VII. <hi rend='italic'>Qvae</hi> Styli exercitia, <hi rend='italic'>et qvomodo, instituenda?</hi></p>
<p>VIII. <hi rend='italic'>Qvid</hi> Accessorii studii <hi rend='italic'>ordinandum, et qvomodo?</hi></p>
<p>IX. <hi rend='italic'>Qvinam</hi> Lusus et recreationes <hi rend='italic'>(singulari ratione his aut illis) concedendae videantur?</hi></p>
<p>X. <hi rend='italic'>Qvas</hi> Repetitiones, Examina, Actionesqve scenicas, <hi rend='italic'>singulis Classibus institui conveniat.</hi></p>
</div2>
<div2 id='Co3A.03.02' n='2' type='section'>
<head>I. Classis VESTIBULARIS.</head>
<p><note>Inscriptio portae.</note> <gap desc='Greek word(s)'/></p>
<p><hi rend='italic'>Nemo illiteratus ingreditor.</hi></p>
<p>RAtio inscriptionis est, ut pateat <hi rend='italic'>literarum rudes huc non admitti, sed legendi gnaros.</hi> Immisceri enim analphabetos remoroe foret, non Magistro solum hujus Classis, sed toti Coetui. Absol vant ergo Sapientiae tirunculi suam cum primis elementis luctam alibi, ut huc literari jam veniant.</p>
<p><note>Picturae Auditorii.</note> II. Ut autem immissi huc qvoqvô se vertent Sensuum informationes habeant, <hi rend='italic'>perpingendi erunt Ommes qvatuor Auditoru parietes illis ipsis</hi> rebus, qvas hîc discere habent. Nempe</p>
<p>(1) Elegantissimis <hi rend='italic'>Latinarum Literarum characteribus</hi> (majusculis et minusculis, antiqvis et eursivis) unde Calligraphiam discant.</p>
<p>(2 et 3) <hi rend='italic'>Declinationum et Conjugationum Typis</hi> qvos inter Nomina declinandum, et Verba conjugandum, eôusqve tironibus intueri jus fasqve sit, donec ipsismet a programmate pendere pertaesis, reqve penitus intellectâ, et usu firmatâ, memoriter omnia recitare, qvam intuitione oculos fatigare, magis volupe sit.</p>
<p>(4) <hi rend='italic'>Sententiolis perbrevibus, Regulas Vitae summas continentibus,</hi> sub Classis finem memoriae infigendis.</p>
<p><note>Sacra.</note> III. <hi rend='italic'>Exercitiis sacris</hi> assignabuntur Capita Catechetica, cum breviculis aliqvot <hi rend='italic'>hymnis et precatiunculis.</hi></p>
<p><note>Classicus Liber.</note> IV. Primarius Liber VESTIBULI nomine insignitur: <hi rend='italic'>Cardines Rerum,</hi> ex qvibus Universum constat; et <hi rend='italic'>Radices Vocum,</hi> ex qvibus Ling va surgit; eôqve <hi rend='italic'>Bases Intellectûs nostri primas et imas,</hi> continens: cum adjuncta <hi rend='italic'>puerili Ethica.</hi></p>
<p><note>Exercitium Mathematicum:</note> V. Mathematicum qvoqve jam hîc assignandum erit pensum: ut pateat non jocosum fuisse, qvod Plato Scholae suae. valvis praefigi curavit, <gap desc='Greek word(s)'/> Sapiens enim antiqvitatis institutum fuit, ut imbuenda Sapientiae studiis Juventus a Numeronim et Mensurarum scientia ordiri, eâqve praeexercirari, necesse haberet: qvaudoqvidem qvemadmodum Mundus, et omnia harmonica,
<pb id='s024' n='37/38'/>
ad Numeros, Mensuras, Pondera, constructa sunt, et construuntur: ita Mens nostra a Numerorum, Mensurarum, Ponderumqve contemplatione ad Res ipsas rationabilius spectandum tum lumen tum acumen accipit. Unde Scientiis circa rerum Qvantitatem occupatis <gap desc='Greek word(s)'/> <hi rend='italic'>(Disciplinarum)</hi> nomen inditum est: reverâqve Mathematum ignaro multa rerum mysteria clausa sunt. Ergo nos ad Universalis sapientiae Scholam admittendos nostros, merito etiam prius adhoc Divinae Sapientiae Vestibulum sistimus: ut simul cum Literis Numeros qvoqve scribere; pronuntiare, intelligere, discant. Qvod vel eô respectu necessarium jam erit, ut contentos Vestibulari libello numeros intelligere, allegataqve promte inqvirere, valeant. Hoc illis erit <hi rend='italic'>Arithmetices rudimentum. Ex Geometria</hi> nihil eis, praeter <hi rend='italic'>Puncti et Lineae</hi> formaturas, damus. Ex <hi rend='italic'>Musica</hi> vero <hi rend='italic'>Vocum et Clavium scalam,</hi> cum solmisandi qvaliqvali usu. (Turpe enim est <hi rend='italic'>Musarum cultores Musices ignaros esse:</hi> unde olim Themistocles, cum recusasset Lyram, habitus est indoctior.)</p>
<p><note>Historicum:</note> VI. <hi rend='italic'>Historicus Liber</hi> nullus hîc est, praeter Vestibularem Textum. Ex hoc illis, occasione cujuscunqve Vocabuli, narrari potest aliqvid vernacule, ad titillandum aures et phantasiam, eôqve animos praeparandum ad Historiarum amorem.</p>
<p><note>Styli.</note> VII. <hi rend='italic'>Styli exercitium</hi> item non aliud erit, qvam Vocabulorum descriptio, Versio et reversio, Declinatioqve et Conjugatio: jam e libris (aut pariete) jam memoriter. Sub finem tamen Classis etiam Vocum in Phrases copulatio.</p>
<p><note>Accessorium nihil.</note> VIII. Neqve aliqvid accessorii studii ordinamus: praeterqvam Colligraphiae, et picturae, ut hanc privatâ diligentiâ excolant accuratius.</p>
<p><note>Lusus.</note> IX. <hi rend='italic'>Lusus permittantur,</hi> qvalibus per aetatem, et Gentis consvetudinem, idonei sunt.</p>
<p><note>Actio scenica.</note> <hi rend='italic'>X. Actio scenica erit Examen publicum,</hi> inter ipsos Discipulos reciproce sic agitandum, ut qvem sibi qvisqve colluctatorem elegerit, eum qvaestionibus urgeat: primô trimestri exactô, ex Capite I. Vestibuli; secundo e II et III; tertio e reliqvis; qvarto per Grammaticam Vestibularem.</p>
<p>His rite administratis, auferent primae hujus praeliationis tirones justa spolia: <hi rend='italic'>Latinae scilicet Lingvae, et cum illa Philosophiae atqve Logicae, prima et ima fundamenta.</hi></p>
</div2>
<div2 id='Co3A.03.03' n='3' type='section'>
<head>II. Classis JANUALIS.</head>
<p><note>Inscriptio portae.</note> <gap desc='Greek word(s)'/>.</p>
<p><hi rend='italic'>Nemo mensurarum ignarus ingreditor.</hi></p>
<p>RATIO ex dictis jam patere potest. Qvia enim hic jam Numerorum crebrior intervenit usus, et circa rerum differentias major emergit lux, Matheseos huc afferri initia (saltem qvalia primae assignavimus Classi) necessum est.</p>
<p><note>Picturae Anditorii.</note> II. <hi rend='italic'>Icones insigniorum in Ianuae</hi> Textu descriptarum <hi rend='italic'>rerum</hi> (qvae nostra in regione ad vivam autopsian haberi non possunt) exstare hîc bonum erit: ab altera parte Naturalium, ab altera Artificialum. Reliqva duo latera singularissimis, respectu Lingvae vernaculae necessario observandis.</p>
<p><note>Sacra.</note> III. Pietatis exercitiorum addetur sylvula: cum Catecheticis praeceptis ad ungvem hoc annô ediscendis.</p>
<p>IV. Classicus liber hîc erit <hi rend='italic'>Eruditionis Scholastica pars II, Rerum et Lingvae structuram externam exhibens,</hi> syntagmate triunô. <hi rend='italic'>Lexicô</hi> nempe Latino-Vernaculô: <hi rend='italic'>Grammaticâ</hi> plena et planâ, nativae et simplici Sermonis structurae sufficiente: <hi rend='italic'>Textuqve Ianuali,</hi> seu rerum historiolâ.</p>
<p><note>Mathemati.</note> V. Ex Arithmetica discent <hi rend='italic'>Additionem et Subtractionem.</hi> Ex Geometria <hi rend='italic'>Figuras planorum.</hi> Ex Musica Solmizationem perfectam.</p>
<p><note>Historia.</note> VI. <hi rend='italic'>Historicus liber</hi> non alius hîc etiam praeter Januae Textum. Qvem (horâ studio historico destinarâ) repetendo, et ex materia qvavis (mane jam ita pertractara, ut verba et res intelligantur) occasione arreptâ svaviter discipulis utilia qvaedam narrando, auresqve sic et animos titillando, audiendi sarpius qvascungqve historicas relationes sitim facile accendet industrius Magister.</p>
<p><note>Exercite styli.</note> VII. Styli exercitium hîc erit <hi rend='italic'>Phrasium, Sententiarum, Periodorumqve structura.</hi> Ut datâ qvâcungqve Voce <hi rend='italic'>(Nomine, Adnomine, Verbo, Adverbio, Prapositione etc)</hi> invenire illi debitas Voces, secundumqve Regulas adstruere, sciant. Qvod exercitium ubi per sex menses duraverit, incipient ex Vocibus combinatis construere Sententias omnis generis, exercitabuntqve se in eo per trimestre integrum. Ultimô trimestri Periodos resolvere, et componere, adsvescent.</p>
<p><note>Accessonius nihil.</note> VIII. Neqve hîc <hi rend='italic'>accessorii</hi> aliqvid patimur, ne oneremus tenera, et distrahi adhuc trepidantia, ingenia. Hoc unum
<pb id='s025' n='39/40'/>
totâ vero agant, ut (qvod totius Eruditionis fundamenta habet) externas Rerum differentias, et dehinc Nomenclaturam, exacte percipiant, perceptamqve teneant.</p>
<p><note>Ludi.</note> IX. <hi rend='italic'>Lusuum</hi> genera deliget Ludimagister.</p>
<p><note>Actiones publicae.</note> X. <hi rend='italic'>Actio scenica erit,</hi> si Januae Textus in populares resolutus Qvaestiones a pluribus in Scena colloqventibus repraesentetur.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.03.04' n='4' type='section'>
<head>III. Classis ATRIALIS.</head>
<p><note>Inscriptio.</note> <gap desc='Greek word(s)'/>.</p>
<p><hi rend='italic'>Nemo loqvemdi ignarus ingreditor.</hi></p>
<p>Eô sensu haec, qvô Cicero <hi rend='italic'>negavit eum se posse docere Dicere, qvi nesciat Loqvi.</hi> Cum enim proprium sit Classi hujus <hi rend='italic'>Sermonem ornare:</hi> ornati qvî possit qvod nondum est? Sermonis igitur simplicis et nativi structurarum gnarum esse oportet, qvi huc ingreditur: ant hîc frustra erit.</p>
<p><note>Pictura.</note> II. Auditorii hujus parietes Ingeniosis <hi rend='italic'>Emblematis,</hi> sicut et selectioribus de Sermone ornando monitis, opplere, res erit pulchri usûs.</p>
<p><note>Sacra.</note> III. <hi rend='italic'>Hymnorum, Psalmorum, Precationum,</hi> confici poterit <hi rend='italic'>Sylloge.</hi> Sed qvia Seripturarum S. lectio hic jam incipit, Epitomes Bibliorum (qvam verbis qvidem authenticis Scripturae, contractis tamen, et puerili captui accommodatis, concinnavimus) pars prima dabitur in manus. Cujus portione certâ qvotidie ante preces perlectâ, explicatâ, repetitâ, memoriae mandatâ, cum DEO et cogitationibus sanctis commercium habere consvescent.</p>
<p><note>Liber classicus.</note> IV. Fundamentalis liber classis ejus erit, <hi rend='italic'>Eruditionis Scholasticae pars III, Rerum et Latinae L. ornamenta exhibens.</hi> Cui adstructa sunt <hi rend='italic'>Elegantiae Styli praecepta, et Repertorium (Lexicon Latino-Latinum dictum)</hi> Sermonem mille modis variandi artificium detegentia. (NB. Classis secunda puri sermonis Latini ostenditfontes: haec tertia rivos ostendet et flumina.)</p>
<p><note>Mathematica</note> V. Ex Arithmeticis hîc addetur <hi rend='italic'>Multiplicatio et Divisio,</hi> cum <hi rend='italic'>Tabula Cebetis:</hi> ex Geometria <hi rend='italic'>Figurae solidorum.</hi> Ex Musica <hi rend='italic'>Symphonia:</hi> Poeseosqve Latinae rudimenta, cum selectioribus Catonis, Ovidii, Tibulli etc. versibus.</p>
<p>VI. Historia hîc erit <hi rend='italic'>Exemplorum memorabilium ex sacris,</hi> ad ingenerandum Virtutum studium, et Vitiorum fugam accommodatorum, sylloge.</p>
<p><note>Stylus.</note> VII. <hi rend='italic'>Exercitia Styli non alia hîc erunt qvam Variationis Phrasium, Sententiarum, Periodorum.</hi> Mense primô per <hi rend='italic'>Transpositionem</hi> solam, verborum et membrorum. Bimestri, qvod seqvetur, per <hi rend='italic'>Transmutationem</hi> (est nores majoris molis.) Qyartô et qvintô mense per <hi rend='italic'>Idiotismos</hi> speciales. Sexto et septimô per <hi rend='italic'>Tropos et Figuras.</hi> Octavo et nonô, per <hi rend='italic'>Dilatationem.</hi> Decimô, per <hi rend='italic'>Contractionem</hi> (qvi enim dilatandi novit vias, facillime contraher retrogradô ordine.) Undecimô tentari poterit <hi rend='italic'>Metri</hi> ratio.</p>
<p><note>Accessorium</note> VIII. <hi rend='italic'>Accessorium aliqvid huic etiam Classi dare, religio mihi est.</hi> Sat habent ordinarie qvod agant: inpercipiendis clare, observandis recte, imitandisqve apte, tot modis variati Sermonis. Satisqve uberem ab hac Classe reportabunt fructum, ut Authores Latinos qvosvis jam lustrare, omniaqve dehinc lingvâ hâc eruditâ peragere, valeant.</p>
<p><note>Recreationes.</note> IX. <hi rend='italic'>Recreationum</hi> certa genera certis horis, aut permitti, aut ordinari, poterunt.</p>
<p><note>Actiones soenicae.</note> <hi rend='italic'>X. Speatcuhm scenicum, qvod Comoediae faciem prae se ferat,</hi> adornandum est (adeoqve jam adornatum) sub titulo SCHOLA LUDUS: amoenissimas habens actiones, qvibus omnia inter nominandum repraesentari ad vivum possunt.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.03.05' n='5' type='section'>
<head>IV. Classis PHILOSOPHICA.</head>
<p>[cum subordinato illi Graecae L. studio.]</p>
<p><note>Inscriptio.</note> <gap desc='Greek word(s)'/>.</p>
<p><hi rend='italic'>Nemo historiarum expers ingreditor.</hi></p>
<p>RATIO inscriptionis est, qvia <hi rend='italic'>Rationes Rerum</hi> capere non potest ignarus adhuc <hi rend='italic'>Rerum.</hi> Qvippe sciri prius oportet <hi rend='italic'>aliqvid esse,</hi> qvam <hi rend='italic'>unde sit, et qvomodo,</hi> speculari incipias. Illis ergo solis patere Philosophiae portam hîc innuitur, qvi (ex Janua et Atrio LL.) res Mundi extrinsecus lustrare, nominare, transnominare, eôqve discriminare, coeperunt: qvippe his jam ab exterioribus in interiora penetrando, ipsa rerum viscera scrutari integrum est. Alios Philosophiae studio nondum <note>Picturae</note> esse idoneos, pro certa habendum.</p>
<p>II. Auditorium hujus Classis habeat <hi rend='italic'>Emblemata,</hi> Rerum eviscerationem repraesentantia, <hi rend='italic'>Arithmeica, Geometrica, Statica etc. Anatomiam</hi> item, <hi rend='italic'>Distillatoriamqve officinam,</hi> cum omnibus reqvisitis <note>Sacra.</note> suis etc.</p>
<p>III. Sacris exercitiis inservitura peculiari excudantur libello, <hi rend='italic'>Hymni, Psalmiqve</hi>
<pb id='s026' n='41/42'/>
<hi rend='italic'>selectiores,</hi> cum <hi rend='italic'>Precationum</hi> matutinarum et vespertinarum, ante et post studia, et mensam <hi rend='italic'>formulis.</hi> Qvibus accedet <hi rend='italic'>Novi Test amenti epitome,</hi> Vitam Christi et Apostolorum, praecipuasqve Conciones et dogmata ita continens, ut ex qvatuor Evangelistis fiat una historia continua etc.</p>
<p><note>Liber classicus.</note> IV. Classicus liber erit Eruditionis Scholasticae pars IV, Sapientiae Palatium primum continens: in qvo Creaturarum lustratio sic iustituetur, ut qvâ vi omnia in Natura fiant patescat. Ubi et Lingvae expolitio uberior (scribuntur enim omnia stylô rebus adaeqvatô) et Intellectûs collustratio fulgidior, directo in omnia obtutu.</p>
<p><note>Mathesis.</note> V. <hi rend='italic'>Ex Arithmeticis</hi> hic discenda erit <hi rend='italic'>Regula Proportionum</hi> (qvam <hi rend='italic'>de Tri</hi> appellant:) <hi rend='italic'>ex Geometria,</hi> doctrina <hi rend='italic'>Trigonometrica:</hi> addenturqve fundamenta <hi rend='italic'>Statices. Musica</hi> item instrumentalis.</p>
<p><note>Historia.</note> VI. <hi rend='italic'>Naturalium Historia</hi> magnam dabit ingeniis oblectationem, et ad naturalia melius intelligenda lumen, recte concinnata ex <hi rend='italic'>Plinio, AEliano, etc.</hi></p>
<p><note>Stylus.</note> VII. Styli exercitiis assumendi jam essent magistri, <hi rend='italic'>Authores antiqvi.</hi> Sed qvia <hi rend='italic'>Lingvae Graecae</hi> studium Classi huic inserendum est (nec enim ex horis ordinariis qvidq vam illi tribuendum restat, inter extraordinaria vero studia rejici consultum non est, ne vili pendatur) donabimus illi e pomeridianis horis ultimam, exercitiis aliâs styli impendendam horam: spe, nihil decessurum Latini styli exercitiis, seqvente Classe rursum plenô impetu reassumendis. Praesertim cum historiae hujus classis tersô Autorum stylô scriptae, varias de rebus variis formulas suggerent: examineqve subinde Grammatico et Rhetoricô, ut attendantur, effici poterit.</p>
<p><note>Accessorium.</note> VIII. <hi rend='italic'>Accessorium itaqve Classi huic studium erit Graecae Lingvae.</hi> Qvam tametsi per se difficilem esse, et habere Vastos recessus, non negemus: qvia tamen solidior Eruditio (qvalem Schola haec ambit) notitiâ illius carere nullô modô potest, <hi rend='italic'>devoranda est molestia si qvae est. Speramus autem non fore tantam: primum</hi> ideo, qvia non est necesse cuivis Erudito disci totam. <hi rend='italic'>Deinde,</hi> qvia qvae Novo Testamento intelligendo sufficiunt (hoc autem est qvod primario qvaeritur) non magnae molis sunt. <hi rend='italic'>Tandem,</hi> qvia si qvid spinarum supererit, Methodi beneficiô tolli, residuoqve labori amoenitas tanta conciliari poterit: ut qvatuor hebdomadatim huc impensis horis, sub Classis finem (anni unius spatiô) difficultates esse superatas appareat. Nempe ut totum Novum Testamentum Graece legi et intelligi, eôqve sacri Evangelii libros sine interprete (ita ut ab Apostolorum ore et calamo profluxetunt) seqventium Classium discipulis legi posse, pateat. Qvod magnum, salutis aqvas ex ipsis fontibus salubriter haurire: Si qvid tamen praeterca ex gentili Graecitate elegantissimarum sententiarum, apophthegmatum, integrorumve Libellorum, derivari ad nos poterit, poterit.</p>
<p><note>Ludi.</note> IX. De ludicris nihil nunc loqvi placet: qvia optandum, ut magis jam occupari seriis qvam ludicris consvescant. Recreationes tamen honestae, Corporis et Animi, sicut naturae humanae negari non debent, ita aetati huic nondum possunt.</p>
<p><note>Actio sceninica.</note> X. In Classi Philosophica spectaculum dari philosophicum non erit absonum. Qvale est Diogenes Cynicus in scenam pioductus: sive, De compendiose Philosophando. Drama est paratum, et in Schola L. cum applausu ter agitatum.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.03.06' n='6' type='section'>
<head>V. Classis LOGICA.</head>
<p><note>Inscriptio.</note> <gap desc='Greek word(s)'/>.</p>
<p><hi rend='italic'>Nemo philosophandi expers ingreditor.</hi></p>
<p>RAtio edicti est: qvia si qvis Mentem, rerum spectatricem, nondum imaginibus rerum implevit, imagines in illa lustrare, et sic vel sic ordinare ac expendere, non poterit. Qvid enim ibi spectes, aut qvaeras, aut examines, ubi nihildum est? Hinc illud verissime dictum, <hi rend='italic'>Purus Logicus purus asinus.</hi> Nos ergo ne faciamus asinos, neminem qvi nihil nisi puram mentem (h. e. ut Aristoteles loqvi amavit, Tabellam rasam, cui nihildum sit inscriptum) afferat, admittemus. Eat prius, et Mentem sibi rerum Imaginibus, accurate a rebus (ut in praecedenti Philosophica classe ordinavimus) abstractis, oppleat. Atqve tum veniat, congestorumqve (et post congerendorum) thesaurum in cancellos redigere, ad promtos scitosqve usus, discat.</p>
<p><note>Picturae.</note> II. Picturas dabunt aut <hi rend='italic'>selectiores Logicae Regulae aut Emblemata</hi> qvaedam ingeniosa, Mentis emanationes, et per rerum Orbem dimanationes, repraesentantia: aut <hi rend='italic'>utrumqve;</hi> aut qvicqvid porro etiam utiliter excogitari poterit. Nec enim insistere nunc illi rei vacat: Vacabit si res poscent, vitâ comite.</p>
<pb id='s027' n='43/44'/>
<p><note>Sacra.</note> <hi rend='italic'>III. Sacrarum Devotionum sylloge</hi> hîc etiam continebit <hi rend='italic'>hymnos, psalmos, preces:</hi> novos scilicet ignis sacri, super altare cordis accendendi, fomites. Accedet totius Divini codicis epitome, sive <hi rend='italic'>Manuale Biblicum (Ianua Sanctuarii</hi> dictum) totius Scripturae S. majora (historias, dogmata, sententias) ipsissimis Scripturae Verbis, contractis tamen, efferens: ita concinnatum ut vel unius anni spatiô totum absolvi, Scripturarumqve divinarum medulla intellectu (et bonam partem memoriâ) hauriri qveat. Si vero singulis matutinis horis caput unum addatur e Testamento novo Graece, absolvetur itidem annuô spatio N. Test. Graece. (Habet enim capita 260: totidemqve horas matutinas primas habent 43 hebdomadae, singulis hebdomadis assignando horas sex.)</p>
<p><note>Liber classicus.</note> IV. Classicus liber huc destinabitur subtitulo Eruditionis Scholasticae pars V, Mentis humanae per varias Artes exspatiationes, una cum cancellis qvibus includen da est, in conspectum proferens. Ubi nempe Intellectus, rerum jam Imaginibus plenus, in seipsum se ressectens seipsum ipeculabitur: h. e. Conceptus de rebus, suos et alienos, examinabit, ad exacte, et ex arte, opiniones a veritate ubiqve distingvendum. Qvod opus tripartitum erit; 1 <hi rend='italic'>Materirale</hi> continebit eam <hi rend='italic'>Pansophae partem,</hi> qvae Ingenii humani Inventa et invenienda, Vimqve Artis in crearuras sese diffundentis, explicabit. 2 <hi rend='italic'>Formalis</hi> locô erit <hi rend='italic'>ars Logica</hi> sic adornata, ut tota Ratiocinationis humariae officina instrumentis suis exqvisite instructa esse; Methodiqve Analyticae, Syntheticae, et Syncriticae beneficiô omnia inveniri, in ordinem redigi, veraqve a verisimilibus et falsis discriminari, posse pateat. 3 <hi rend='italic'>Repertorium</hi> adjungetur omnium, qvae a Mente humana venire possunt, et solent: tum ubi in statu recto est, tum ubi deviationibus variis aberrat.</p>
<p><note>Mathematica.</note> V. Inter pomeridianas delicias hîc erunt,</p>
<p>1 <hi rend='italic'>Ex arithmetica,</hi> Regulae Societatum, Alligationis, Falsi.</p>
<p>2 <hi rend='italic'>ex Geometria,</hi> Longimetria, Planimetria, Altimetria.</p>
<p>3 <hi rend='italic'>ex Geographia et. Astronomia,</hi> Doctrina utriusqve Globi in genere.</p>
<p>4. <hi rend='italic'>ex Optica,</hi> praecipua qvaedam.</p>
<p><note>Historia.</note> VI. Historico studio, in majus hîc provehenho, assignavimus <hi rend='italic'>historiam Mechanicam, Inventiones Rerum</hi> (ubi, qvando, a qvo, qvi occasione, hoc aut illud vel repertum casu, vel vestigatum et evestigatum consiliô, fuerit) explicantem: svavissimum Ingeniis pabulum.</p>
<p><note>Styli exercitia.</note> VII. Styli Magistros jam accersendi tempus erit, eosqve ex ipso usqve florentis Latii seculo. Qvanqvam enim Rebus magis studeat Schola nostra, et prudens qvisqve merito cum ipso Cicerone <hi rend='italic'>indiscretam malit sapientiam, qvam stultam loqvcitatem:</hi> plenioris tamen est prudentiae, utrumqve malle simul, qvam alterum separatim. Sicuti nitidas Gemmas videre malumus Auro insertas, qvam plumbo: et aureos Annulos ernari gemmis potius, qvam vitris. Terse itaqve ut animi sensa eloqvamur omnino, danda est opera Qvum autem styli sint gradus, formandum hoc locô putamus mediocrem illum rebus adaeqvatum, qvalis Historicorum est. Ac proinde in Classe hac evolvendos esse, styli causâ, optitnos Historicorum: qvalis est <hi rend='italic'>Cornelius Nepos</hi> de illustr. Graeciae Imperatoribus: <hi rend='italic'>Curtius</hi> de rebus Alexandri, <hi rend='italic'>Caesar</hi> cum suis commentariis, <hi rend='italic'>Iustinus etc.</hi></p>
<p><note>Accessorium.</note> VIII. Accessorii studii nihil hîc erit: nisi ut qvi Lingvae Graecae plenius addiscendae desideriô tenentur, qvaedam elegantiorum percurrant Authorum: ut sunt Isocratis Orationes, intellectu faciles sententiisqve pulchris plenae. Item Plutarchi Moralia: vel Syracides etc.</p>
<p><note>Ludicra.</note> <hi rend='italic'>IX. Inter ludirca recreationis exercitia</hi> reputari poterit <hi rend='italic'>Concertatio qvae fit AEnigmatibus etc.</hi></p>
<p><note>Actio theatrica.</note> X. Pulcherrimum vero spectaculum dare poterit Artis triunius, <hi rend='italic'>Grammaticae, Logicae, Metaphysicae, inter se aemulatio, et de praerogativa contentio, tandemqve amica de omnibus sapienter in Sapentiae regno administrandis conventio, et osculum.</hi> Qyod Drama (qvinqvaginta constans personis) multam habet amoenitatem: Artibusqve sermonis, cogitationum, operum, rectius a fundamento percipiendis, multum infert lucis.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.03.07' n='7' type='section'>
<head>VI. Classis POLITICA.</head>
<p><note>Inscriptio.</note> <gap desc='Greek word(s)'/></p>
<p><hi rend='italic'>Nemo irrationalis ingreditor.</hi></p>
<p>SIVE: <hi rend='italic'>Nemo Logicae imperitus huc ingreditor.</hi> Logicae enim est ratiocinio humano cancellos ponere: Politicorum autem vel maxime proprium esse creditur rationibus duci, aliosqve ducere.</p>
<p><note>Picturae.</note> II. Picturae erunt <hi rend='italic'>Emblemata ingeniosa, vim Ordinis veri et vinculorum repraesentantia.</hi> Cujusmodi foret <hi rend='italic'>Corporis humani</hi> effigies, qvatuor diversis exstans formis. (1) Certis
<pb id='s028' n='45/46'/>
defectum membris: (2) membris superflue abundans (biceps, trioculum, qvadrimanum etc.) (3) membris monstrose locatis, aut etiam recte qvidem situatis, sed ab invicem divulsis et non cohaerentibus. (4) Demumqve Corpus plenum solide cohaerens, formosum etc.</p>
<p><note>Sacra.</note> <hi rend='italic'>III.</hi> Exercitia pietati ordinabuntur debita, pro gradu hoc. Lectioni autem Sacrae serviet ipse jam plenus Scripturarum Textus.</p>
<p><note>Liber classicus.</note> <hi rend='italic'>IV.</hi> Classicus liber hîc erit <hi rend='italic'>Sapientiae Vniversalis Palaetium tertium, Humanae Societatis (qvam late illa se diffundit) prudentiam in conspectu ponens.</hi> Qyicqvid enim hactenus collectum est luminis, totum illud obvertetur Humanae cum invicem Conversationi: ad melius qvid tranqvillandis humanae Vitae statibus serviat ob oculos sistendum.</p>
<p><note>Mathematica.</note> V. Pomeridianas delicias dabunt: ex Arithmeticis <hi rend='italic'>Logsitca:</hi> ex Geometria <hi rend='italic'>Architectonica:</hi> ex Geographia <hi rend='italic'>Theatrum Orbis</hi> in compendia pulchra redactum: cum illa Astronomiae parte: qvae Planetarum theoriam, et Ecclipsium doctrinam, continet.</p>
<p><note>Historica.</note> <hi rend='italic'>VI. Historia</hi> Classi huic attributa <hi rend='italic'>Ritualium</hi> est: magnae svavitatis, pulchriqve usûs, recte adornata.</p>
<p><note>Authores qvi, et qvomodo in usum transferendi.</note> <hi rend='italic'>VII.</hi> Styli gratiâ Iustrandi erunt Au thores Latini sublimius incedentes: qva les <hi rend='italic'>Salustius et Cicero,</hi> in prosa; Carmine autem <hi rend='italic'>Virgilus et Horatius</hi> etc. De qvorum tractandorum ratione dictum est Methodi LL. novissimae Capite XVII: hîc de modo styli exercitia urgendi aliqvid est innuendum. Adsvescant jam (qvippe Grammatice, Rhetorice, Logiceqve exercitati) libere de rebus diseurrere: tum ex tempore (de qvocunqve a Magistro oblato, vel sibi invicem inconcertaminis materiam objecto themate) artificiose colloqvendo: tum prae meditati (sed non nimis diu) de gravioribus negotiis perorando. Id qvod in stylo soluto omnes faciant, nemine exceptô. <hi rend='italic'>At ligati styli exercitia non urgenda sunt in commune:</hi> cum Poetas nasci potius qvam fieri, verissimum sit. Neqve solidus aliqvis Poericae artis (sive in Ecclesia sive in Politia) sperari potest usus: inutilibus vero, aut parum utilibus (in tanta temporis vix ad necessaria sufficiente angustia) occupare juventutem haud consultum. Praestat eos doceri, qvomodo Apum et Fomicarum exemplô aestate juventutis hiemi senectutis praesidia parent, qvam ut cum cicadis aestatem cantillando transmittant, post esuriant. Puichre Murems fratri suo Poesin dissvadens: <hi rend='italic'>Malos versus facere turpe est; mediocret inglorium; bonos difficuius, qvam ut ab illo praestari possit cui aliud agendum est.</hi> Nec tamen propterea non legendi sunt Poetae, aut prohibenda Poematum exercitia, siqvis istuc se rapi sentiat. Habet enim svavitatem incredibilem illa verborum, sententiarum, inventionum, ad numeros, mensuras, et pondera redactorum, harmonia: qvâ honestissimâ aurium et animi voluptate se, et discipulos, morosi illi privant, qvi a Pootico studio et abhorrent ipsi, et arcent suos.</p>
<p><note>Accessorium.</note> VIII. Accessorii studii non aliud sva deo, qvam ut omnes hujus Classis discipuli privatâ diligentiâ Authores bonos (Magistri consiliô delectos) evolvendo, Verba rara, Phrases pulchras, in primis autem Sententias elegantes, et sic succum omnem, extrahant. Svadendumqve illis est ut sentiose loqvi, et acute dicta in promtu habere, datâqve occasione veluti sagittas ad scopum artificiose vibrare, consvescant, et se invicem ea in facultate certatim exerceant. Si qvos praeterea plenioris Graecae eruditionis capit amor, permitrenda illis est (im commendanda) certorum Authorum lectio: sive Historicorum, ut <hi rend='italic'>Thucydidis;</hi> sive Poetarum, ut <hi rend='italic'>Hesiodi etc.</hi></p>
<p>IX. De recreationum genere delibe rari, et certum qvid constitui, aut in arbitrio relinqvi, poterit: modo attendatur, ut nec nullae sint nec nimiae, aut aliqvid de inhonesto, vel periculoso, partieipantes.</p>
<p>X. In secnam bonô Morum usu produci poterit <hi rend='italic'>Salomon pius, sapiens, dives, gloriosus: et mox delirans, praevaricator, ad. poenas vocatus, resipiscens.</hi> Sive</p>
<p><hi rend='italic'>De Vanitatibus Mundi tragoedia.</hi></p>
</div2>
<div2 id='Co3A.03.08' n='8' type='section'>
<head>VII. Classis THEOLOGICA.</head>
<p>[Cui Hebreae lingvae subordinatur studium.]</p>
<p><note>Inscriptio.</note> <gap desc='Greek word(s)'/>.</p>
<p><hi rend='italic'>Nemo impus ingreditor.</hi></p>
<p>INSCRIPTIONIS rationem divina reddit vox, toties illud <hi rend='italic'>Timor Domini initium Sapientae,</hi> ingeminans. Haec enim demum illa <hi rend='italic'>Sapientia vera est, qva in malitiosam non ingreditur animam, neqve habitat in corpore peccatis subjecto:</hi> cujus rei jam in ipso aditu adyta haec ingressuri admonemur merito.</p>
<p><note>Picturae.</note> II. Picturarum loco <hi rend='italic'>Emblemata</hi> erunt e Scripturis divinis desumta, medullam divina: hujus Sapientiae mystice adum brantia. Paries item unus habere poterit <hi rend='italic'>Tabulas Grammaticae Hebreae:</hi> cum adscriptis
<pb id='s029' n='47/48'/>
(ad alios etiam parietes, januas, fenestras, cathedram) Hebraicis selectissimis gnomis, qvae mox a primo huc ingressu Theologici studii candidatis sensus vellicent, et amore sacrae lingvae proritent, deinde vero svavitatibus pascant etc.</p>
<p><note>Sacra.</note> III. Sacer <hi rend='italic'>devotionis apparatus</hi> erit (1) <hi rend='italic'>Psalmi et bymni</hi> Ecclesiastici selectissimi. (2) <hi rend='italic'>Preces</hi> exqvilitissimae, tum e Scripturis collectae, tum ab illuminatissimis Theologis, sanctisqve nonnullis Martyribus, usurpatas. (3) <hi rend='italic'>Credendorum, Faciendoram, Sperandorumqve Syntagma,</hi> ipsissimis Scripturae dictis concinnatum, perlegendum qvotidie.</p>
<p><note>Classius Liber, tripartius.</note> IV. Classicus hîc Liber erit <hi rend='italic'>Sapientiae Palatium ultimum, ultimitates humanae sub coelo sapientia (nempe Animarum cum DEO commercium) tripartite explicam.</hi> Nam</p>
<p><note>1.</note> 1. Primo erit <hi rend='italic'>Ascensionum Mentis in DEVM</hi> (per scalam rerum qvae usqve sunt, fuerunt, erunt) <hi rend='italic'>Syntagma.</hi> Ubi per totum Universum (ordine iterum Januae LL. jam notô) sic ibitur, ut occasione cujusqve rei (bonae et malae) qvid nos de illa sive Deus in Scriptura, sive Ratio recta moneat, explicatô, qvomodo Coelum et Terra, et qvae in illis sunt, gloriam enarrent DEI, et venerari doceant adorandum Numen; nec non serviant aut pierati reraunerandae, aut puniendae impierati etc. pareat. <hi rend='italic'>In summa, deducti hucusqve Sapientiae filii hîc erunt informandi, qvomodo ex omnibus qvae Homini sub aspectum veniunt, aut in cor ascendunt, tum Fidei solidamenta, tum Charitatis inflaminamenta, tum Spei erga aeternam misertcordiam firmamenta, desumenda sint:</hi> ut sic verae sapientiae lumine tincti, qvôqvo se vertant, luce divinâ se circumfundi sentiant, et jam sub coelo coelesti fulgere intra seipsos gloriâ, incipiant.</p>
<p><note>2.</note> 2. Formalis locô addatur <hi rend='italic'>Clavis Librorum DEI: h. e. Regulae practicae, de utiliter</hi> (ad sanctificationis usum) <hi rend='italic'>legendis Scripturis divinis, et spectandis Operibus DEI in Mundo,</hi> tanqvam nostris ad DEUM paedagogis; audiendis denique salubriter <hi rend='italic'>Conscientiae</hi> (tanqvam divinitus nobis additae monitricis, praeceptricis, judicisqve et testis) <hi rend='italic'>dictamnibus.</hi> (NB. Qvid si et <hi rend='italic'>Parallelismus trini DEI Libri</hi> addatur? hoc est, <hi rend='italic'>Commentarius super Scripturas divinas triunus? 1) Per ipsam Scripturam. 2) per Ratiocinationes Mentis. 3) per sensualem Experientiam.</hi> Cujusmodi Commentarios Methodi LL. Capite XXIII. §. 14. etc. optavimus: qvae vota si bona sunt, dandum utiqve rei tam desideratae, qvalecunqve primum potest, initium. Ubi autem nisi in Universalis Sapientiae Schola? et in hac ubi commodius atqve hôc locô?</p>
<p><note>3.</note> 3. Addi poterit <hi rend='italic'>Repertorium Theologicum,</hi> omnium qvae in mysteriis Salutis (seu vere et orthodoxe, seu erronee et haeretice) occurrunt, proprias sedes ostendens.</p>
<p><note>Mathematica.</note> V. <hi rend='italic'>Mathematicarum deliciarum complementa</hi> poterunt addi. Ex Arithmerica <hi rend='italic'>Numeri sacri et mystici,</hi> per universam Scripturam sparsi. Item. <hi rend='italic'>Architectonica sacra,</hi> per dimensionem <hi rend='italic'>Arcae Noae, Tabernaculi Mosaici, Templi Salomonici et Ezechieliani, novaeqve Ierusalem</hi> (Apoc. 21. 10. etc.) demonstrata. Ex <hi rend='italic'>Astronomia</hi> vero <hi rend='italic'>Computius,</hi> totaqve <hi rend='italic'>Chronologiae</hi> sacrae ratio.</p>
<p><note>Historia:</note> VI. <hi rend='italic'>Historia</hi> hîc <hi rend='italic'>erit universalis,</hi> in elegantem aliqvam epitomen redacta, omnes tamen praecipuas humani Generis mutationes complexa: sed cum primario ad Ecclesiam (cujus causâ Mundus est, et durat) respectu: ut qvomodo tota Divinae providentiae vis huc concurrat, in prospectu sit. Ita enim demum salutariter seculorum cursum spectare licebit.</p>
<p><note>Oratoria exercitia.</note> VII. <hi rend='italic'>Lingvae ac styli exercitia etiamne hîc, aliqva?</hi> Utiqve, ne a Methodi harmonia usqve recedatur. <hi rend='italic'>Sed cujusmodi illa? divina, et qvam potest sublimia.</hi> Ministerio qvidem consecrandi sacris Conciunculis ad Auditorium (concredendam sibi olim Ecclesiam repraesentans) habendis pulcherrime operam locabunt, vel unus qvotidie per horulae medium: nihil nisi ex ipsissimis DEI eloqviis (qvod ad res, gnomas, phrases et stylum) desummm, sed exqvisite elaborasum, omnibusqve audituris ad bonos sanctosqve motus profuturum, adferendo. Qyod ut qveat, divinae Rhetoricae observanda erunt praecepta, non humanae Eloqventiae lenocinia. Politicis autem futuris proderit Oratiunculis itidem brevibus, sed acutis et argutis (jam demonstrativi, jam deliberativi, jam judicialis generis) exerceri. Speciatim, qvomodo in Comitiis publicis, aut solemnitatibus Nuptia libus, vel Baptismalibus, et Funeralibus etc, sapientibus alloqviis praesentes de necessariis commoneri, et ad affectus bonos commoveri, possint, etc.</p>
<p><note>Accessoria studia.</note> VIII. <hi rend='italic'>Accessorium hîc studium</hi> (praeter selectissimorum aliqvot Authorum, antiqvorum et recentium, lectionem) <hi rend='italic'>erit sanctae Hebraeaelingvae;</hi> utpote futuris Theologis omnibus necessarium, eôqve sine exceptione sic urgendum, ut ante Classis finem qvisqve pro se Textum Biblicum legere, ac intelligere, qveat. Qvod facile poterit, hujus antiqvae simplicitatis Lingvae a variis varie explanatâ methodô. Politicorum si qvi tantillum etiam impendere volent laboris, ut qvemadmodum prius Apostolos, ita jam qvoqve Prophetas, suâmet lingvâ magnalia DEI loqventes audiant, non prohibendos puto: allicendos
<pb id='s030' n='49/50'/>
potius, ut lingvam Mundo coaevam intelligere pulchrum rati, tantae etiam antiqvitatis videndae desideriô (cujus respectu Latina et Graeca lingvae novae sunt) tantillum huc divertere non graventur.</p>
<p><note>Lusus.</note> IX. Recreationes etiam hîc concedendae: sed a studiis religiosae Classis non abludentes.</p>
<p><note>Scenicae actiones.</note> X. <hi rend='italic'>Etiamne Scenici ludi?</hi> Quidni, vel prae caeteris classibus diligentius. Qvicqvid enim in publico fit, Scenae habet rationem: ergo in publicum brevi jam emittendi, magis etiam sic exercendi sunt, ut in publico honeste versari, et commissae sibi negotia dextre obire valeant: qvi praecipuus horum exercitiorum scopus est. <hi rend='italic'>Qvid ergo?</hi> Ad argumentum classis hujus respectando, posset <hi rend='italic'>Heroicae Fidei omnia obstacula electans Virtus:</hi> aut <hi rend='italic'>Verae Pietatis svavissimi fructus,</hi> actione viva repraesentari. Illud sub <hi rend='italic'>Abrahami</hi> persona, qvod Drama paratum habetur: hoc sub nomine Davidis, tali titulo,</p>
<p><hi rend='italic'>DAVID, parvus, pius, contemtus, afflictus: et mox magnus, amabilis, gloriosus, triumphator.</hi></p>
</div2>
<div2 id='Co3A.03.09' n='9' type='section'>
<head>De Schola sic ordinata Deliberatio.</head>
<p>ATqve haec est illa Pansophicae Scholae Classium septem delineatio: de qva nonnulla qvaeri posse video. Nempe</p>
<p>I. <hi rend='italic'>An sic jam re, non opinione, Pansophica futura?</hi></p>
<p>II. <hi rend='italic'>An haec tot et tanta unius septennii spatiô Ingeniis, praesertim puertlibus, firmiter imprimi possibile?</hi></p>
<p>III. <hi rend='italic'>Quid hucusqve deductis faciendum videatur?</hi></p>
<p>IV. <hi rend='italic'>Et qvomodo deniqve omnia haec in effectum deducenda?</hi></p>
<p>Respondendum erit ad singula, ne qvid remaneat scrupuli.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.03.10' n='10' type='section'>
<head><hi rend='italic'>De</hi> I.</head>
<p><hi rend='italic'>Ubi rerum testimonia adsunt, Verbis qvid opus?</hi> Aut si qvis nondum hîc omnia, qvae Hominem ad totam Humanitatem formant, inesse putat, ostendat qvid defideret? sive Lingvarum, sive Rerum, sive Morum, sive Pietatis (in haec enim se resolvunt omnia) respectu. <hi rend='italic'>Lingvam sane Latinam,</hi> qvae totius Eruditionis hodie basis habetur, plene hîc doceri reipsâ constabit: idqve aliud agendo, h. e. Bonae menti operando. <hi rend='italic'>Graeca</hi> vero et <hi rend='italic'>Hebraica,</hi> ad intelligendum propius DEUM ipsum, in lucro erunt. <hi rend='italic'>In Realibus</hi> si non particularia omnia hîc docentur, cogitandum est neqve hoc esse promissum, neqve praestari posse ut unum. Ingenium capiat particularia omnia, tametsi qvis per totam Vitam se occupet: nedum ut unius septennii spatio ex hauriri hôc sensu omnia possibile sit. Omnia tamen reverâ hîc docebuntur per omnes Classes: modô nemo Scholâ hâc dimittatur, anteqvam trinum DEI pertransiverit. Librum. Hoc est, anteqvam (1) <hi rend='italic'>Omnia qvae Mundus habet sciat, intelligat, usumque omuium teneat: loqvi etiam de omnibus</hi> (qvantum ad majora omnia) <hi rend='italic'>gnarus.</hi> (2) Anteqvam <hi rend='italic'>Mentis suae aurifodinas lustrasset, effososqve inde etiam Sapientiae DEI thesauros enarrare posset. (3) Scripturas deniqve sacras</hi> (occultioris Sapientiae DEI rivulos) sensu literali et mysticô (iterum dieo, qvantum ad majora) teneat.</p>
<p>Qvod si ab hac tam plena intentione nostra deficiemus nonnihil, ferendum est, donec ab iis qvos deinceps excitabit Dominus, perficiantur omnia. Solent enim omnia prima esse imperfecta, demumqve a seqventibus suppleri ac perfici. Nos interim haec etiam prima sic adornare conabimur, cum DEO, ut nemo jure vulgatum illud objicere qveat: <hi rend='italic'>In Omnibus aliqvid, in Toto nihil.</hi> Qvippe tam in. Omnibus qvam in Toto non qvaerimus nihil, nec aliqvid, sed Omnia et Totum: h. e. <hi rend='italic'>fundamenta, et principales structuras, cardinesqve et medullas, Omnium.</hi> Ut qvisqvis haec intelligit, de omnibus modeste judicare, nulla majore in re noxie errare, eôqve hâc universali Omnium cognitione praemunitus, in omnes humanos et divi nos Libros, et hinc in ipsa Vitae negotia, immitti possit.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.03.11' n='11' type='section'>
<head><hi rend='italic'>Ad</hi> II.</head>
<p>Alius oritur scrupulus: <hi rend='italic'>An haec ipsa generahora eô, qvô hîc ad tractandum propofita sunt modô, septennii unius spatiô Ingeniis, praesertim puerilibus, exhauriri possibile sit?</hi> Relp. Si methodi beneficiô impetramus, ut labor discentium minuatur, taedium discirtiatur, alacritasqve excitetur, confidimus <hi rend='italic'>mediocribus ingeniis, septenniiqve unius spatiis, proportionata fore omnia.</hi> Certe si qvis <hi rend='italic'>Cloppenburgii Nobile Triennium</hi> vidit, longe plus Ingeniis negotii facessi videre potuir. Qvod si ergo rationabile visum fuit istud (tametsi forte praxi nullâ comprobatum) qvidnî hoc? ubi Temporis assumitur phus, Pensorumqve praescribitur minus, et meliore manuductione. Neqve de successu dubitandi causam habebit, qvisqvis Progressionis (Arithmeticae et Geographicae)
<pb id='s031' n='51/52'/>
vim non ignorabit, qvae stupenda est. Recte non nemo: <hi rend='italic'>Ad perveniendum celeriter qvô velis, non tam currere opus est, qvam non restitare.</hi> Infinitis certe exemplis, qvantum Assidnitas possit, oltendere proclive est. Tritum est illud, et verissimum,</p>
<p><hi rend='italic'>Gutta cavat lapidem, non vi, sed saepe cadendo:</hi></p>
<p><hi rend='italic'>Sic homo fit doctus, non vi, sed saepe legendo.</hi></p>
<p>Pusilla sunt granula, qvae Formicae congerunt; at illa in qvantum acervum unâ asstate surgunt? Apes, flosculorum medullam minutis guttularum portiunculis in alvearia comportantes, qvantum favorum intra unum et alterum mensem conficiunt? Quid ergo non fiet, si apiculae nostrae, nostrô ductu, singulis horis aliqvot primum voces, dehinc sententiolas pulchras, Memoriae alveo inferentes (possunt autem tam blandâ methodô facillime) per septennium id continuent? Faciet fidem, speramus, praxis ipsa: prosperante consilia bona DEO.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.03.12' n='12' type='section'>
<head><hi rend='italic'>Ad</hi> III. Quid egressis Pansophicâ Scholâ faciendum.</head>
<p>Qvaeritur tandem: <hi rend='italic'>Qvid acturi sint Adolescemes hanc transgressi Scholam? praesertim qvibus circa 16 aut 18 aetatis annum haec transiisse contingat?</hi> Respondeo. <hi rend='italic'>Primum</hi> laudabunt DEUM de superato Jordane, et facto sibi ad; Terrae promissae delicias aditu. Jam enim majores DEI Libros legere non ignari, svavissime in his per totam Vitam evolvendis deliciari poterunt: Institutore jam non indigi, sociô tantum, aut sociis, majoris jueunditatis gratiâ.</p>
<p><hi rend='italic'>Deinde,</hi> possunt adhiberi sic instituti Adolescentes, si nondum ad Vitae functiones, aetate ipsâ prohibente, ad informationem! tamen commisserum paedagogiae suae adolescentulorum, praesertim Nobilium, tantô dexterius: ut sic etiam res Patriae meliuscule habere incipiant ubique.</p>
<p><hi rend='italic'>Tertio,</hi> si qvibus ne talis qvidem obtingat vocatio, poterunt apud Scholae Rectorem (tanqvam publiqi jam Studiosi, et tirocinii exercitia egressi milites) manendo, futurae Vocationi, cui sese qvis mancipare decreverit, melius praeparari. Jam enim ut distingvi, et qvisqve certum Vitae genus (in qvo DEO et humanae societati servire proponit) eligere, inqve illo suo jam particulari studio totam operam ponere ineipiant, tempus erit. Alius nempe totum se jam tradet <hi rend='italic'>Theologiae,</hi> alius <hi rend='italic'>Medicinae,</hi> alius <hi rend='italic'>Philosophia et Scholis,</hi> alius forlan <hi rend='italic'>Astronomiae</hi> (ut omne Anificum genus inter suos Cives habeat Patria) alius ministeriis <hi rend='italic'>Aulae,</hi> alius <hi rend='italic'>Oeconomicae Vitae</hi> (suo tempore jucunde, honeste, pie, cum Familiae commodo, et Patriae omamento, transigendae) et si qvid aliud ad conservandum publicum decus et ordinem facere potest. Ita ergo secundum Professionum classes divisis, consiliô subvenite poterit Rector: ut qvos Authores bonos, et qvomodo cum profectu, evolvere, Gellianaqve inter se Collegia celebrare habeant, non ignorent, publicae Bibliothecae potessate factâ omnibus.</p>
<p><hi rend='italic'>Tandem,</hi> Opulentioribus (praesertim Nobilibus, et qvos generosiore natura donavit pectore) commendanda erit adalias Gentes, cultu eminentiores, Peregrinatio. Non ut Montes, Flumina, Maria, AEdificia, diversos gentium Habitus, et similium rerum superficiem intueantur, et forte (puerorum more) mirentur: sed ut Hominum sapientum alloqviis, laudabilibusqve Gentium bene poliurum consvetudinibus, prae illis qvi nihil nisi sua domi vident, politiores evadant.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.03.13' n='13' type='section'>
<head><hi rend='italic'>De IV.</hi></head>
<p>Qvoniam <hi rend='italic'>non facere aliqvid artis est, sed efficere,</hi> magna oritur qvaestio: <hi rend='italic'>Res haec tanta qvomodo sit inchoanda?</hi> Respondeo, <hi rend='italic'>Facile, si non abfuerint reqvisita:</hi> qvorum (post Altissimi DEI et Celsissimorum Principum favorem) qvatuor erunt primaria, LIBRI, AUDITORIA, DIS CENTES, DOCENTES.</p>
<p>2. Qvantum ad LIBROS, fatendum est maximam difficultatis partem in eo haerere, qvod qvales reqviruntur nondum omnes habeamus paratos. Novos enim esse, ad accuratae, Methodi leges conscriptos, tria haec necessitatem inserunt. <hi rend='italic'>Primum,</hi> qvia alios tales, qvi. veras plenasqve trini DEI Libri epitpmas contineant, eôqve promtissimorum in eos Introductoriorum usum praestent, nondum habemus. <hi rend='italic'>Secundo,</hi> qvia ut puri sint, et sine omni heterodoxias, gentilisqve ullius profanitatis mistura, necesse est. <hi rend='italic'>Tertio,</hi> qvia exstare eos magnô numerô, ut tanto discentium numero qvantum speramus sussiciant.</p>
<p>3. Postremae qvidem huic difficultati succurri facile posset, multiplicatis arte Typographicâ exemplaribus, si modo ad prelum parata jam essent omnia. At non sunt, qvae res merito terret: qvia tot illos, et ad tam aecuratas ideas delineatos Libros concinnare, immensi videtur laboris: nec unius hominis, praesertim aetate fracti, et cui a tergo mors instat.</p>
<p>4. Verumenim vero qvia nos congestis annorum supra viginti multis de hac re observationibus, tum et materiâ bonam partem paratâ, instructi sumus: speramus
<pb id='s032' n='53/54'/>
invocatô divinô auxiliô, opeqve unius et alterius Viri docti, ita haec deducere in effectum, qvomodo prima qvaeqve solent, et possunt: relictô seqvuturis, adeoqve ipsis Discipulis nostris, eadem haec proseqvendi, complendi, perficiendiqve, non exemplô duntaxat ad facile imitandum, sed et stimulis ad promte imitandum.</p>
<p>5. Inventiones primas attingere perfectionem, impossibile est: possibile, Imo facile, inventis addere, donec qvod qvaeritur habeatur complete. Impossibile fuit Columbo, Novi Orbis inventori primo, totum illius Continentis ambitum, omnesqve circumjacentes Insulas, detexisse: (Vita unius hominis eô non suffecisset:) non fuit impossibile successoribus. Nec artis Typographicae Inventor primus inventionem suam ultra rudimenta deduxit: ecce tamen a discipulis qvô nitoris non deductam videmus?</p>
<p>6. Miranda vero super omnia Salvatoris vox est, de se et Successoribus suis, <hi rend='italic'>Qvi credit in me,</hi> inqvit, <hi rend='italic'>Opera qvae ego facio ipse qvoqve faciet, et majora his faciet.</hi> Qvod ut ego peccator de me qvoqve, discipulos meos majora effecturos, sperare qveam, date mihi selectiora e Vestris Ingenia, qvae in his esse, repertasqve Sapientiae aurifodinas fodicando, et ipsi luris proventu cum DEO ditescere, et inde ditare alios gaudeant. Effecta Vobis dabimus qvalia volet DEUS, et Vos forte ipsimet sperare nondum potestis.</p>
<p>7. E Gente Vestra hos malo qvam aliunde: qvia Vobis ut bene sit, Vestra Sapientiae studiis caput efferre ut incipiat Natio, seriis optare votis coepi. Quibus potiri si volumus, Vestra mihi excitanda, Vestra huc ineseanda, Vestra hôc fulgore tingenda, sunt Ingenia. <hi rend='italic'>Nec per rerum statum licet aliter, qvam ut qvos adjutum imus, eorundem roborando vires adjutum eamus.</hi> Rem per se immobilem ad motum promovere, nemo potest: potest facile, mobil! admoto motu. Nulla Obstetrix foetum in lucem adjutare, nisi ipsuis vivi et robusti foetûs motu et nixu, potest. Atqvi <hi rend='italic'>Mentis ex inscitiae tenebris in Sapientiae lucem promovere, nihil nisi Ingeniis obstetricari est:</hi> qvemadmodum Philosophorum Sapientissimus, <hi rend='italic'>Socrates,</hi> Obstetricis Atheniensis filius, de se dicere solitus, <hi rend='italic'>se nihil nisi Ingeniis obstetricari posse;</hi> i. e. divinos in cujusqve Hominis animo latentes igniculos excitare, ut in flammam surgant. Nos ergo dum Vestris Ingeniis obstetricatum venimus, non tanqvam mortuis Vitam indituri, sed tanqvam vivos ad edendum potentes vitae actus permoturi, venimus.</p>
<p>8. <hi rend='italic'>Intelligite qvae loqvor:</hi> et incipietis melius non tam de me, qvam de Vobis et vestris, sperare, ad sapienter hoc Sapientiae opus inchoandum et perficiendum: virtute non meâ, aut Vestrâ, sed illius DEI, cui ex ore infantium et lactentium solemne est perficere laudem, ad compescendum inimicum et ultorem.</p>
<p>9. Ipsa aeterna in carne revelata Sapientia opus suum ita inchoavit, ut per qvos Evangelii lucem dilatatura erat, hos non ex politulis, sibi jam sapientibus visis, sed ex rudiorum turba eligeret. Deditqve nobis, ut mysterium hoc intelligamus melius, regulam <hi rend='italic'>de Vino novo veteribus Vtribus non infundendo, sed novis.</hi> Qvam Regulam, ipsumqve regulae Latoris exemplum, si seqvimur, a sapientiae semita nos non aberraturos confidamus. Mihi sic humiliter stat sententia: Vobis et vestris qvae hîc futura sit mens, dies dabit.</p>
<p>10. Haec in genere <hi rend='italic'>de Librorum Pansophicae Scholae necessariorum apparatu,</hi> non esse desperandum datis reqvisitis. Possem et per species eundo, <hi rend='italic'>Qvomodo hunc, istum, illum Librum, cito et bene adornari posse sperem,</hi> ostendere: sed differam, donec num generalis haec via (de Vestris huc adhibendis Ingeniis) non displicitura sit, cognovero.</p>
<p>11. De AUDITORIIS erigendis non nostram spero fore curam: nec aliqvid suberit difficultatis, si steterit persvasio illa, non aliter operas inconfuse procedere posse, nisi ut qvisqve Coetus (eôdem tempore eadem agentium) simul sit: ab omnibus distractionibus liber, hoc unum qvod agendum est agere intentus. Qvare orandi Salomones nostri, ut si hanc Universalem Sapientiae palaestram, generalemqve totius Gentis excolendae officinam, aperire propositum est serium, etiam de Auditoriis exstruendis serium sit.</p>
<p>12. DISCIPULOS qvod attinet, tam horum non defore apud Vos praevideo greges, atqve non deesse solent aridâ aessate herbae, qvae venientis pluviae rorem bibant. Hoc igitur potius videndum, qvibus hospitiis excipiendi, et qvomodo egentiores sustentandi sint. Nempe pro Studiosorum convictu erigendae erunt <hi rend='italic'>Mensae, trini generis. Primae, prorsus gratuitae,</hi> pro pauperibus alendis. <hi rend='italic'>Secundae semigratuitae,</hi> ubi partem victus solvant, partem beneficii nomine obtineant. <hi rend='italic'>Tertiae pensionariae:</hi> ubi victus qvidem solvatur, exercitia tamen gratis habeantur.</p>
<p>13. DOCTORES autem idoneos, seu MAGISTROS, tanto negotio pares qvaerere, hoc opus hic labor erit. Nempe qvia nulla res aliud qvam qvod ipsa est agere <hi rend='italic'>(alba albare, gravis gravare, calida calefacere etc.)</hi> potest: <hi rend='italic'>etiam Sapientes nemo nist sapiens, Eloqventes eloqvens,</hi>
<pb id='s033' n='55/56'/>
<hi rend='italic'>Moratos moratus, Pios pius, Mathematicos mathematicus, Physicos physicus, Metaphysicos metaphysicus, verbô Pansophos pansophus, facere poterit.</hi> Sapientes igitur, Eloqventes, Mathematici, Metaphysici, verbô Pansophi, qvaerendi erunt, qvi Pansophicae Scholae praeficiantur: maxime authorum omnium antesignamus, dux et director, supremusqve choragus.</p>
<p>14. Hos autem tales ubi qvaeremus? ex qva Gente advocabimus? Ex paulo ante dictis mea mens patere potuit: <hi rend='italic'>Domi esse qvaerendos, nostra e Gente adsciscendos, fideles nostrorum ad haec nostra futuros duces. At possuntne sperari?</hi> Mihi penitissime sedet, non defuturos qvi provinciam hanc dextre in laudem DEI obeant.</p>
<p>15. <hi rend='italic'>Hujus autem spei qvodnam fundamentum? Triplex. Primum a Methodi Pansophicae indole,</hi> sua sibi instrumenta, et ad procudendum suismet instrumentis fabros, fabricare nata apta. (Aut nos fallunt omnia, aut Pansophos cum ipsa Pansophia nasci, et in ejusdem cunabulis enutriri, possibile est, imo necessum est.) <hi rend='italic'>Alterum ab Ingeniorum Vestrorum idole,</hi> a laborum tolerantia non abhorrente, si fida non desit manuductio. Qvaerantur ergo elegantioris hujus Animorum culturae duces, aut jam eleganter culti, et encyclopaedice docti; aut certe Encyclopaediae et Elegantiae cupidi, ignaviae vero et barbariei (qvas aeternum profligatas optent) hostes acerrimi: et fiet, cum DEO, ut victores evadant, triumphosqve sibi et genti illustres agant. <hi rend='italic'>Tertium a perseverantia in hoc proposito:</hi> si Classibus stari praeficiantur Magistri, qvi ad datas normas alios continuo docendo, seipsos continuo erudiant. Ita enim dies diem docebit continuo: ut qvod qvis ignoravit hodie, cras sciat, interqve observata (et sibi ac successoribus observanda) referat. Ita docentium et discentium profectns gradati erunt, semper in majus, ope DEI.</p>
<p>16. Atqve tales omnino (Sapientiae universalis amantes, laborum pro illa asseqvenda tolerantes, monitorum bonorum obseqventes, placide morati, pii deniqve corde purô) ad hoc DEI opus, tanqvam pretiosae gemmae, qvaerendi sunt. Et ubi ubi hos tales videre erit, tanqvam hos DEUS exsertô digitô monstret acceptandi, exorandi, obtestationibusqve ac praemiis qvibuscunqve huc alliciendi, erunt.</p>
<p>17. Rursum, qvibuscunqve conscientia sua testimonium dederit, tales esse, neqve bonos tali de se conceptâ opinione falli, veniant! et ad bonas literas Pansophice docendas conduci se patiantur: exporturi hîc, si usqvam, illius veritatem, <hi rend='italic'>Qvi alios docet seipsum erudit.</hi> Nam sicut Augustinus (fervidissimus ille Christi amator, et in Ecclesiae domo strenuus ac indefessus, si ullus unqvam, operarius) <hi rend='italic'>se scribendo proficere sensit, et proficiendo scribere</hi> perrexit (qvod ipse de se testatur): ita hi Viri optimi, qvicunqve futuri sunt, docendo alios omnia, discent ipsi eadem illa omnia. Et proficiendo in omnibus qvotidie in melius, eadem Omnia (qvae nunc ut rudimenta nobiscum inchoant) perficere poterunt qvotidie melius.</p>
<p>18. Aut enim illa universalis Sapientiae lux, qvae summô DEI beneficiô emicare nobis incipit, falsa lux est, aut de illa verificari oportebit illud Salomonis: <hi rend='italic'>Iustorum semita qvasi lux splendens procedit, et crescit usqve ad perfectum diem</hi> (Prov. 4. 18.) Ego qvicqvid manuductione primâ ad hos Sapientiae primum candidatos, mox mystas, initiandum potero, nihil intermitram, sanctâ fide.</p>
<p>19. Ante omnia tamen absolvi svadeo illa, qvae ad constituendam Latinam Triclassem reqviruntur: ne a fastigio aedificationem Turris auspicemur, sed a fundamento. Et qvia hos primum, et maxime, Libellos exspectant Scholae, prima haec sedanda est sitis primo: interim se majora illa, Classium superiorum, disponent melius.</p>
<p>20. DEUS meliora suggerat aliis, qvorum haec submitto trutinae! Faciet autem, si in proposito tam sancto versati fustimus sancte, prudenter, attente. <hi rend='italic'>Velle</hi> enim <hi rend='italic'>bonum, et optare; Orare DEVM, et sperare; qvaerere asseqvendi media, et illis insistere; regia via est perveniendi eô, qvô pervenire nos vult DEVS.</hi></p>
</div2>
<div2 id='Co3A.03.14' n='14' type='section'>
<head>Senec. Epist. 8. <hi rend='italic'>Posterorum negotium ago, illis aliqva, qvae prodesse possunt, conscribo etc. Restum iter qvod sero cognovi, et lassus errando, aliis monstro.</hi> N. B.</head>
<p>Hoc etiam. Classibus VII praeficiendi erunt totidem Magistri, ut quisqve suam Spartam ornet qvam gnavissime, Omnibus autem superaddendus Rector, qvi tanqvam commune transcendens Auditoria qvotidie obeat: ad videndum, ut omnia ubiqve ordine procedant suo simper, neqve qvidqvam usqvam aut haereat noxie, aut agatur negligenter. Item qvi, si Praeceptorum aliqvem morbô, aut alio casu sonticô, officiô non posse fungi contingat,
<pb id='s034' n='57/58'/>
vicem illius suppleat, ad omnes luxationes ac hiatus prohibendum. Ad qvod opus qvia Viro valde doctô, perspicaci, activô, erit opus, constitui necesse est stipendium honestissimum (sicuti sane Classicis etiam Magistris:) ut nemo excelentissimi etiam ingenii stationem hanc defugere, et properare aliô, causam habeat. Atqve tum demum in vigore conservari poterunt omnia, Viris gravissimis ad omnem gravitatem omni juventuti futuris ducibus. <hi rend='italic'>Socrates</hi> olim Juventuti operam navans, et <hi rend='italic'>Cur non potius Magistratum gereret</hi> interrogatus, respondit: <hi rend='italic'>Plus eum praestare qvimultos Magistratum gerere idoneos formaret, qvam qvi Rempub. ipse administraret.</hi> Ita hîc erit: plus Patriae, Ecclesiae et Politiae respectu, servient hi Pansophici Ingeniorum formatores, qvam qvi extra hanc officinam nescio qvos Magistratus, Politicos vel Ecclestasticos, obeant. <hi rend='italic'>Dignus ergo tantus Operarius tantâ mercede!</hi> qvâ contentissimus, mente qvietâ (aut potius perpetuo ad operas excitatâ) tam egregium opus urgeat strenue.</p>
<p><hi rend='italic'>Unde vero hi tanti sumptus?</hi> Meum qvidem id forte non est dispicere: considerationi tamen offero seqventia.</p>
<p>I. <hi rend='italic'>Annon recte scripsisse putandus sit D. Lutherus: Si pro excitando Civitati, aut limitaneae Arci, propugnaculo impenduntur aurei nummi decem, centum esse impendendos, imo mille, pro uno Adolescente sapienter educando?</hi> qvia melior est Sapientia fortitudine (Eccles. 9. 16. Videatur Didact. Mag. Cap. 33. §. 19)</p>
<p><hi rend='italic'>2. Annon qvos DEVS singulariter benedixit, et ad divitias, honores, potentiam, provexit, singulariter rursum DEI honorem provehere obligate sint?</hi></p>
<p>3. <hi rend='italic'>Annon juxta Legis divinae praescriptum omnes Homines pariter, temporis qvidem sui partem septimam, externorum autem bonorum partem decimam, reddere</hi> teneantur <hi rend='italic'>DEO?</hi> Si autem hoc, an decimam illam bonorum suorum partem (aut sane vicesimam, vel tricesimam) qvisqvam melius impendere se posse, atqve sic DEI gloriae organa promovendo, speret? Vix inveniet.</p>
<p>4. <hi rend='italic'>Annon si Celsitudines suae, si Magnifici Ecclesiarum Patroni et Pastores,</hi> si deniqve reliqvi <hi rend='italic'>Nobiles et Cives,</hi> decimam (vel vicesimam) redituum suorum partem derivatam huc vellent, brevi clamandum foret (qvemadmodum ibi, in Tabernaculi structura:) <hi rend='italic'>Plus offert populus qvam necessarium est?</hi> Proclamandumqve esset, sicut ibi, <hi rend='italic'>Ne qvisqvam amplius afferat</hi> (Exod. 36. v. 5. 6.)</p>
<p>5. <hi rend='italic'>Annon liberalitatis initium facere conveniat, sicut ibi, Principes populi?</hi> offerentes Gemmas et principalissima dona (Ex. 35. v. 27.) Qvorum excitati exemplô alii, mente qvoqve devotâ donaria sua offerant DEO (v. 29.)</p>
<p>6. <hi rend='italic'>Annon stimuli locô adhiheri possit Opulentioribus rem sic institui, ut pia eorum Liberalitas Nominis eorum, et Familiae, ad posteritatem secum trahat famam?</hi> Qvaliter multis in Academiis factum videmus, ut <hi rend='italic'>Collegia, Aulae</hi> (seu <hi rend='italic'>Auditoria) Bibliothtecae</hi> item, et <hi rend='italic'>Convictus,</hi> seu <hi rend='italic'>Mensae etc.</hi> a Fundatoribus suis denominentur, cum aeterno illorum honore, et grata posteritatis recordatione. Imo in Murorum Jerosolymae aedificatione hoc idem observatum fuit, ut qvam ejus partem, aut Portam qvis, vel qvae Familia, aedificasset, in oeternam rei memoriam consignatum, inqve ipsos DEI libros relatum sit. (Nehem. 3. cap.)</p>
<p><hi rend='italic'>7. Annon deniqve illis, qvos opibus DEVS luculenter instruxit; haeredibus autem, ad qvos cum nomine suo benedictionem DEI transmitrant, non donavit, ostendi possit: qvam nullô modô melius externa illa suabona, qvam in tam pios et solennes usus (DEI gloriam, Ecclesiae salutem, Patriae ornamenta) impendere qveant? etc. etc.</hi></p>
<p>(<hi rend='italic'>Relegantur qvaeso Davidis verba</hi> I Chron. 29. V. 9. ad 18.)</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.03.15' n='15' type='section'>
<head>Addita fuit Deliberatio DELATIO A TYBERI AD BODROCUM TRANSFERENDO.</head>
<p>METHODI LL. novissimae Capite VIII recitavimus, <hi rend='italic'>Qvomodo Scholarum qvidam Reformatores Latinam ubibi erigioptârint Civitatem, aut Coenobium: ubi Latina lingva, eaqve pura et Romana, ita possit a cohabitantibus disci, qvomodo olim discebatur Romae, hodieqve discuntur omnes, Vsu qvotidianô.</hi> Potestqve laudatis ibi voti et consilii hujus Authoribus addi recentior, <hi rend='italic'>David Vechnerus,</hi> amicus noster: qvi hoc idem pluribus proseqvutus est votum. (Videatur supra Tomo I. pag. 319, 320.)</p>
<p>2. Licet autem frustra redivivum aliqvem <hi rend='italic'>Carolum Magnum,</hi> qvi sumtus tantae rei dignos conferret, optârit <hi rend='italic'>Lubinus:</hi> Vechnerusqve frustra etiam invocatum iri Regum, Principum, Rerumqve publicarum liberalitatem (qvae in luxum, et oculorum auriumqve oblectamenta, totis saepe alveis diffluit, ad alendam vero et erudiendam
<pb id='s035' n='59/60'/>
Juventutem ne leni qvidem rivulô dimanat) metuit: si tamen res haec in seipsa pulchra est, votis eam et conaminibus porro etiam perseqvi qvid vetat? Praesertim cum conficiendi negotii propior jam deprehensa sit via, a reperta Lingvarum Methodo novissima: qvemadmodum ibi ostendimus Cap. XIX. § 4.</p>
<p>3. At vero propiores etiam hoc ipso locô, ubi Pansophicam erigere meditamur Scholam, tam desideratae rei et occasiones, et commoditates, ostendit DEUS: ut si modo velle ad sit, non procedere negotium non possit. De qvo incidentes cogitationes non aperire non possum: qvae hujusmodi sunt.</p>
<p>4. <hi rend='italic'>Nostram hanc Patakinam Scholam ita posse reformari statuo, ut non solum Pansophicae Scholae accipiat lineamenta, sed et Latinae Civitatis, adeoqve ipsius puri Latii, faciem.</hi> Qvam sententiam meam inde stabilio; <hi rend='italic'>primum, qvia ipsissimae hujus rei initia qvaedam jam adsunt. Secundo, qvi loci commoditas invitat. Tertio, qvia reliqva reqvisita non deesse possunt.</hi></p>
<p>5. <hi rend='italic'>Initia adsunt:</hi> qvia ipsum Scholae nostrae Collegium tot conclavibus instructum jam est, ut centenos capiat; Consvetudoqve omnes studiis deditos, Nobiles et plebejos, hîc unâ cohabitandi (praeter Germanicarum Scholarum morem) jam recepta. Extendi haec ad desideratam intentionem qvam facile?</p>
<p>6. <hi rend='italic'>Loci commoditas adest, negotio huic apprime favens.</hi> Redemit enim Celsissima Princeps nuper domum, Scholae in usum, a Collegio qvartam: redimantur et interjacentes Domunculae tres (una cum spatiosis suis Hortis) totidemqve ab altero Collegii latere: et habebuntur pro septem Classium Magistris, et Auditoriis, cum toto cujusqve Coetu, habitationes commodae. Circumdatôqve toti huic ambitui, a platea ad plateam, Murô unô perpetuô (duabus relictis, ad oppositas plateas, Portis) erit id ipsum qvod qvaeritur, <hi rend='italic'>Latina Civitatula suis undiqve circumclusa limitibus, areisqve et plateis distincta, tandemqve et hortulis suis amoene instructa.</hi></p>
<p>7. <hi rend='italic'>Alia qvoqve reqvisita non deesse possunt.</hi> Nempe pro exstruendis tot aedificiis <hi rend='italic'>Lapicidina</hi> in proximo campo: pro subministrandis lignis tot vicinae Sylvae: pro Victûs facilitate tanta Frugum, Vini, Pecorum, Piscium etc. hîc ubertas: pro suppeditandis deniqve reliqvis necessariis (praeter svarum Celsitudinum liberalitatem) tot Ecclesiarum Patroni, modo illorum qvoqve adhaec benefica provocari possit voluntas. Qvid nî autem, modis, paulo antememoratis?</p>
<p>8. <hi rend='italic'>Pulchrum certe est, qvod sic optatur, datisqve mediis speratur.</hi> Pulchris autem tametsi difficultatis aliqvid adhaereat (ut plerumqve solet) ipsa tamen pulchritudinis svavitas adjunctos habet stimulos, nos ut ne occasionibus desimus vellicantes: nisi qvis insensatum se ostendere velit.</p>
<p>9. Urgendum itaqve, <hi rend='italic'>rem novam fore, admirandae elegantiae,</hi> LATIUM IN HUNGARIA! vim habiturum delendi opprobrii, qvô Hungarorum Latinitas apud vicinos, qvasi tota sqvalida, vapulat.</p>
<p>10. Praesertim qvia <hi rend='italic'>obtineri potest, ut plus qviddam sit qvam Latium.</hi> Ubi scilicet <hi rend='italic'>non Latina tantum Latine</hi> (hoc est pure) <hi rend='italic'>sonare, sed et Omnia sapienter Cogitare, Loqvi, Agere, Omnes Latii hujus Cives docebuntur.</hi></p>
<p>11. Et qvidem <hi rend='italic'>Omnia practice:</hi> ad elegantius cuncta Patriae praestanda munia, in vita Oeconomica, Scholastica, Politica, Ecclesiastica. Hîc enim <hi rend='italic'>qvot Professores, et Convictuum praesides, tot erunt eximii Patresfamiliâs, viva exactaqve Familiae regendae exemplaria. Qvot item Classes tot Scholae:</hi> qvaelibet suis legibus, ordine, praxi, instructa. <hi rend='italic'>Tota vero Latinae hujus Vrbeculae Communitas erit velut parva, sed ordinatissima, Respublica:</hi> suum habens Senatum, Judices, Judiciaqve etc. <hi rend='italic'>Totus deniqve Scholae coetus repraesentabit reformatissimam Ecclesiam:</hi> suum habens Templum, et in eo qvotidie Coetus sacros, et Hymnos, et Preces, et Conciones, semper Latinas: sacra deniqve Epula statis temporibus. Habebunt enim <hi rend='italic'>Pastores duos.</hi> Qvorum prior, <hi rend='italic'>Antistitis</hi> nomine, ipse Rector esse poterit, utpote semper Theologus: sicut et Collega ejus proximus, septimae (Theologicae) Classis Praeceptor. Nempe die qvovis Dominico binae Conciones haberi poterunt semper, breves, sed pie elaboratae, fervidae, ad omnium in vero Christianismo profectum directae. (Cui rei servire poterit a concione mox institutum juniorum Examen, superiorum autem Syzeteseis, more Apostolico institutae.) Qvotidiana vero sacra, mane et vesperi, peragentur lectione Scripturarum, decantationeqve laudum DEI, et precibus: omnia Latine.</p>
<p>12. Haec (et qvae praeterea excogitari ad hujus rei elegantiam poterunt) annon pulchra? annon optanda? annon praxi possibilia et amoena? Ad deliberandum id relinqvo.</p>
<p>Finis de Pansophica Schola (adjungendoqve illi Latio) Deliberationum.</p>
</div2>
</div1>
<pb id='s036' n='61/62'/>
<div1 id='Co3A.04' n='4' type='book'>
<head><hi rend='italic'>DE</hi> REPERTIS PANSOPHICI <hi rend='italic'>Studii obicibus.</hi> PLacuerunt haec: reqvisitumqve fieri undecunqve initium. Respondi, <hi rend='italic'>Fundanda esse consilia melius:</hi> exhibuiqve relictis mihi ad consilia Trium-Viris seqvens scriptum, fundandi <hi rend='italic'>Reformatorii cujusdam Libri</hi> initium futuri,
AGENDA PATAKINA. <hi rend='italic'>Hoc est, Sylva eorum qvae in reformandae Patakinae Scholae negotio constituenda veniunt.</hi>
Eô fine seorsim annotari coepta, ut qvidqvid tanqvam necessarium svadebitur, expendi prius et consiliis ventilari, tandem vero communibus calculis conclusum pro rato haberi, et in effectum deduci, possit.
<hi rend='italic'>Sirach. 37. v. 20.</hi>
Ante omnia Opera praecedat Verbum: et ante omnem ACTUM, CONSILIUM stabile.</head>
<div2 id='Co3A.04.01' n='1' type='section'>
<head>Generosissime Dne Praefecte, Reverendissime D. Vereci, Clarissime D. Tolnai, <hi rend='italic'>Scholarchae prudentissimi.</hi></head>
<p>Qvandoqvidem Celsissimae Principi, Ecclesiarum in hoc Regno benignissimae Nutrici, Illustrissimoqve suae Celsit. Filio D. D. gratiosissimo, et Vobis qvi consilia haec promovistis, vocare me ad Vestrae hujus Scholae reformationem placuit; nec displicuit DEO Vestra haec consilia ita prosperare, ut me vel invitum ea seqvi necesse fuerit, jamqve Velter factus sum, et Operi admovere manum coepi: gratulor imprimis hoc mihi vehementer, qvod cum a Celsitudinibus suis aliqvos mihi Consiliarios, consiliorumqve Exseqvutores, dari peterem, VOS mihi TRES adjungi non forte aut sorte, sed deliberato, contigit. Plus dicam: divinô potius qvam humarro consiliô factum agnosco, Vos talem trigam in hoc tali negotio jungi. <hi rend='italic'>Primum,</hi> qvia ternum Ordinem, qvem DEUS ad clavum rerum humanarum sedere, et ne qvid detrimenti Respub. caperer prospectare jussit, repraesentatis: Tu Generose D. Politicum, Tu Reverende Ecclesiasticum, Tu Praeclare Eruditum. Videre igitur ne qvid qvod huic, isti, illi Ordini subserviat hîc desit, poteritis. <hi rend='italic'>Deinde,</hi> qvia dum exqvisite Sapentiâ polletis omnes, Ordinis qvisqve sui ocellus, aqvilinâ perspicacitate qvalia haec sint facile videre, et ne qvid impertinens hîc, istîc, illîc se admisceat, providere poteritis. <hi rend='italic'>Tertio,</hi> qvia authoritate publicâ instructi estis, qvicqvid Vobis consciis et consentientibus fuerit stabilitum, robur habebit: qvippe rationes reddere omnium, ad omnes qvi reqvirent, poteritis. Futurum enim praevideo, ut negotium hoc qvemadmodum in seipso singulare est, adeoqve inusitatum, ita Censores inveniat et multos, et varios, et acres (sive acutos sive stupidos, Censores tamen) juxta illud, <hi rend='italic'>Qvi struit ad callem multos habet ille magistros.</hi> Sed et tametsi a Censorum rigore tuti simus, qvia tamen nos ipsos Opus hoc, non tanqvam superficiarium qvid spectare, sed tanqvam in qvo Patriae, et in ea Ecclesiae DEI, salutis cardo versetur intueri, convenit; convenit simul non perfunctorie in eo, sed cum timore DEI, et invocatione nominis illius, qvâ summâ usqve possumus, et prudentiâ
<pb id='s037' n='63/64'/>
et diligentiâ, versari. Et haec ipsa est causa, cur ego (omnibus qvae potui circa negotii initia jam pensitatis) nihil hîc praecipitanter, omnia lente; nihil temere, omnia deliberato; nihil jam frustra et in ventos, omnia solidos et jam duraturos in usus, agere proponam. Qvod ut ope DEI qveam, en fundo Librum hunc! in qvo,</p>
<p>Qvicqvid Scholae reformationem spectans agendum judicabo, id</p>
<p>I. <hi rend='italic'>Qvale sit explicabo, esseqve necessarium rationibus evincam.</hi></p>
<p>II. <hi rend='italic'>Media ad obtinendum id ostendam.</hi></p>
<p>III. <hi rend='italic'>Modum deniqve Media illa recte applicandi monstrabo.</hi></p>
<p>Omnia haec, prout annorum supraviginti cogitata et inventa mea Vestris usibus accommodari posse judicabo. An autem recte judicem, cum mihi omnium apud Vos circumstantiarum, nondum gnaro liqvere non possit; qvicqvid meis consiliis determinatum, et huc inscriptum fuerit, Vestro judicio ac censurae submittere propono. Ut, si bonum videbitur, Vestrô assensu et consensu ratum sit: si inutile, irritum: si mutandum in melius, mutetur. Demumqve communi sic decreta consilio, ut Vestris qvoqve <hi rend='italic'>Agendorum Libris</hi> inscribuntur petam. Rogo itaqve, et rogo solemniter (non unâ ductus ratione) ut Vobis <hi rend='italic'>Libros Decretorum,</hi> huic similiter, fundare libeat: ut qvisqve proprium hunc Actorum et Agendorum indicem, testem, instigatoremqve habeat. Ita enim demum patebit, <hi rend='italic'>Vestrum hîc agi negotium, non meum:</hi> Ita <hi rend='italic'>Vos eritis Exseqvutores, Scholaeqve Vestrae in melius Reformatores, non ego:</hi> Ita ego, si me forte a negotio hoc avocari, aut illi intermori, Vitae mortisqve nostrae arbiter volet, <hi rend='italic'>laetior decedam: spe, von moriturum mecum negotium, qvod forte moreretur, si solus consilia haec citra plenam omnium Vestrûm conscientiam, versarem.</hi></p>
<p>Placeat, dilecti, hoc de Consilis ita communicandis, ita ematurandis, ita ad faciliorem et feliciorem effectum roborandis, consilium. Si placebit Vobis hoc meum, bene placebunt omnia nostra (polliceor) tum Illustrissimis Celsitudinibus suis, tum caeteris qvorum intererit omnibus. Qvippe tum demum, et suae Celsit. Videbunt curas suas pro Ecclesiae et Patriae salute recte impendi, et nos ipsi labores et sudores nostros non frustra impendi, Operaqve nostra non regredi, nec haerere locô, sed progredi feliciter. Tu <hi rend='italic'>Generosissime Domine</hi> ad qvoscunqve Magnificos, Generosos, Nobilissimosqve Ecclesiarum et Scholarum Patronos: Tu <hi rend='italic'>Domine Vereci,</hi> ad Reverendos Dominos Episcopos, Seniores, Pastores, et qvoscunqve Confratres: Tu <hi rend='italic'>Domine Tolnai</hi> ad qvoscunqve Gentis Vestrae Eruditos et Sapientes, haec referre, rebusqve authoritate vestrâ bene constitutis publicam qvoqve conciliare authoritatem, potetitis. DEUS vero addet benedictionem.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.04.02' n='2' type='section'>
<head><hi rend='italic'>Deliberatio</hi> I. <hi rend='italic'>et generalis</hi> De Reformationis Scholae hujus ultimo scopo, et ad illum Mediis, illaqve prudenter usurpandis Modis. <hi rend='italic'>Sapientissimi Scholarchae,</hi></head>
<p>VI sapientis illius effati, <hi rend='italic'>Primum intentione ultimum est exseqvtione,</hi> de ultima Scholae nostrae perfectione, ad qvam usqve promotam tam cupimus, primum ad Vos verba facere incipio. Non ut aedificationem Turris a fastigio inchoari svadeam: sed ut praevisâ Turris altitudine, et latitudine, qvalia illi fundamenta poni necesse sit, ostendam. Peccat certe Architectus, et sua in ruinam aut risum parat, qvi temere, non praevisâ totius aedificii mole et formâ, aedificandi opus aggreditur, ignarus ipse qvid futurum sit, et qvale, qvod ab operis suis prodibit. Id ne patiter eveniat nobis, a principio statim pervidendus est finis, et ad illum dispicienda media: imo ne principium qvidem ponendum, nisi tale, et taliter, qvale sustentandae toti futurae moli firmissimi fundamenti locô esse possit.</p>
<p>2. Id nos eô magis solicite curare, et in eo qvod inchoamus circumspectos esse, convenit, qvô, I <hi rend='italic'>in seipso majus hoc Opus est;</hi> II <hi rend='italic'>qvô inusitatius et magis solitarium;</hi> III <hi rend='italic'>qvô periculosius;</hi> IV <hi rend='italic'>et qvô plures habemus observatories;</hi> V <hi rend='italic'>qvô deniqve minus exercitati in talibus ipsi nos.</hi></p>
</div2>
<div2 id='Co3A.04.03' n='3' type='section'>
<head><hi rend='italic'>De</hi> I.</head>
<p>3. Opus ipsum qvod aggredi tentamus ingens est, prorsusqve ex maximis qvae a qvoqvam mortalium tentari possunt. Si enim vere Melanchton dixit, <hi rend='italic'>Formare ingenia recte, expurgareqve innatum sqvalorem, opus aliqvantô majus esse qvam oppugnare Trojam:</hi> atqve si recti DEUS ipse opus formandi homines, <hi rend='italic'>artem plantandi Coelos, et fundandi Terram,</hi> appellavit (Jes. 51. 16.) qvid non erit hanc ipsam artem, Homines formandi, transformare in melius? In hoc profecto cardine salutem Coeli et Terrae, h. e. Ecclesiae et Politiae verti, non est cur hyperbolice dici suspicemur: pura puta veritas est. <hi rend='italic'>Qvia talem esse in seqventem aetatem, Ecclesiae et Politiae respectu, necesse est, qvales a nobis accipiet eos, qvi eam constituent, regentqve. Si meliores transmiserimus ad seqvuturos, qvam transmissi sumus a praedecessoribus, melior erit seqvens aetas: sideteriores, deterior.</hi> Credite igitur honoratissimi D. Scholarchae, majus Vobis commissum esse, majusqve Vos cum suscepto Scholarchatu suscepisse, negotium, qvam Trojana fuit expeditio: nempe <hi rend='italic'>ut plantetis Coelum et fundetis Terram,</hi> h. e. <hi rend='italic'>ruentis apud Vos Coeli fiatis Athlantes, labentis apud Vos Terrae fulcra, aut certe fulcrorum reparatores.</hi> Tanti ergo Operis Vos praevidere jam ab initio fines, justum erit, necessarium erit, primus prudentiae apex erit.</p>
</div2>
<pb id='s038' n='65/66'/>
<div2 id='Co3A.04.04' n='4' type='section'>
<head><hi rend='italic'>De</hi> II.</head>
<p>4. Etiam ideo dixi Opus hoc aggrediendum esse <hi rend='italic'>circumspecte, non perfunctorie, qvia inutsitatum ac solitarium est. Inusitatum,</hi> nempe <hi rend='italic'>in Patria vestra:</hi> ubi a Reformationis tempore nemo rebus, ab initio ut ab initio potuit (i. imperfecte) constitutis, in melius transformandis adhibuit manum. Aut si qvis adhibere tentavit, nullô successu tentavit, cum noxa potius, et schismatis metu: eô ipsô, qvia Res transformare opus inusitatum ac difficile est, nisi singulari suscipiatur prudentiâ.</p>
<p>5. <hi rend='italic'>Solitarium</hi> etiam dixi: qvia <hi rend='italic'>Scholas Patriae reformare haec unica, hôc locô, Vestrâ sub directione, in spe contra spem, enata est occasio. Hanc si amittitis, qvam sperabitis aliam? Amisisse autem, qvanta jactura?</hi> Hanc enim unam Scholam, si in veram Humanitatis, Pietatis, Lucisqve officinam stabiliri poterit, tot adversariorum, ad Vestrarum Scholarum, Ecclesiaeqve Orthodoxae, subversionem comparatis machinamentis opponere paratis, opponiqve pii omnes optant. <hi rend='italic'>Qvid autem fiet, si molimen non succedat?</hi> Adversariorum in erigenda hîc aut illîc nova Schola machinatio si non succedat, habent qvô se solentur, alios ejusmodi Nidos et Aucupia: vel parata jam, vel parari facile (occasionibus dense illis obvenientibus) idonea. <hi rend='italic'>Nos autem si hoc excidimus ausu, tota simul et semel excidimus spe. Ergo ne excidamus, anxie providendum: cumqve Deus et Occasio nobis non desint, ne nos rursum Deo et Occasionibus desimus</hi> (h. e. ne nobis in subserviendo DEO ardor, et in captandis occasionibus prudentia, desit) <hi rend='italic'>curandum.</hi></p>
</div2>
<div2 id='Co3A.04.05' n='5' type='section'>
<head>De III.</head>
<p>6. Dixi etiam <hi rend='italic'>periculosum esse Opus, qvod suscipimus, nisi caute tractetur.</hi> At cui periculosum? <hi rend='italic'>Scholae, Ecclesiae, Nobis.</hi> Scholae: qvi eam confusionibus non liberabimus, sed immergemus altius. Haud abs re dictum est: <hi rend='italic'>Malum bene positum non est movendum.</hi> Morbum qvippe fuum nemo adeo moleste tolerat, qvamdiu imperitis remediis irritatum non sentit: neqve Camarina foetet adeo, nisi mota, nec emota. Si ergo Scholae; qvoqve nostrae non intelligimus, et curare nescimus, morbum, abstinere a medicando praestabit. Ergo <hi rend='italic'>an intelligamus, an remedia efficacia opponere sciamus, ante omnia videndum.</hi> Alioqvi Ecclesiae qvoqve ipsi, et Patriae, advocamus noxam: si eam e faucibus inhiantium eripere attentantes, et forsan promittentes, non erigimus tamen. <hi rend='italic'>Desperatus enim hic successus atrociorem ingenerabit desperationem animis, jam ante</hi> (ut multorum audio qverelas) <hi rend='italic'>misere fluctuantibus. Nobis deniqve ipsis in opprobrium cedet, aliqvid supra vires tentasse, aut viribus uti nescisse.</hi> Quod ut ne fiat, qvid tentare suscipiamus, et qvid virium nobis eô sit, qvidve circumspicientiae, ante omnia videre qvaeso ne pigeat.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.04.06' n='6' type='section'>
<head><hi rend='italic'>De</hi> IV.</head>
<p>7. Praesertim cum certum sit <hi rend='italic'>nobis non defore, nec jam deesse, Corycaeos et observatores, amicos et</hi> inimicos: qvorum illi, si res non procedat, aut misere, non tristari ac erubescere; hi non ridere ac laetari, non poterunt. Convertamus itaqve nos potius ipsi in nos ipsos primum oculos; ut qvid suscipiamus, qvibusve istuc req visitis instructi simus, pateat. <hi rend='italic'>Neqve nos prius actu ipso Opus nostrum tentemus, nisi prius. (viribus et consiliis omnibus ad numeros, mensuras, ponderaqve redactis) et possibilitatem propositi nostri, et facilitatem, et successum deniqve realem, tam explicate ut digitos ante nos nostros, cognita habeamus.</hi></p>
</div2>
<div2 id='Co3A.04.07' n='7' type='section'>
<head><hi rend='italic'>De</hi> V.</head>
<p>8. Addidi, <hi rend='italic'>Nos ipso qvi talia tentamus, in his ipsis talibus, esse parum exercitatos: eôqve ipsô plus circumspectionis reqviri, ne negotium, ut sub manu imperitorum solet, corrumpatur.</hi> Spero autem nemini injuriosum iri visum, qvod de imperitia incipio loqvi: qvia non aliam peritiam, qvam qvae in hoc tali negotio reqviritur, nobis deesse qveror. Certe negotii qvod qvis nunqvam tractavit, nemo non immodestus peritum se jactabit, aut etiam cogitare praesumet. Nos autem qvas hucusqve, ubi, qvando, qvomodo, qvô successu, resormavimus Scholas? Si qvid fuit, leve tentamen fuit: nunc non tentamen, sed opus, reqviritur. <hi rend='italic'>Aliud est velitari ante pugnam, levi armaturâ, leviqve eventu: aliud plenâ congredi acie, pugnareqve non Victoriae tentandae, sed reportandae, causâ: cujus jactura irreparabilis sit.</hi> Qvod ergo de Alexandro (Magno illo) reserunt Historici, nonnisi consiliis prius recte semper dispositis praeliando, semper Victoriosum fuisse, hoc nobis etiam in exemplum dici existimemus. Ille autem ultimô congressurus cum Dario, et reportaturus non Victoriam solum, sed Monarchiam, nactus hostem in conspectum sub vesperam, et signa collaturus mane, totam prope noctem consiliis solummodo transmisit: demumqve sub auroram indormiens, cum paulo post hoste jam acie instructâ appropinqvante excitaretur a suis, tam bene fidit bene conceptis consiliis suis, ut semisomnis adhuc, diceret, <hi rend='italic'>Eja, annon vicimus?</hi> vicitqve mox feliciter. Tantum inest robur actionibus consiliô stabilitis.</p>
<p>Qvod ergo Poeta dixit,</p>
<l>Rem bene praevisam Verba haud invita seqvuntur.</l>
<p>nos illi succinendo, Verbaqve in Opera transferendo (plus enim agit qvi bene operatur, qvam qvi bene sermocinatur) dicamus,</p>
<l>Ideas bene praevisas Opera ipsa seqvuntur.</l>
<p>Ita mei Domini Consiliarii, ita sit. Vos autem me consilia expromentem, vestroqve judicio submittentem, audite benigne: etiam, et ante omnia, in recte ponenda omnium horum Consiliorum meta; ut ne vacillante scopô in ventos mittamus sagittas, aut incertos faciamus ictus.</p>
<p>EXhibita haec non displicuerunt, nisi qvod agendi tempora deliberando consumtum metuere se dicerent; ad rem ipsam potius veniri
<pb id='s039' n='67/68'/>
svadentes, tamqve instanter urgentes, ut nec ad secundam (nedum tertiam, decimam etc.) Deliberationem ventum, neqve <hi rend='italic'>Liber ille Actorum et Agendorum</hi> fundatus, fuerit. Qvod cautioni serviat, negotia non praecipitandi, si qvis non haerere velit: sicuti nobis postea contigit. Qvod si suis commeravero locis, non aliô faciam fine qvam solent Medici, Illustrium etiam (autaliâs honestissimorum) Viror. qvantumvis tetros aut immedicabiles describendo Morbos, tentataq ve varie (sive irritô conatu, sive optatô tandem successu) Remedia: nempe <hi rend='italic'>ut id profectui Artis serviat.</hi> Qvid enim? <hi rend='italic'>Reperta sunt apud Hungaros bonorum Consiliorum obstacula? Reperiuntur et alibi. Emota sunt tandem ibi aliqva? Possunt et alibi. Proderit Hungaris vel tandem suos agnovisse morbos? Prodesse poterit et aliis.</hi> Nemo ergo pulchrum sibi ducat usurpare Sauliticum illud, <hi rend='italic'>Honora me coram populo:</hi> pulchrius est nudum illud Davidicum, <hi rend='italic'>Peccavi.</hi></p>
<p>Nos interim ulterioribus ilis Obstaculis suum in locum rejectis, qvid et qvomodo inchoatum sit narrare incipiamus.</p>
<p>Prima fuit Oratio (qvasi inauguralis) <hi rend='italic'>de Ingeniorum Cultura,</hi> habita 24 Novembris: altera (dum urgerent) qvadriduo post, <hi rend='italic'>De Ingenia colendi instrumento primario, LIBRIS.</hi> Qvae duae Orationes dum ad prelum, erigitunc coeptum, poscerentur, descriptae fuerunt praemisô titulô tali,</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.04.08' n='8' type='section'>
<head>PRIMITIAE LABORUM SCHOLASTICORUM. <hi rend='italic'>In Illustri</hi> Patakino Gymnasio, <hi rend='italic'>Auspiciis Illustrissimi ac Praecelsi DOMINI,</hi> Dn. SIGISMUNDI RAKOCI, Celsissimorum Transylvaniae Principum Rakociorum Nepotis, Filii, Fratris, Ducatûsqve Munkaciensis etc. etc. haereditarii Domini, <hi rend='italic'>In majus et melius transformari coepto.</hi> JOHANNES STURMIUS, Scholarum suo tempore per Germaniam Reformator indultrius, ita de Scholarum reformandarum scopo et modô (Epistolis Classicis ad JOHANNEM Sapidum, Physicum) scripsit.</head>
<p>Spero <hi rend='italic'>ejusmodi Gymnasium consituere, cui nemo insi qvi omnibus invidet invidere possit: non majonre qvam Ante Praeceptorum labore, sed certe fructu longe majore; etiam cum voluptate discentium, Idem Praesatione ad Scholarchas.</hi></p>
<p>Lavinganam Scholam explano, ut simplex sit et directa; absqve asperitate, absqvelocis aviis, absqve ullis salebris. Nec speciosos qvidem labyrinthos admisi, qvi cursum studiorum impedire possent.</p>
</div2>
<pb id='s040' n='69/70'/>
<div2 id='Co3A.04.09' n='9' type='section'>
<head>Celsissime Domine, Gratiose Musarum Fautor,</head>
<p>QUAE <hi rend='italic'>conditio homines, Rerum dominos, eadem ipsas qvoqve Res humanas, premit, ut in his nihil perpetuum, aut ita firmum sit, qvin lentescat, et langvescat, et labascat, et concidat tandem. Tam fixâ scilicet lege nobis Mortalitas nostra, et qvae hanc comitatur Corruptibilitas, Morbi, Interitus adhaerent; ut si perpetuare Genus humanum debet, non tantum Diaetae beneficiô a corruptelis praeservari, sed et, qvando nulla tam vigil cura esse potest, qvin aegritudines obveniant, Medicinae ope a Morbis liberari; tandemqne, cum prohiberi Mors in perpetuum nullâ arte possit, novos Homines subinde nasci, necesse sit. Qvam conditionem nostram nobiscum omnes omnino Res nostrae participant; ut et constitui primum recte, et constitutae custodiri solicite, et prolapsae reparari sapienter, tandem tamen intereuntibus aliis post alias novae produci, necesse habeant. Hoc fatum est illustrissimarum etiam</hi> Familiarum, Politiarum, Regnorum, Ecclesiarumqve ipsarum. <hi rend='italic'>Nec ergo a communi hac sorte se potuerunt eximere (ut qvô collimo veniam)</hi> SCHOLAE, <hi rend='italic'>venustula illa humanae societatis seminaria. Nasci illas qvoqve, et crescere, et vigescere; rursumqve aegrescere ac marcescere, medicinâqve egere, contingit: sed et mori, suscitariqve novas.</hi></p>
<p><hi rend='italic'>Cum ergo surgant passim, qvi recte constitutas ubiubi Res, publicas praesertim, conservare, ruinam minantes fulcire, collapsas instaurare, et ad nihilum redactis substituere novas, piâ sollicitudine allaborant: in eo qvidem primario univer salis divinae Providentiae, Rerum ab univer sali interitu conservatricis occultae, agnoscenda est, et osculis adveneranda, dextera: laudem tamen simul merentur, qvi se hîc divinae Bonitatis organa praebent,</hi> Rerum humanarum qvâcunqve parte Custodes vigilantissimi, Medici providissimi, Reparatores sapientissimi. <hi rend='italic'>Etiam qvi Scholarum epidemicis Morbis, et Mortibus, qvibus eas nostro seculo consici vident et gemunt multi, remedia qvaerunt. Nostro inqvam Martiali et furiosô feculô, qvo, concitatis in mutuam perniciem Gentibus Orbis Christiani, Musis plerubiqve indictum est exilium, aut conturbata illarum domicilia, et qvi has debebant animis colere tranqvillis, in vertigines qvasdam actis: ut silvescere videantur omnia. nec forsari ullô seculô de Scholarum ataxiis tantum qverelarum fuit auditum, atqve praesenti nostrô. Laudanda itaqve est, ut dixi, divina benignitas, qvae ruentibus in pejus rebus nostris fulcra opponit. Viros qvosdam cordatos, de corruptelis illis anxios, deqve emendatione solicitos: sive qvibus hîc aliqvid consiliis posse datum est, sive qvi auxilia, favorem, authoritatem, opes, eôdem conserunt. Qvorum in numero TE meritô TVO locamus, Illu strissime Heros, gratoqve celebrabit posteritas. Qvi tametsi ad rerum fastigia natus, demittis tamen TE ad consilia haec de Scholis, non tantum alibi per Ditiones Tuas recte conservandis, sed et Provinciali huic, sub patrocinio Celsissimae heroinae Dnae. Dnae. Susannae Lorantfi, Principis Transylvaniae, gratiosae dominae et genitricis Tuae, eatenus pie conservata, et reditibus aucta, in majus denuo provehenda, atqve tam accurate instituenda, ut in exemplar esse possit. Qvô fine et convocas Viros doctos, consiliaqve illorum exqviris, TV Aque vicissim communicas; ipsis etiam luminibus de lumine impertiens T VO. Et qvia eodem in Gymnasio, cum Rerum ad Vitam praesentem et suturam utilium varietate,</hi> Latinam Lingvam, omnis Eruditionis promam condam, Gentiumque Europaearum Mercurium communem, doceri <hi rend='italic'>vis diligentius ac purius, ad elegantiam usqve, Methodô amoeniore qvam hactenus; cognovissesque nos circa eadem haec studia occupari: Nos qvoqve per internuntios primum amicos, tum manu Ipse Tuâ, epistolicisqve scriptionibus, tandem et coram, solicitare dignatus es. Qvin et ad meorum studiorum tot jam annis Maecenatem benignissimum,</hi> Magnificum Dn. Ludovicum de Geer, Seniorem, Haereditarium in Finspong etc. <hi rend='italic'>humanissimas dare literas, qvibus ad hoc ipsum Tuum laudabile incoeptum promovendum meam ad tempus reqvireres dimissionem. Ego igitur, qvod illius voluntate nonum jam in annum parturiebam, annôqve praeterito rogatu Illustriss. e Proceribus Poloniae herois,</hi> D. D. Christophori de Bnin Opalinski, Palatini Posnaniensis, <hi rend='italic'>in usum Opaliniani sui Sirakoviae recens sundati Gymnasii, eôqve pro juventute Polona, adornabam: hoc jam qvoqve Tuae Illustri Patakinae Scholae, Hungaricaeqve Iuventuti, qvam optime fieri potuit accommodari coeptum, Tuae Illustrissimae Celsitudini oblatum dedicatumqve eo! Consilio meo non aliud praetexens, qvam qvod tam heroicus ille ad promovendum bona studia fervor dignus mihi videatur, si non dignô tantis Virtutibus penicillô a me depingi (aliorum id opus esto, aut certe aliûs temporis:) at saltem aspectabili aliqvâ in praesens jam publice notari tesserâ. Tibi ante alios: haec, qvaeper absentiam Tuam (sub eorum directione, qvos nobis reliqvisti Inspectores) agi coepta sunt, offerendo spectanda. faxit Omnipotens, ut exactâ feliciter in Transylvaniae Regno hieme feliciter TE, cum Celsissma Principe Matre ad nos reduces, laelis exsipiamus jubilis</hi> AMEN.</p>
<p>PATAKI scribebam 28 Januar: 1651. <hi rend='italic'>Illustriss. Celsit.</hi> TUAE <hi rend='italic'>Devotus in</hi> DEO, COMENIUS.</p>
</div2>
</div1>
<pb id='s041' n='71/72'/>
<div1 id='Co3A.05' n='5' type='book'>
<head>DE CULTURA INGENIORUM ORATIO. <hi rend='italic'>Habita in Scholae</hi> PATAKINAE <hi rend='italic'>Auditorio majori 24. Novembr. Anno</hi> M. DC. L. A Johanne AMOSO COMENIO, Hunno Brodensi Moravo.</head>
<div2 id='Co3A.05.01' n='1' type='section'>
<p>Novum in Theatro vestro videtis hominem, ô Vos mihi qvoqve novum theatrum! Novum enim videri, ostendit inusitatus, tanqvam ad rem novam, non tantum Reverendorum, Clarissimorum, Doctissimorumqve, sed et Generosorum, Nobilissimorum, Spectabiliumqve Virorum, hujus loci et e vicinia, concursus. Miramini credo praesentiam hominis, qvem sperare non venerat in mentem: miror eandem ipsemet, qvia nec venerat mihi. Qvid igitur accidisse dicemus utrinqve? An illud Poetae Comici: <hi rend='italic'>Dii nos homines ut pilas habent, jaciunt qvô volunt?</hi> An potius hoc Prophetae, <hi rend='italic'>Scio Domine, non esse penes Hominem viam illius, nec penes Virum ambulantem dirigere gressus suos?</hi> (Jerem. 10. 23.) Meae certe cogitationes, et aliorum de me consilia, aliorsum fuerunt aliqvot jam ab annis directa: ecce autem aliter disposuit gressus nostros Ille, qvi disponit omnla! Prohibensque nos ab Occasu et Septentrione, ad vos Orientales ire jussit. Qvum nimirum Celsissima Transylvaniae Princeps, partiumqve Hungariae Domina, D. SUSANNA LORANTFI, pro heroico in provehendam gloriam DEI Zelo, Patakinum hoc, jam inde a primâ in hoc Regno Ecclesiarum reformatione Illustre Gymnasium, interqve Orthodoxas Hungariae Scholas metropolin, in majus et melius transformatura, ad conferendum super tam sancto et arduo negotio consilia nos qvoqve, clementissimis ter iteratis literis, evocare pie dignata fuit. Ego autem tam divinae vocationi (qvam fuisse divinam agnoverunt, qvorum voluntatem et consensum reqviri intererat, meqve intra me ipsum extraordinariô instinctu admonitumvoluit DEUS) reluctari neqvivi: qvin ad tempus huc secedendo, qvid per tenuitatem nostram operari vellet dextra Ejus, cui ad Opera sua contemptibilibus in conspectu Mundi uti organis solemne est, experiar.</p>
<p>Utinam vero haud vanis indiciis colligam, qvod colligo! Verificari hîc antiqvum illud, DEVS <hi rend='italic'>simile ducit ad simile.</hi> Nam et me humilem Christi servulum imbecillitatem meam serio agnoscere, et ob eam angi, lucisqve scin tillas, qvas nobis in hac subcoelesti Schola con stirutis demittere coelitus non intermittit luminum Pater, desideriô circumspectare, atqve dum submittuntur undecunqve grato excipere, noui: et Vos itidem imperfectionis sensu, tangi, meliorisqve ac verioris, et plenioris, Literaturae desideriô totos teneri, agnoscere lam qvoqve incipio. Unde mihi bona surgit spes, a conjunctis hunc in modum desideriis non abfuturum favorem Illius, qvi <hi rend='italic'>Viris desideriorum, et timentibus se, humilibusqve gratiam suam, et manifestationem viae suae, promisit</hi> (Dan. 9. 23. Psal. 25. 10. 13. 15.) Eja igitur dilecti mei Hungari, mea spes, <hi rend='italic'>Sentiamus de Domino in honitate, et in cordis simplicitate qvaeramus Eum! Nam humanus est Spiritus Sapientiae (Sap. 1. 1. 6.) Diligentes se illa diligit, et studiose qvaerentes eam, inveniunt eam</hi> (Proverb. 8. 17.) Ut autem ipsam qvaerere jam incipiamus, dum ego, in conspectum Vestrum hodie primum progressus, alloqvi Vos jubeor: eja excitatis adeste animis, et me de re nobis utrinqve perqvam necessaria verba facientem, audite benigne! Dabitur cum DEO opera, ut audisse non poeniteat. Ecqvid autem erit, qvod et Vobis tantô Auditoriô dignum, et desideriis utrinqve nostris conveniens, et omnibus deniqve nobis ad rem qvae suscipitur, seriis consiliis agitandam stimulandis, serviturum videatur? Elegi argumentum loco, tempori, personisqve accommodum, et qvod ex occasione a suis Celsitudinibus data sub manu mihi natum est,</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.05.02' n='2' type='section'>
<head>De Ingeniorum Culturâ.</head>
<p>DE qvo ut ad DEI gloriam, eorumque qvi nos haec interim agere jubent honorem, et cum aliqvo in melius profectu, meo et vestro, et ex usu ipsius rei, verba fiant, edisserendum mihi ordine propono.</p>
<p>Primum, <hi rend='italic'>Quid sit Ingenium, et qvid Ingenii Cultura?</hi></p>
<p>Deinde, <hi rend='italic'>Qvae reqvirat Necessitas, Ingenia non ut sylvarum saltus, aut desertorum tesqva, incultarelinqvi;</hi>
<pb id='s042' n='73/74'/>
<hi rend='italic'>sed accurate, ut Hortorum vireta, vineta, arboretaqve solemus, excoli?</hi></p>
<p>Mox, <hi rend='italic'>Qvomodo Cultura ejusmodi per totam aliqvam Gentem feliciter institui possit. Nominatim, Anin Gente Vestra de aliqva universaliore, pleniore, melioreqve Ingeniorum cultura cogitationes suscipiendi obveniant causae?</hi></p>
<p>Demum, <hi rend='italic'>Qvia non causas tantum desiderii, sed et occasiones adesse videbimus, addetur, Cur hôc tempore, et cur hôc locô? Et cur per nos praesentes, nullis amplius adhibitis prolationibus, nullisqve aliis exspectatis occasionibus, desideratum hoc opus in sancto DEI nomine inchoari conveniat?</hi> Et qvomodo?</p>
<p>Qvibus ordine, brevitateqve qvâ licebit summâ, explicatis, DEO <hi rend='italic'>et iis qvi hic DEI lacô sunt, totam rem hanc piis ac devotis commendabimus votis ac suspiriis.</hi></p>
<p>INGENII vox nobis hoc loco <hi rend='italic'>Ingenitam animae nostrae Vim illam, per qvam Homines sumus, signicat.</hi> Nempe qvae Nos Imaginem DEI factos, ad Res omnes intelligendum, ex intellectis meliores eligendum, electas impetu proseqvendum, et asseqvendum, asseqvutis deniqve pro lubitu dominandum, et illis perfruendum; eôqve nos DEO (qvi Omnia intelligit fulgide, Omnia vult sancte, Omnia operatur potenter, Omnibus dominatur gloriose) qvam proxime assimulandum, natos aptos facit. <hi rend='italic'>Vultis haec distinctius? Accipite.</hi></p>
<p>Ingenii humani <hi rend='italic'>qvatuor sunt partes,</hi> seu gradus, seu facultates, <hi rend='italic'>Prima dicitur MENS,</hi> Rerum omnium speculum; cum <hi rend='italic'>Iudicio,</hi> Rerum omnium viva staterâ et trutinâ; <hi rend='italic'>Memoriâ deniqve</hi> rerum proma conda. <hi rend='italic'>Secundô locô est VOLVNTAS,</hi> rerum omnium arbitra, electrix, et imperatrix. <hi rend='italic'>Tertio FACVLT AS motiva,</hi> omnium decretorum exseqvutrix. <hi rend='italic'>Tandem SERMO,</hi> omnium ad omnes interpres. Harum qvatuor functionum totidem sunt in Corpore nostro primatiae sedes, et organa; <hi rend='italic'>Cerebrum, Cor, Manus, Lingva.</hi> In <hi rend='italic'>Cerebro</hi> siqvidem Mentis officinam circumferimus: <hi rend='italic'>Cor</hi> Voluntas Regina, tanqvam palatium suum, inhabitat: <hi rend='italic'>Manus,</hi> industriae humanae organon, admirabilium operatrix est: <hi rend='italic'>Lingva</hi> deniqve, sermonis artifex, inter Mentes diversas, diversis Corporibus inclusas, et a se invicem seclusas, internuntia, Homines plures in consiliorum et operum societatem copulat. Ita nos formavit Plasmator noster! ita his qvatuor cardinibus minoris sui Mundi latera inclusit! ita nos omnia in nobis divinae imaginis absolvimus munia! <hi rend='italic'>Mens</hi> qvippe agilitate suâ Coelum et Terram pervolitans, Intellectu subigit omnia, Judiciô discriminat omnia, Memoriae thesauris recondit omnia. <hi rend='italic'>Voluntas,</hi> arbitrii libertate suâ, ex omnibus sibi eligens qvaecunqve placent, rejiciens qvaecunqve displicent, Regnum exercet in omnia. <hi rend='italic'>Manus,</hi> Mentis seqvuta praedelineationes, et Voluntatis exseqvens decreta, nova producit Opera, et tantum non novos fabricat Mundos. <hi rend='italic'>Lingva</hi> tandem cogitata, dictata, factitata, (autetjam cogitarida, dicenda, facienda) ubiubi opus recensens, ac suis coloribus depingens, lumen de lumine spargit et multiplicat, deqve aliis transfert in alios.</p>
<p>Intelligitis ergo svavissimi Auditores, INGENIUM in nobis esse id, per qvod nos <hi rend='italic'>Imago DEI, h. e. parvnli dii,</hi> Homines nimirum, sumus. <hi rend='italic'>Iam qvid CVLTVRA Ingenii sit,</hi> liqvere posse puto. Nempe qvô sensu Homo dicitur colere Agrum, Hortum, Vineam, Artem aliqvam, Corpus deniqve suum, eôdem et Animam suam, seu Ingenium: aptando scilicet et praeparando unamqvamqve rem illam usibus suis, eamqve ita concinnando, acuendo, poliendo, ornando, ut fini suo idonea sit, suiqve usum actu ipsô praestet qvam optime. Ita <hi rend='italic'>bene cultus Ager, Hortus, Vinea,</hi> dicuntur, qvae multas bonasqve fruges et fructus fundunt. <hi rend='italic'>Culta Ars,</hi> qvae expedite eleganterqve opera sua producit. <hi rend='italic'>Cultum Corpus, <hi rend='italic'>qvod bene comptum, nitidum, colotatum, et ad munia versatile est. <hi rend='italic'>Cultum</hi> proinde pariter <hi rend='italic'>Ingenium</hi> fuerit, <hi rend='italic'>primo,</hi> multa Cogitare, et ubiqve acute penetrare, factum, idoneum: <hi rend='italic'>secundo,</hi> inter res et res accurate distingvere, bona ubiqve Eligere ac perseqvi, mala ubiqve negligere ac vitare, peritum: <hi rend='italic'>tertio,</hi> Opera edere ordinatissima industriosum:</hi> qvarto,</hi> pulchre sententioseqve Loqvi gnarum, ad sapientiae lumen egregie diffundendum, oeque Res et Mentes pulchre illustrandum.</p>
<p><hi rend='italic'>Vis ergo bene cultum nosse Hominem?</hi> Attende illius Actionibus, Gestibus, Sermonibus, silentio etiam; Gressibus item, Sessioni, Corporis habitui, Oculis, Manibus, et cuicui illius rei; undiqve decentia, et splendor, et amabilitas, promicabunt, undiqve sui similis erit, <hi rend='italic'>totus teres atqve rotundus. Vis eum esse in actione?</hi> Omnia sub manu fluent: qvia omnia prudenter, praeviôqve salubri consiliô, administrabit. <hi rend='italic'>Vis eum loqvi?</hi> Poterit de qvacunqve re disserere apte, nullius adeo noxie ignarus. <hi rend='italic'>Rursumqve si tacendum est,</hi> silentium adeo temperare novit prudentiâ et decorô, ut etiam a tacente sit qvod discas. <hi rend='italic'>Si hominibus conversatur,</hi> mera svavitas est: <hi rend='italic'>si qvando extra hominum consortium illi vivendum erit,</hi> nunqvam minus folus est, qvam qvando solus: qvia plenus bonarum cogitationum, et oblectationum intra semetipsum. Intra bona et mala Vitae ita versatur, ut eum discrimina rerum nosse, et utilia ab inutilibus internoscere posse, res ipsa testimonio sit. Fluunt illi res ex voto? Non effertur, non inflatur, non insolescit. Incidit in tristia? Idem est, nec mergitur, nec concidit, nec desperat. In summa, <hi rend='italic'>Qvi sapit innumeris moribus aptus erit,</hi> inqvit Poeta. Nos dicamus: <hi rend='italic'>Qvi sapit innumeris usibus (et casibus) aptis erit.</hi></p>
<p>Jam si totam videre exacte cultam Gentem daretur, tales videres omnes, aut certe plerosqve, qvales descripsi singulos. Qvod si uberius Vobis explicari vultis, explicabo: factâ ad <hi rend='italic'>Gentes</hi> incultas, et ut loqvuntur <hi rend='italic'>Barbaras,</hi> antithesi perpetuâ.</p>
<p>1. <hi rend='italic'>Culti homines vere Homines sunt,</hi> i. moribus
<pb id='s043' n='75/76'/>
humani: Barbaros aut belluina ruditas tetros, aut bestialis ferocia saevos reddit; ut praeter figuram humanam (et qvod loqvantur, non rugiant) humani vix aliqvid agnoscas.</p>
<p>2. <hi rend='italic'>In Gente bene culta</hi> si Ordinem, qvem in administranda re publica et privata adhibent, spectes, <hi rend='italic'>omnia instar Horologii sunt, ubi motô unô moventur omnia;</hi> dum Rotula trahit Rotulam, et qvidem ad numerum, mensuram, pondus. Apud Barbaros omnia sunt scopae dissolutae, arena sine calce.</p>
<p>3. <hi rend='italic'>Si Officia spectes mutua, in Populo culto omnes serviunt omnibus,</hi> suo qvisqve loco ea faciens, qvae sibi et aliis ex usu sunt. Inter Barbaros nemo se et sua accommodat alteri, omnia fiunt distractim, ideo cum impedimentis mutuis, et confusione.</p>
<p>4. <hi rend='italic'>Cultis Populis omnia Mundi Elementa tributatia sunt, nec ipsa Terrae viscera occultare ab ipsis the sauros suos (Metalla, Gemmas, Lapides etc.) pussunt.</hi> Incultis omnia frustra sunt, neqve naturam subigere, neqve ubera ejus sugere, neqve si ultro dona sua fundat illis uti, gnaris. Optimum etiam Coelum, fertilissima Terra, opportunissima navigationibus Flumina, sine usu jacent: ut apud Americanas Gentes, belluarum instar vitam brutam degentes, videre est.</p>
<p>5. <hi rend='italic'>Cultae Gentes nihil terrae otiari; neqve materiei qvidqvam inutiliter perire sinunt;</hi> Ligna et ligilla, Lapides et lapillos, Arenam ipsam et Platearum sordes, tollunt, usibusqve certis apilcant. Apud incultos omnia inculta, sqvalida, sordida, putrescentia et pereuntia, videbis.</p>
<p>6. <hi rend='italic'>Hinc apud illos sterilissimae etiam naturâ suâ regiones,</hi> nihil praeter arenas, aut rupes, aut paludes et stagna, habentes, <hi rend='italic'>ita excultae sistuntur, ut Paradisus videantur.</hi> Apud incultos etiam Paradisi faciem prae se ferentes tractus (ubi Coelum Terrae nupsisse credas) sqvalore obruuntur, amoenitatemqve amittunt.</p>
<p>7. Inde est, ut <hi rend='italic'>Gentes cultae non duntaxat necessariis Vitae rebus omnis generis abundent, sed et commoditatibus affluant, imo deliciis:</hi> dum incultis vix est unde vitam trahant, rudi victu, pecorum ritu, sese sustentantibus.</p>
<p>8. <hi rend='italic'>Culti etiam in futurum providi, prospiciunt sibi de Vitae necessariis etiam in casus fortuitos, si Annonae sterilites, si Hostiles irruptionis, si pestifera Lues, aliive Morbi, ingruant: qvibus bene instructa Granaria, Armamentaria, Pharmacopaea, mature opponunt.</hi> Apud Barbaros vitae, valetudinis, securitatis, nulla rationabilis cura; vivitur in diem et casum, temeraria illis et eventualia omnia.</p>
<p>9. <hi rend='italic'>Gens culta Vestitu qvoqve decorô et nitidô Mentis nitorem ostendit, omnibus et singulis, parvis et magnis, nobilibus et ignobilibus, si non eleganter, munde tamen, circumamictis:</hi> dum inculti aut nudi, aut seminudi, aut pannosi et laceri, sqvalidiqve et Iuridi, incedunt.</p>
<p>10 <hi rend='italic'>Exculta Gens habet Vrbes splendidas, populosas, artificiorum plenas.</hi> Inculta horum locô deserta habet aut si qvid Oppidorum appellat, magalia sunt et sordes.</p>
<p>11. <hi rend='italic'>Culti Provincias suas, et in his Civitates, Pagos, Domos et Familias singulas, se ipsos deniqve sic intra Ordinis cancellos legum vinculis continent, ut evagari impune liceat nemini.</hi> Apud incultos, aut perperam cultos, licentia pro libertate est: qvicqvid lubescit audent, effrenes in omnia.</p>
<p>12. <hi rend='italic'>Hinc apud istos tuta, secura, tranqvilla et placida omnia:</hi> apud hos furta, latrocinia, violentiaeqve regnant. Unde securitas vera nulla, insidiarum, terriculamentorumqve, plena omnia.</p>
<p>13. <hi rend='italic'>In Gerne vere culta a Rusticis etiam rusticitas abest adeo morum urbanitate tincta sunt omnia.</hi> Apud incultos contra Urbani etiam rustici sunt, Urbanitas ipsa nil nisi merum rus.</p>
<p>14. <hi rend='italic'>Gentis cultae homines Advenis affabiles sunt, vias ignorantibus comiter monstrant, diverientibus ad se humanitatem ostendunt, molestiae qvidqvam exhibere cavent.</hi> Barbari ignotos aut a se fugant et repellunt, aut fugiunt ipsi, aut certe moribus tetricis a consortio deterrent.</p>
<p>15. <hi rend='italic'>In bene cultis Gentibus otiosi homines, robustiqve mendici, nulli tellerantur, nulli sunt: qvalibet Republicâ suos omnes in ordine continente, suisqve egenis prospiciente.</hi> Inter Barbaros otiosorum hominum greges: qvi dum aut ex mendicitate, aut ex furtis et rapinis, aut ex miseriâ et fame, vivunt, confusiones et calamitates oriuntur variae. Aut si his malis obviam itur, violentiâ itur: omnia angariis, oppressionibus, suppliciis, excarnificationibusqve, plena.</p>
<p>16. <hi rend='italic'>Culti artibus liber alibus delectati, vacant eis libenter: nec ullam a se abesse cupientes, dinumerant stellas et dimetiuntur Coelum, Terram Abyssos, et qvid non? nihil uspiam se insciis fieri volentes, per remotissimos etiam Terrae, Aqvae, Aeris, tractus.</hi> Scire etiam Seculorum cursum, qvam longe distemus a principio, qvam brevi habeamus exspectare finem, laborant: ut praeterita habentes in oculis, praesentia disponant in melius, in futurorum usum. Inculti omnia haec, seqve ipsos, ignorant, unde huc venerint, qvo vadant, qvid sibi aut rebus circa fe fiat, securi: eôqve praeteritorum ignari, ad praesentia inepti, ad futura omnia imparati.</p>
<p>17. <hi rend='italic'>Cultos delectat Orphei Cithara, divinaqve Musicae svaviter dant operam;</hi> ut sonorae harmoniae fvavîtate capti tantô illi melius, Davidis et Salomonis exemplô, attendant ubiqve. <hi rend='italic'>Ineulti Asinus sunt ad Lyram:</hi> si qvid sonorum inter ipsos audias, inconditi erunt ebriorum stridores, aut brute tripudantium agrestia jubilia.</p>
<p>18. <hi rend='italic'>Tandem, Culti intra semetipsos luminis, rationis bonae voluntatis, bonaeqve conscientiae pleni, DEO et seipsis contenti, thesaurisqve suis laeti, vivunt placide.</hi> Inculti nihil intra se possidentes, tori extra se feruntur, umbrasqve pro rebus captando ludibria patiuntur, vanescunt, pereuntqve tandem. Atqve utinam pereant, neqve per hanc mortem in aeternam vivi praecipitentur! Qvod tamen qvia necessario evenit, ut
<pb id='s044' n='77/78'/>
<hi rend='italic'>Homines Non-homines fine suo, Vitâ beatâ, excidant:</hi> non nasci, aut certe non hominem nasci, sed brutum, praestiterat, qvam nasci qvidem Hominem, ad Humanitatem tamen nullô humano cultu promoveri.</p>
<p>Intellexisse Vos spero, Auditores faventissimi, <hi rend='italic'>qvid sit Hominem, aut Populum esse cultum, et qvid Culti ab Incultis differant.</hi> Observandum tamen insuper est: <hi rend='italic'>Culturae humanae fastigium esse, Pietatem, seu Timorem DEI,</hi> qvi tanqvam Sapientiae corona celebratur (Sir. 1. 22.) Absqve hoc sit, <hi rend='italic'>Cultissimus qvisque barbarissimus erit.</hi> DEUS enim impios omnes stultos appellat, et ut jumenta reputat (Psal. 49. 21. et 94. 8.) <hi rend='italic'>Sapientes sunt,</hi> inqvit DEUT, <hi rend='italic'>ut faciant mala, bona autem facere nesciunt. (Jer. 4. 22.) Et, dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt</hi> (Rom. 2. v. 22.) Iterum: <hi rend='italic'>Qvomodo dicitis Sapientes nos sumus, et lex Domini nobiscum est? Verbum enim Domini projecerunt, et Sapientia nulla est in eis.</hi> (Jer. 8. 8. 9.) Sapientiam talem Apostolus vocat terrenam, animalem, diabolicam (Jac. 3. v. 15.) qvum nempe filii Agar (homines carnales) tantum exqvirunt prudentiam qvae de terra est, negotiatores terrae, et fabulatores, et exqvistores intelligentiae, viam sapientiae (verae) non cognoscunt, neqve recordantur semitas ejus (Bar. 3. 123.) Qvales cum inter cultissimas Europae Gentes sint, non ad DEI, sed satanae imaginem exculti, <hi rend='italic'>praemonendi estis dilecti, ne qvem CULTURAE vox decipiat, tam in malum, qvam in bonum exercitatos significans.</hi> Praestat non excoli, qvam ad mundanas vanitates, fastum, fraudes, dolos, impietatem, aut hypocrisin excoli: praestaretqve rudem manere Populum, modo simplicem, et DEI timentem (qvalia prima secula fuerunt, Patriarcharum) qvam ita politum, qvomodo se Mundus polit. Qvia tamen et ruditas brutalis ignorantiam DEI, meliorumqve contemptum, secum trahit: et vera rerum omnium cognitio ad cognitionem DEI via est; hunc autem qvantum cognoscimus tantum diligimus; tollatur abusus, et maneat usus.</p>
<p>De vera autem et salutari Hominum Cultura hoc insuper addo: <hi rend='italic'>Neminem reddi posse cultum absqve Cultione, seu Cultura, h. e. diligenti studio et cura.</hi> Si qvis dicat, aut cogitet, <hi rend='italic'>Ingenium esse DEI donum, dexteraeqve Ejus in nobis opus: an ergo DEI Opera perficere possit Homo? Respondeo:</hi> Opera DEI qvae a potestate nostra exemit Opifex, mutari a nobis, nedum perfici, neqveunt: ut sunt Mundi figura, Siderum cursus, Coeli tempestates, et simlia. Sed qvae nobis in Manum, aut Animum, dedit, illa utiqve potestati nostrae subjecit: ut applicare illa usibus nostris, eôqve translocare, transformare, transpolire, h. e. perficere, arbitrii nostri sit. Lapides puta, Metalla, Herbas, Ligna, Animalia, Corpus ipsum nostrum. Pari ergo ratione <hi rend='italic'>Ingenium qvoqve, Mentem Voluntatem, Manum, Lingvam;</hi> ut unum qvodqve horum recte expolitum niteat, suôqve muneri aptum sit, perficere nostrae potestatis, nostriqve officii, esse voluit sapiens Architectus: qvia si qvidqvam nobis datum, vel nosmetipsos, e potestate nostra exemisset, jam nos a majestate, qvâ nos condecoravit (Imagine suâ) diminuisset. Atqvi diminuere noluit: ergo nobis <hi rend='italic'>Nostri arbitrium,</hi> sic aut sic nos transformandi, ac ope Illius perficiendi, reliqvit. <hi rend='italic'>Culturâ itaqve nobis, qvâ nos ad recte omnia intelligendum volendum operandum, eloqvendum, disponamus, opus est:</hi> ut sic demum Intellectu, Animô, Manu, Lingvâ, ad normas reducti, vere Homines dicamur. Tolle Animi culturam, Homines pasci qvidem, et pinguescere ventre, macrere tamen animô; Valere corpore, aegrotare mente; Nitere cute, sqvalere conscientiâ, videbis. Nam <hi rend='italic'>qvae alia esse potest Hominis, tetrenae Creaturae, qvam qvae aliorum terrenorum est, conditio?</hi> Vide mihi <hi rend='italic'>Gemmam</hi> in Regis Corona, aut Principis digito, radiose micantem! Num talem nasci putas? Falleris, id si cogitas. Scabra est ut nascitur, obscura est, tenebrosa est, humi jacentem non tolleres: ut niteat radi, stringi, scalpi, serrari, complanari, edolari, elimari, varieqve laevigari et poliri, opus habet. <hi rend='italic'>Rudiores item lapides,</hi> saxa, ut exstruendis Domibus, Turribus, Muris, Columnis, similibusqve usibus serviant, data, non serviunt tamen, nisi nostrâ manu excisi, edolati, statuminati. Sic <hi rend='italic'>Metalla,</hi> ad insignes vitae nostrae usus producta, effodi, liqvari, depurari, varie fundi et tundi, necesse habent: citra hoc minori nobis usui, qvam istud Terrae lutum, futura. <hi rend='italic'>A Plantis</hi> habemus Cibum, Potum, Medicinam: ita tamen, ut Herbas et frumenta seminari, sarriri, demeti, triturari, moli, pinsi; Arbores plantari, putari, stercorari, fructus decerpi, siccari etc. necesse sit: multo vero magis, qvid inde ad Medicinam, vel ad Structuram, cedere debet, aliis atqve aliis modis praeparandum est. <hi rend='italic'>Animalia,</hi> ut qvae vitâ et motu pollent, ipsa sibi ad seipsa sustentandum sufficere videntur: eorum tamen operâ si ad usus, ad qvos nobis concessa sunt, uti velis, nunqvam sine praevia illorum exercitatione poteris. Ecce enim! <hi rend='italic'>Eqvus</hi> bello, <hi rend='italic'>Bos</hi> vecturae, <hi rend='italic'>Asinus</hi> oneribus, <hi rend='italic'>Canis</hi> custodiae et venationi, <hi rend='italic'>Falco</hi> et Accipiter aucupio etc. natus aptus est: et tamen nisi unumqvodqve horum ad opus suum adsvefeceris, nihil valebunt. <hi rend='italic'>Ita homo</hi> ex parte Corporis ad labores est, videmus tamen praeter nudam aptitudinem nihil ei connasci. Et sedere, et stare, et incedere, paulatim condocefaciendus est: imo edere et bibere, nisi doctus, nescit. Et unde igitur <hi rend='italic'>Menti nostrae, Voluntati nostrae, Manui nostrae, Lingvae nostrae,</hi> ea veniret praerogativa, ut absqve antegressa praeparatione munia sua perfecta obire possent? Absurdum id cogitatu etiam: cum omnium creatorum lex sit, <hi rend='italic'>A nihilo initium sumere, gradatimqve elevari ac perfici,</hi> tam essentiae qvam actionum respectu.</p>
<p><hi rend='italic'>Opus igitur est Omnia omnio Ingenia coli: ut qvisqvis Homo natus est, Hominem agere discat. Opus tamen inprimis eos poliri, qvi caeteris in specula, regulas,</hi>
<pb id='s045' n='79/80'/>
<hi rend='italic'>fulcra, sunt exponendi:</hi> h. e. Regimini alicujus humanae societatis, in Familia, Schola, Civitate, Regno, praeponendi. Sed et illos instrui opus, qvos ad subjectionem natura destinavit, ut rationaliter subesse, et Ordini parere, sciant. <hi rend='italic'>Opus poliri tardos;</hi> ut ad profectus aliqvos arte juventur. <hi rend='italic'>Opus ingeniosos;</hi> ut ne nimiâ mentis mobilitate ad mala proruant, aut se vagis suis cogitationibus obruant. <hi rend='italic'>Opus Culturâ naturis bonis,</hi> ut a pravitate praeserventur; <hi rend='italic'>Opus item pravis,</hi> ut naturae vitia emendetur: qvomodo Socrati factum, ipsomet fatente, ut prava, et in scelera contorta sua indoles, institutionis benesiciô ad rectitudinem perducta fuerit. <hi rend='italic'>Summa summarum:</hi> ut Terra generosa, si pulchre colitur, Paradisus fit; si negligitur, Desertum triste, urticis, spinis, serpentibusqve oppletum: ita ingenia si pulchre coluntur, Angelicis naturis simillima evadunt; imo DEO ipsi, cujus imaginem referunt: neglecta vero Brutis accedunt proxime, aut aversi ab archetypo suo penitus, ipsis impuris Spiriribus, eheu! <hi rend='italic'>Cultura itaqve ingeniorum, sola nos ad similitudinem DEI sublimare potens, supra omnes Mundi opes, honores, voluptates, et qvicqvid votis concipi potest, aut solet, Hominibus necessaria est, ideoqve supra omnia optanda.</hi></p>
<p><hi rend='italic'>Iam qvaeritur, An Ingeniorum culturani per totam aliqvam Gentem extendi possibile sit? et Qvomodo id in Gente nondum satis culta impetrari facile qveat?</hi> Eqvidem de Possibilitate cur qvis movere velit qvaestionem, non video; cum testimonia rerum exstent, Cultarum scilicet eleganter multarum jam Gentium: tametsi forte ad plenum vixdum ullius. Posse tamen plene excoli, si rei huic plenô desideriô, et graviter, impendatur opera, patet: qvia <hi rend='italic'>promovere qvamlibet rem eô, qvo per semetipsam inclinat, modo amoveantur impedimenta, naturaeqve prudenter dirigatur impetus, non est difficile, nedum impossibile.</hi> Ex Ave certe facere avem, ex Eqvo eqvum, ex Aqva aqvam, ex Lapide lapidem (h. e. efficere ut Avis volet, Eqvus currat, Aqva fluat, Lapis jaceat, ubi et qvomodo velis) nullius adeo artis est: ergo neqve ex Homine facere hominem, si scias. <hi rend='italic'>Omnes namqve homines Homines sum, unâ eâdemqve naturâ: Vnum si nôris, omnes nôris: unum si excolere scieris, omnes scieris.</hi> Qvin et citra directionem alienam multis id, ipsô benignioris naturae instinctu, obtingit, ut in seipsis reperiant et doctorem et discipulum; disciplinamqve et disciplinae viam, seu methodum. <hi rend='italic'>Autodidactos</hi> intelligo, qvi absqve aliena manuductione per semetipsos docti, probi, industrii, disertiqve fiunt. Verum est, non omnes tam esse felices, multis hebetiorem obringere indolem: verum tamen est qvod Horatius cinit,</p>
<l>Nemo adeo ferus est, qvi non mitescere possit,</l>
<l>Si modo culturae patientem commodet aurem,</l>
<l>Qvia Scilicet ingenuas didicisse fideliter Artes</l>
<l>Emollit Mores, nec sinit esse feros: Ut Ovid. habet.</l>
<p>Ita profecto est, <hi rend='italic'>qvisqvis Homo nascitur, homo nascitur,</hi> h. e. (ut Clemens Alexandrinus dixit) <hi rend='italic'>Ager animatus.</hi> Qvia igitur (ut Hippocrates addidit) <hi rend='italic'>qvae Seminis proportio ad Tellurem est, eadem est Scientiarum ad Ingenium humanum:</hi> qvemadmodum nullus Ager tam infelix est, qvin cultus recipiat semen aliqvod, feratqve fructum; ita Ingenium vix ullum omnino sterile, modo colatur, modo diligenter, modo nihil auxiliorum intermittendo. Qvorum <hi rend='italic'>Auxiliorum, universali Culturae inservientium, octo sunt.</hi> Attingam illa, Vos autem attendite obsecro! remqve super omnia pulchram, possibilem, facilem, svaderi intelligetis.</p>
<p>I. <hi rend='italic'>Primum est, ut felici Ingeniorum Culturae PARENTES et NUTRICII primum fundamentum ponant;</hi> diligenti, ne qvid corruptelarum liberis obveniat (Vitae, Valetudinis, Sensuum, Morumqve respectu) curâ. Qva de re multa essent dicenda, sed non hujus loci sunt. Scripsimus nos ea de re jam ante annos octodecim peculiarem librum, edidimusqve (sub <hi rend='italic'>Scholae maternae</hi> titulo) idiomate Germanico et Polonico: ubi qvae Parentum circa prolem officia sint, anteqvam eam progignunt, dum uterô gestant, dum luci editam vident, dum tenellam curant, describitur: ut ne ipsi eam primo et maxime, seu supinâ incuriâ perdant, seu crudeli indulgentiâ corrumpant. Angularis hic est verae ingeniorum Culturae lapis, prima publicae felicitatis, si recte administretur, basis.</p>
<p>II. Secundô locô erunt PAEDAGOGI; qvorum fidei Parentes eâ fini committunt filios, ut Ingeniis teneris, jam tamen se in vigorem disponentibus, res bonas instillandi, honestatis exemplis praeeundi, omniumqve solertium actionum et lepidi sermonis formas commonstrandi, nullâ praetermissâ occasione, Imagunculas DEI forment, Mercuriosqve hos suos scitule effingant. Magnus hujus rei usus, si prudenter administretur: qvia prima haec aetas cerea est, in omnia flexilis; simiarumqve instar qvicqvid vident, seu bonum seu malum, imitantur. Unde verissime dictum est: <hi rend='italic'>Tales nos esse in vita omni, qvales nos puerilis reddidit educatio.</hi></p>
<p>III. <hi rend='italic'>Tertium Culturae publicae medium erunt SCHOLAE publicae, tanqvam publicae Humanitatis officinae:</hi> ubi a Praeceptoribus fidis, publicâ authoritate instructis, omnia scitu et creditu, dictu et factu necessaria, clare commonstrantur, fervidâqve et perpetuâ honestorum omnium praxi habitus illis Doctrinae, Sapientiae, Virtutum, Eloqventiaeqve, et formatur et firmatur. Qvod procedit svaviter, <hi rend='italic'>qvando Magistri qvod audiunt esse allaborant, obambulantes Bibliothecae, vivaqve omnium agendorum et omittendorum Exemplaria qvae imitari et promptum sit, et tutum. Qvia recte praeuntem recte seqvi facile est: et qvalis dux, talis qvi ducitur.</hi> Felix Populus, qvi multis sapenterqve ordinatis, instruitur Scholis.</p>
<p>IV. <hi rend='italic'>Qvartum universalis Culturae medium,</hi> in Scholis et extra Scholas, LIBRI <hi rend='italic'>boni sunt</hi> uberiorem
<pb id='s046' n='81/82'/>
Rerum cognitionem, Virtutum varieratem, Eloqventiaeqve flumina, Ingeniis affundentes. <hi rend='italic'>Libri</hi> inqvam <hi rend='italic'>boni, si vere boni, et sapienter scripti, vere sunt Ingeniorum cos, Iudiciorum lima, Oculorum collyrium, Sapientae infundibula, alienarum cogitationum et actionum specula, nostrarum directoria.</hi> Qvalibus si repleatur Gentis alicujus Populus, in luce erit. Ingemino: <hi rend='italic'>Libris bonis si repleatur Gentis alicujus Populus, in luce erit.</hi></p>
<p>V. <hi rend='italic'>Succedet ingenia acuendi medium qvintum, cum viris doctis, piis, industriosis, facundis, CONVERSATIO crebra;</hi> transformandi nos in melius occultam, efficacissimamqve, vim habens. Recte enim dictum est: <hi rend='italic'>Qvemadmodum qvi in Sole ambulat, tametsi alia de causa ambulet, calescit tamen, atqve si deambulationem continuet, nigresicit: ita qvi cum homimbus</hi> (seu bonis seu malis, eruditis aut rudibus, sapientibus aut stultis) <hi rend='italic'>conversatur, de illorum Ingenio et Moribus trabet certo, inscius etiam.</hi> Providendum igitur, ut Juventus Gentis, qvam excultam volumus, a sodalitiis pravis arceatur, perpetuo autem sodalitio doctorum, piorum, honestorum, industrie occupatorum, adhibeatur: atqve tum non expoliri non poterit. Qvô fine multi sapientes Reges, aliiqve Patriae Patres, variis in Gentibus, aut aliunde Viros sapientes ad suos evocari, aut sous ad illos amandare, ibiqve non dies aut menses, sed annos, vivere et poliri, voluerunt.</p>
<p>VI. Nec. tamen in Sapientum Contubernio vivere sufficit: <hi rend='italic'>exercendi sunt adolescentes ipsi ACTIONIBUS perpetuis, ut Vitam totam practice agere consvescant; tum demum Artisices futuri, si hos fectrit Vsus.</hi> Qvippe nemo nisi crebro errando, erroresqve cognoscendo, et emendando, non errare discit: <hi rend='italic'>nemo nisi fabricando fabricatur.</hi> Ex hac tali Schola, continuatâ ab aetate prima rerum praxi, promanavit <hi rend='italic'>Hannibalis</hi> olim bellica scientia; qvia puer statim patrem in Castra seqvutus, nihil totâ vitâ nisi militavit; sicut et <hi rend='italic'>Alexander Magnus,</hi> aliiqve Veteres rerum usu excitati. Et cur antiqva memorem? Venetorum hodie et Belgarum celebrata super alias prudentia, Imperiiqve felicitas, non aliunde magis qvam qvod Filios suos a primis annis actuosâ vitâ, negotiisqve Reipurblicae exercent, veniunt. Nullius ibi Nobilis, Baronis, Comitis, Senatoris, Ducis etiam ipsius, filius aliter ad honores qvam gradatim admittitur; suaqve in Patriam merita non aliunde qvam ab infimis muniis (cum plebeissimo qvôqve) auspicatur; nec ad altiora, nisi priorum exacte gnarus, admittitur. Ita fiunt alacres, ita idonei, ad omnia omnes: nec torpere, aut inutile Terrae pondus fieri, permittitur qvisqvam.</p>
<p>VII. <hi rend='italic'>Septimum publicam Ingeniorum culturam pomovendi medium, sunt ipsi sapientes MAGISTRATUS, cum sua pie solicita (ut ne Subditis Scholae, Scholis Doctores, Doctoribus discipuli, Discipulis Libri, aliaqve necessaria; omnibus autem otium et qvies, publicaqve tranqvillitas, desint) cura.</hi> Qvaliter <hi rend='italic'>David, Salomon, Iosaphat,</hi> aliiqve pii Reges, Populis suis prospexerunt. <hi rend='italic'>Antonius item Pius,</hi> munificentissimus Romanorum Imperator, in singulis Provinciis (remotissimis etiam) stipendia Musarum cultoribus constituir. De <hi rend='italic'>Carolo Magno</hi> legimus, cum renuntiatum Galliae Regem duo e Scotia Philosophi convenissent, interrogatiqve <hi rend='italic'>Qvidnam vellent? et novo Regi se novum afferre donum</hi> respon derent, <hi rend='italic'>Sapientiam:</hi> rogasse Regem, <hi rend='italic'>Qvaenam illa esset Sapientia?</hi> Illi pro candore Philosophico responderunt, <hi rend='italic'>Audivisse se, Regnum ejus destitui Scholis, et non curare Studia: venisse igitur ut de constituendis Scholis consilia suppeditarent.</hi> Imperator igitur acceptô consiliô Parisiensem Academiam, et mox alias complures Scholas, fundavit: unde Gallicae gentis, inter Europaeas cultissimae, originem accepit splendor. O si tales Carolos, Antonios, Justinianos, Constantinos Josaphatas, Salomones, Davides, per omnes adhuc incultas Nationes excitaret DEUS, totus a Barbarie ad nitorem recipere sese Terrarum Orbis posset!</p>
<p>VIII. <hi rend='italic'>Ultimum tandem,</hi> et super omnia necessarium, <hi rend='italic'>Ingenia excolendi medium, DEIFAVOR est.</hi> Illius inqvam DEI, <hi rend='italic'>sine cujus numine nihil est in homine; qvi solus aperire potest oculos caeorum, dareqve ut ne simus sicut Eqvi et Muli, qvibus non est intellectus,</hi> (Psal. 32. 10. 11.) Et qvi solus lux illa est, illuminans omnem Hominem venientem in hunc Mundum: licet Lucem hanc tenebrae non comprehendant, i. e. comprehendere, et ab illa luminari, negligant. Hoc ergo unum a parte nostra agendum est, ut illuminari appetamus, Luciqve illi faciem obvertendo, fulgoris ejus radios excipiamus, mox in luce futuri. Qvae obversio tum precibus fit et invocatione, ut in Salomone patuit; tum studiô servandi animas et corpora vitiis pura: <hi rend='italic'>qvoniam in flagitiosam animam non introibit Spiritus Sapientiae</hi> (Sap. 1. 3.) Qvaecunqve igitur Gens ad Mentis et Morum splendorem expolienda est, ab illa necessario submovenda sunt impedimenta illa, qvae inter nos et DEUM posita Mentium eclipsin pariunt: qvae sunt, nimia Terrae et rebus terrenis affixio, Coelestium neglectus: tum Peccatorum labes, animas inqvinans et obscurans; tandem in Precibus ac Religione torpor Qvae omnia si ut amoveantur MINISTRI Evangelii dederint operam, hominesqve a veterno excitare, ad meliorum desideria inflammare, meliora illa commonstrare, eaqve per suspiria et preces a DEO postulare, non intermiserint, facilis est exoratu DEUS, ut <hi rend='italic'>auferat velum obvelans Populos, et tollat opprobrium a Terra</hi> (Jes. 25. 7. 8.)</p>
<p>Videtis, mei Auditores, plenam et universalem <hi rend='italic'>Ingeniorum culturam</hi> nulla in Gente, barbarissima etiam, esse impossibilem, si homines ratione duci velint. <hi rend='italic'>Iam de mea et Vestra Gente qvaestio est, num ad meliorem aliqvam Culturam vocari opus habeant, et qvomodo?</hi> Dubitandi causam
<pb id='s047' n='83/84'/>
praebet innata naturae humanae philautia, et coecus sui amor, qvi vitia non videt: Nos autem etiam homines sumus, humanô morbô laborare possumus. Cum enim certissimum sit, Culturam Ingeniorum alicubi Gentium nullam esse; alibi tenuem, et inter parerga numeratam; alibi seriam qvidem, sed perversam, externam tantum et mundanam elegantiam spectantem; nonnullibi ad meliora qvidem directam, sed jejunam ac frigidam: raros tamen esse qvi defectus hîc agnoscant, suâ sibi consvetudine, suisqve moribus, placentes. Decipi autem plerosqve, et ulcera diligeresua, certum est: ergo ne et nos decipiamur cavendum. Et proinde hac de materia aliqvid dicendum est: breviter tamen, et obiter, qvia ulcera tangi, nisi obiter, non amant.</p>
<p>Qvantum igitur ad nos, <hi rend='italic'>Hungaros et Moravos,</hi> verum fatendo, <hi rend='italic'>non satis adhuc Mea et Vestra Gens culturae habuit.</hi> Hinc nobis inter cultiores Europae Gentes nullus singularis ab ingenio nitor: inqve ipso Ecclesiae Coelo inter lucidas aliorum faces nos veluti <hi rend='italic'>nebulosae Stellae</hi> reputati sumus adhuc. Verumenimvero de meis in aliqvem splendorem promovendis qvia nulla mihi nunc est, frustraqve susciperetur, cura, Vobis dilecti <hi rend='italic'>vicini, Hungari,</hi> ut Vestra bona et mala melius nosse, atqve illa augere haec minuere, annitamini; ante alios serio svadere vicinalis cogit amor. <hi rend='italic'>Non defuit sane eatenus Genti Vestrae Ingeniorum cultura, agnosco: sed defuit exqvisita.</hi> Quod ut agnascatis ipsimet, si qvi nondum agnoscitis, <hi rend='italic'>Culturam Ingeniorum Vestrorum cum cultura Terra Vestrae comparare audebo.</hi> Coli a Vobis hanc, proventus Panis, Vini, Pecorum, ostendit; at non tantum coli qvantum possit, ostendunt adhuc multa loca deserta, aut semideserta, reliqva autem perfunctorie culta. Unde nec rerum ad Vitam necessariarum (nedum ad delicias arte factas) tam varius proventus, uti qvidem in Terra tam beata posset, apparet: nec AEdificiorum, Vestituum, Supellectilium, tanta copia et splendor, ut alibi: nec Pagi, Oppida, Urbes, aeqve populosae: nec deniqve subterraneas opes vestras, Metalla et Gemmas, labore propriô eruitis, aliis ut inde ditescant relinqventes. Verbô, duplô et triplô plures alere posset, qvam alit, si coleretur tota, et ingeniose, felix haec Terra vestra: decuplo forte plus Vos habere qveatis voluptatum ac splendoris, si bona Vestra noritis, et illis sciaris uti. Singuli Coloni Vestri nobilem possent agere vitam: singuli Nobiles, Principum instar opibus abundare ac deliciis. <hi rend='italic'>Pari ergo ratione Culturam Ingenii vobis esse aliqvam, res ipsa loqvitur.</hi> Scholae enim vobis non desunt; nec desunt Scholis docentes et discentes, magnô etiam numerô: unde Latine loqventes tot exeunt, ut illud Sturmii, <hi rend='italic'>Nusqvam gentium venias, ubi non Latinum hospitem invenias, qvi proficiscenti viam monstret,</hi> apud vos verius forte sit qvam in ulla alia, cultissimarum etiam Gentium. Tum Religionis Christianae qvantus amor! qvanta Templorum et Pastorum, per omnes propemodum Pagos, densitas! qvantus ad cultus divinos concursus! Nisi oculis meis per aliqvammulta loca jam diebus sacris peregrinatus, usurpassem, narrati alicui fortassis aegre fidem haberem: tantum hîc est per Gentes Vobis vicinas frigus. Alia, qvae Ingeniô vos non prorsus jacere, Scythicamqve deposuisse feritatem, ostendunt, tacebo. <hi rend='italic'>Fateri nihilominus cogit Veritas, Culturam Ingeniorum nondum apud Vos attigisse fastigium, circa medium haerere.</hi> Ostendit id Scholarum Vestrarum aspera, jejuna, frustillata, Latinitas: ostendunt exclusae adhuc ab illis pleraeqve liberales Artes; ostendunt nondum admissae superiores Facultates, <hi rend='italic'>Medicina et Iurisprudentia,</hi> sicut et fere sublimior <hi rend='italic'>Philosophia et Theologia:</hi> Ostendunt Oppida artificiis et Artificibus omnis generis nondum repleta: ostendunt Mores vulgi adhucdum agrestes; Habitusqve parum cultus; et qvid non? Puto autem in hoc demonstrando morari nihil esse opus; cum id cordatiores Vestrûm ipsosmet agnoscere, meliorisqve politurae occasiones anhelare, sciam. Anhelate vero dilecti: non frustra anhelaturi profecto. Video enim, et per veritatem asseverare non dubito, si vos, <hi rend='italic'>mei Hunni, Ingeniis Vestris uti sciatis, sapientiâ nulli Europae populo cessuros: qvippe qvi nec Naturam, nec Coelum, nec Terram, habetis adversa, sed ut corpora Vestra, ita Animae, liberalia possident domicilia.</hi> Non ignoro Ingenia Vestra ut <hi rend='italic'>duriora</hi> traduci, forsan et vobis ipsis videri. An tamen hoc (ponamus enim ita esse) Sapientiae studiis ponere obicem poterit? Tam parum atqve cultioni Terrae Vestrae durities ejus, aestate siccâ; aut lutositas, humidâ. Tota enim argillosa cum sit, aegerrime, non nonnisi multâ jumentorum vi, arari potest: sed laborum gravitatem provenientium frugum bonitate, et ubertate, qvam feliciter pensat! Idem ergo de Ingeniis Vestris cogitate. <hi rend='italic'>Formator ex occulto Animarum DEVS ita Ingeniorum dotes, non inter singulos tantum Homines, sed inter Gentes, distribuit, ut aliis sint plumea, aliis lignea, aliis plumbea, aliis ferrea et chalybea.</hi> Sed varietas haec divinam illustrat Sapientiam: varieratem hanc reqvirit rerum usus. Non enim omnia possumus expedire Cerâ, Luto, Gypso: Marmore qvoqve nobis opus, et Ferro, et Chalybe. Sed annon chalybeus qvoqve Gladius, ad firmius feriendum talis factus, deaurari potest ut niteat? Potest igitur et Gens ferreo Marti ab antiqvo dedita aureae consecrari Arti: ut et robur suum stringat ubi opus, et fulgorem ostentet tibi expediat. Non rhetoricandi causâ haec loqvor, o dilecti Vicini! sed ut Vos bona Vestra nosse, et qvid iis ad plenum adhuc desit attendere, inflammem. Nihil do auribus, Animis adhibeo stimulos. Ostendîte, qvaeso Vos, Terram Vestram non tantum habere planitierum aeqvora, ubi aqvis palustribus stagnatur: etiam Montes, et aqvarum viventium fontes, ubi ad amoenitatem rigatur. Ostendite, inqvam, Vos domi habere non tantum
<pb id='s048' n='85/86'/>
Aqvarum, sed et ingenii, venas. Ostendite haberi non Aurifodinas solum sub Terra Vestra, sed et aurifodinas Sapientiae in pectoribus Vestris. Viriliterqve, si qvid Scythicarum superest macularum, abstergere audete, ut non desit plenus tandem nitor. Quam confidentiam ut vobis ingenerem, cum DEO, recitabo qvod alibi scripsi (Methodi LL. novissimae Capite XXVI, §. 9.) et accommodabo proposito praesenti. <hi rend='italic'>Scribunt in Graecia fuisse regiunculam, cujus incolae qvando pane vesci voluerunt, ex Lesbi (feracissimae Insulae) civitate Eraso advehi curavisse frumentum: cum tamen suis ex agris qvod abunde sufficeret depromere potuissent, si Agriculturae debitam dare voluissent operam. Ridiculum, si verum. At nimis verum, similem ignaviam, sed perniciosiorem, occupare Eruditorum gentem; qvibus. cum DEUS Ingenii agrum, fertilissimum plerisqve, pari jure conferat; rari tamen sic excolunt, ut domi, unde Eruditionis vitam sustentent, non desit. Advocamus vel ex aliena Gente, et alio seculo, Ingenium aliqvod, qvod nobis Oracula dictet. Aut si domi etiam Ingenia colimus, paucissimi sic colunt, ut suis opibus se sustentent: pleriqve mendicato vivunt, suô et publicô (si rem recte astimemus) dedecore et damnô. Non plura enim invenimus, qvia non plures qvaerimus. Frustra est, qvod obtendunt: Non omnia possumus omnes: Non omnis fert omnia tellus. Fert enim omnis tellus aliqvid: Nullum non Ingenium suas habet venas, si fodiatur. Plato (in suis de Republ. libris) edixerat: Ne cuiqvam ex alieno puteo prius aqvam haurire liceret, qvam Magistratui probasset, se, ut sibi privatis in aedibus puteus foderetur, diligenter curasse, sed nullô labore et sumptu id conseqvi valuisse. Et sapiens ille Salomo similiter: Bibe aqvam de cisterna TVA, et fluento putei TVI (Prov. 5. 14.) Christus deniqve vult Ecclesiae Doctorem de thesauro SVO proferre vetera et nova. (Matth. 13. 52.) Si divinis in rebus de thesauro suo proferre posse datum, et velle posse injungitur, qvidnî in caeteris, e Sensuum et Rationis scatarigine magis profluemibus?</hi></p>
<p>Haec aliunde recitata praesenti scopo accommodando sunt. Attendite obsecro, Vos meae Nationes et cognationes, <hi rend='italic'>Hungari, Moravi, Bohemi, Poloni, et Slavoni!</hi> annon aliqvid nos aeqve ineptum ac ridiculum, ut isti aliunde Panem et Aqvam petentes (domi Agris et Puteis non destituti, si fodicare voluissent) patimur? Dum adeo alienis <hi rend='italic'>Scholis, Libris, Ingeniis,</hi> inhiamus, inde tantum famem et sitim nostram explere avidi? An per Deum nobis <hi rend='italic'>Ingeniotum agri</hi> desunt? Cur hos diligenter domi satis non colimus? cur non accurate tingimus, aramus, iteramus, tertiamus? cur non occamus, serimus, runeamus? verbô, cur non domi nobis opulentissimas paramus messes? cur ad aliena potius spicilegia, mendicato colligenda, procurrimus? Pauperibus et egenis id permissum scio, divinô etiam circummunitis privilegiô (Lev. 19. 9. 10.) sapienti tamen Siracidae tam turpis res visa est Mendicitas, ut <hi rend='italic'>melius esse mori qvam mendicare,</hi> diceret (Cap. 40. 29.) Qvid ergo nos robusti mendici, aeternumne ab aliis Populis <hi rend='italic'>literulas, libellulos, dictatiunculas, characteres et apices,</hi> et qvid non, emendicare pergimus? Semperne cum iniqvo Villico, <hi rend='italic'>Fodere non valeo,</hi> cantillabimus? nunqvam autem alterum illud, <hi rend='italic'>Mendicare erubesco,</hi> succinemus? suffurantes potius ex alienis Tabulis et codicibus, qvam nobis domi honeste parantes, integros batos Olei, et coros Tritici? (Lucae 16. 3. etc.) Aqvas item oblectationum, Inventionum puta qvarumcunqve egregiarum, cur in alienis tantum semper qvaerimus puteis? cur proprias non aperimus scaturigines? Durum enim tibi fuerit probatu, o ignave, Te nullum in te reperire potuisse aqvae fontem: cum TE Creator tuus, aeqve ut alios, <hi rend='italic'>ad Imaginem suam factum, Virtute convestivit; Tibiqve Consilium, et Lingvam, et Oculos, et Aures, et Cor dedit ad excogitandum; et disciplinâ Intellectûs replevit te; Creavit et Scientiam Spiritûs tibi, et Sensu implevit cor tuum (Notitiis innatis) et mala et bona ostendit tibi (Lege suâ) posuitqve Oculum suum in Cor tuum</hi> (id est omniscientiae suae simulachrum, Mentis perspicacitatem) <hi rend='italic'>ostendens tibi magnalia Operum suorum (in Mundo expansorum) ut nomen sanctificationis collaudares, gloriarerisqve in mirabilibas Ejus, et enarrares magnalia operum Ejus:</hi> ita haec in laudem divinae in nos omnes liberalitatis, in opprobrium autem nobis, nisi resipiscimus, depraedicante sapiente illô Siracide (Cap. 17. 1. etc.)</p>
<p>At vero <hi rend='italic'>de Natione Vestra, dilecti Hungari, alia mihi jam spes est, postqvam melioris Literaturae sitim tantam in Vobis animadvertere coepi.</hi> Intueor enim Vestrum illud DESIDERIUM tanqvam DEI in Vobis opus: qvi cum sapientia summa sit, nihil agit frustra, nec inchoat aliqvid frustra. Perficiet igitur opus suum, cujus in vobis posuit fundamentum, ne dubitate. Nempe ubi <hi rend='italic'>Agricola</hi> Hortum, Campum, Vineam ostentare videt flores uberes, felicis annonae proventûs haud temere concipit spem. Et. <hi rend='italic'>Aqvilex</hi> ubi mane halitum qvendam e Terra erumpentem videt, indicium accipit latentium ibi aqvarum. In qvo igitur Ingenio, aut Gentis totius Ingeniis, Sapientiae amor, discendiqve cupiditas sese produnt, rupturae jam jam scaturiginis, appropinqvantisqve sapientiae messis, haud vana concipi potest spes. <hi rend='italic'>Tantummodo a proposito ne recellas, dilecta Hungara Gens! excultam Te pulchre, DEI ope, reddere poteris totam, si modo Culturae univer salis media illa, supra recitata octo, arripere non neglexeris.</hi> Nempe si</p>
<p>1. <hi rend='italic'>Libellum Maternae Scholae informatorium,</hi> in Tuam Lingvam translatum, Tuis commendaveris, ilhusqve monita a tuis observari persvaseris.</p>
<p>2. <hi rend='italic'>Si Paedagogorum usum Parentibus</hi> (Nobilibus praesertim et opulentioribus, et providae suorum educationi vacare neqveuntibus) commendatum reddideris: ipsis tamen qvi Paedagogiis adhibendi essent prius redditis oculatis, et ad munus tam sanctum idoneis.</p>
<pb id='s049' n='97/98'/>
<p>3. <hi rend='italic'>Si Scholas ubiqve aperueris, et methodo verâ, sapientibusqve ac methodicis Magistris, instruxeris:</hi> veras sic eas Humanitatis efficiendo officinas.</p>
<p>4. <hi rend='italic'>Si Libris bonis et sapientibus,</hi> non tantum Latinis sed et vernaculis, omnia scibilia svaviter propinantibus, <hi rend='italic'>Terram tuam repleveris:</hi> Tuosqve sic a torpore et otio ad liberalia qvaecunqve adamandum, illisqve sese occupandum, traduxeris.</p>
<p>5. <hi rend='italic'>Si Conversationis doctae gratiâ</hi> vel aliunde Viros cultos, sapientes, ingeniosos, inventivos, vocaveris; vel amandatis ad exteros Tuis id mandati dederis, ut qvicqvid usqvam pulchrum, ingeniosum, elegans, observare datur, domum id referre, et proprium facere, eôqve omnia exqvisita hîc domi multiplicare, sui muneris esse sciant: non autem ut domum reversi (qvemadmodum pleriqve peregrinatores Tui recerunt hactenus) moribus se rudi et informi popello mox rursum consorment, eôqve omnia in antiqvo luto haerere sinant, peregrinationisqve suae fructum amittant.</p>
<p>6. <hi rend='italic'>Si a Plebe ignaviam et iners otium tolli, omnesqve</hi> (Juvenes praesertim, in Scholis et extra Scholas) <hi rend='italic'>utilibus negotiis occupari procuraveris:</hi> ut totus Gentis Populus veluti apiarium aut myrmecia (Apum aut Formicarum respublica, ubi nihil otiosum videre est) appareat.</p>
<p>7. <hi rend='italic'>Si Superiores Tui, Generosi, Magnisici, Illustres, paulo liberalius plebem subjectam tractare, melioribusqve paulatim inescare, inceperint;</hi> subditis hominibus non ut jumentis, sed ut hominibus, imaginis divinae, vitaeqve futurae consortibus, utentes, illisqve de <hi rend='italic'>Animorum et Corprum, Morumque et Vitae Cultura,</hi> rectius prospicientes.</p>
<p>8. <hi rend='italic'>Si deniqve Pastores Ecclesiarum acrius iis qvae ad veram veri Christianismi praxin, intimamqve pietatem spectant, invigilaverint;</hi> ut omnes parvi et magni, puriores obvertere DEO animas incipientes, plenioribus radiis excipiendae lucis Illius reddantur idonei. <hi rend='italic'>Tunc revera impleretur, qvod Psaltes cantat, ut prope esset salutare ejus, ut gloria ejus habitaret in Terra nostra.</hi> (Psal. 85. 10.) Faxit DEUS, ut haec recte expendant qvorum interest! Maxime autem, qvi sanctum hoc propositum aut urgere, aut agere, aut promovere, possunt maxime, <hi rend='italic'>Principes Populi, Gentisqve capita, Ordinis utriusqve.</hi> Qvorum auribus utinam vel Ciceronis illa sapiens insonet vox! dicentis, <hi rend='italic'>Qvodnam munus Patriae afferre majus, meliusve possumus, qvam si doceamus atqve erudiamus Iuventutem? iis praesertim moribus atqve temporibus, qvibus ita prolapsa est, ut OMNIUM OPIBUS refrenanda atqve coercenda sit.</hi> Et Platonis illa, nota magis qvam hactenus observata, aurea sententia: <hi rend='italic'>Tum demum fore beatas Rejpublicas, se aut docti eas regant aut qvi regunt docti et sapientes fieri studeant.</hi></p>
<p>Tu Gentis ocelle, SIGIS MUNDE RAKOCI, qvem ut sidus illustre respectare incipiunt Gentes, eris nobis hoc loco, et dehinc Patriae toti, DEO jubente, fulgentissimus Sol, hortulum hunc nostrum, imô DEI, radiss collustrans, refovens, faecundansque Tuis. Tu Serenissimae Tuae, nec non nostrae omnium Cle mentissimae Matri, Scholaeqve hujus et Ecclesiae piae Nutrici, pias illas instillabis cogitationes: nihil majus, nihil sublimius, nihil sanctius, cogitari posse, qvam qvod votis, desideriis, cogitationibus, jamqve conaminibus ipsis, versandum suscepit devota DEO anima. <hi rend='italic'>Per reformata scilicet, et latius ac melius per Gentem hanc propagata, Sapientiae studia, augere Patriae decus, Ecclesiae promovere salutem, Deiqve Excelsi ampliare gloriam.</hi> Meminerit pientissima Tabitha, <hi rend='italic'>Non minus pium esse docere Animum scientiam, qvam praebere Corpori escam:</hi> qvod aureum dictum <hi rend='italic'>Bernhardi</hi> est. Sed sicut major Eleemosyna est <hi rend='italic'>Pascere Pauperes multos, qvam paucos: ita major pietas Promovere ad scieptiam mulios, qvam paucos.</hi> Liberalissima fuit Eleemosyna, cum Joseph, juxta sibi datam divinitus sapientiam, famis tempore pavit, non Patrem duntaxat et fratres suos, sed totum AEgypti Regnum, circumjacentiumqve Gentium populos. Maxima ergo pariter pietas, non suos tantum, liberos aut subditos, sed vel integras Gentes, ad pietatis et sapientiae promovisse participationem: praesertim qvando vicinos <hi rend='italic'>fames premit, non fames panis, aut sitis aqvae, sed audiendi verbi Iehovae</hi> (Amos. 8. 11.) Tempore nimirum perseqvutionis: ubi magnum est, si DEUS pium aliqvem excitet <hi rend='italic'>Abdiam,</hi> qvi vel <hi rend='italic'>centenos DEI Prophetas, aut Prophetarum filios,</hi> recipiens, a Jesabelis furore abscondat, suôqve pane et aqvâ, etiam siccis sterilibusqve annis, et sub intolerabili annonae gravitate, pascat (1 Reg. 18. 3. 4.) Haec Tu, inqvam, Illustris Anima, Tibi et Illsustrissimae Matri animum in hoc illustrissimo proposito addens, recogitabis sapienter: et ut in effectum deducantur qvae tam excellentem finem habent Cogitationes, attendes; divinae sic Bonitati Tuam pie subordinans operam. Nos autem reliqvi, qvorum cordi DEUS simile indidit desiderium, votis, suffragiis, laboribusqve et vigiliis, sanctis vestris conatibus cooperari non intermittemus.</p>
<p>Non desunt qvidem, qvae se spei huic nostrae opponant, eamqve aut eversum, aut debilitatum, eant. At si viri erimus, in honesto proposito constantes, non poterunt. <hi rend='italic'>Et primo</hi> qvidem, <hi rend='italic'>ipsa rei magnitudo terrere videtur:</hi> qvippe Res corruptas emendare, majoris propemodum molis est, qvam constituere novas: qvod sapientes norunt. Sed cogitandum est, <hi rend='italic'>Omni Operi pulchro adjunctam esse, Divinâ sic ordinante sapientiâ, difficultatem, ut qvicqvid pulchrum est, non ignaviae sed laboris sit praemium.</hi> Esto igitur difficile, dummodo non impossibile, necuremus! difficultatem diluetamor, excellentisqve finis consideratio. In rebus magnis tentare qvid nocet? imo millies ausis excidere praestat, qvam non millies tentare tam gloriosum, tam DEO gratum, tam nobis omnibus utile, tam posteritati necessarium, negotium. <hi rend='italic'>At metuenda qvoqve sunt Praejudicia per qva vix aliqvid tam salubriter</hi>
<pb id='s050' n='99/100'/>
cogitari potest, qvod non alio rapiatur ab iis, qvi non ad rationem, sed ad exempla et consvetudinem, componunt judicium: dumqve recte fieri, qvicqvid consvetudine fit, credunt, vel minim inde recedi, et novum qvid induci, intolerabile putant. Estqve ignoranti ipsa Ignorantia dulcis: et vitioso ipsum vitium, tanqvam sua forma, qvam dimittere trepidat, diligitur. Discere alia qvam consveta jubebis aliqvem? aut aliâ methodô? In alium se transferri Orbem credet, perqve incognitae viae Oceanum fluctibus se absorptum iri pavescet. Dicit picer: <hi rend='italic'>Leo foris est, in medio platearum occidendus sum</hi> (Prov. 22. 13.) Sed nos metum ejusmodi vanum discutere doceamus exemplô, nedum ut imitari allubescat. Nihil unqvam vehementer sibi imperavit Animus humanus, qvod non obtineret, DEO et Virtute fretus.</p>
<p><hi rend='italic'>At Invidia malevolorum tamen est metuenda; qvi si non aliud poterunt, Novandi studium objicere, suspicionibusqve involvere tentabunt.</hi> Qvantum ad Invidiam, ego qvidem invidere didici nemini, seu qvis Eruditione, seu Virtute, seu Eloqventiâ, in ullo hominum Ordine, Gente, Religione, Secta, praeemineat. Si qvis invidere animum inducat mihi (qvi per me nihil sum, nihil possum, nisi qvantum per me operari dignatur gratia DEI) deprecabor, si potero: sin, DEUS erit simplicitatis clypeus. Novandi studium si qvis objiciet, imperitiam suam prodet. Novum enim non est, qvod ad antiqvas, imo aeternas, revocatur ideas: qvaliter novare omnia nostra jubemur, tum mandato DEI dicentis, <hi rend='italic'>Novate vobis novale!</hi> (Jer. 44.) tum exemplô, <hi rend='italic'>Ecce ego facio omnia nova!</hi> (Apoc. 2. 5.) id est, prolapsa et corrupta restituo in integritatis statum. <hi rend='italic'>Sunt qvi insusurrant, Pericula subesse, si mutatione consvetudinum res turbentur.</hi> Atqve ita sane docent exempla. Moses ab Israelitis, ex AEgypto liberatis, et ad possessionem terrae Canaan ductis, tantum non lapidarus est. Prophetis autem et Apostolis, ipsiqve Christo, divini Cultûs renovatio qvantô constitit? Lycorgus, dum Lacedaemoniorum Rempublicam corrigit, tumultuantibus faeneratoribus oculum amittit, Vitam autem aegre fugâ conservat. Etqvorties Athenis, qvoties Romae, Legislatoribus, Rempublicam emendatiorem reddere conantibus, turbae datae sunt? At vero si causa DEI est, non nostra, DEUM qvi jubet, non nos qvi metuimus, respectare oportet. Succumbet livor et furor, priusqvam everrant opus DEI, aut eos qvi se fidos DEO praebent operarios; Ea deniqve est Sapientia DEI, ut per suorum qvoqve ruinas, si has qvando permittit, Suos ad praemia, Opus vero suum ad finem, perducat.</p>
<p>Omissis itaqve tergiversationibus, o Vos in hac Gente, et hôc locô, excitata divinitus Ingenia, <hi rend='italic'>jam hoc agite, ut his jam occasionibus,</hi> hôc jam nunc, hôc jam locô, per Vos jam ipsos, aliis non exspectatis, inchoetis hoc opus DEI, Scholas Vestras emendandi in melius! Ante aliasvero hoc Racocianum Atheneum, <hi rend='italic'>ut caeteris in exempla sit! tanqvam</hi> scilicet <hi rend='italic'>vera Ingeniorum cos, vera Humanitatis</hi> (post ejectas, si qvae superfuerunt, barbarici reliqvias) <hi rend='italic'>officina, vera Sapientiae aurifodina, verum Lingvarum ergasterium.</hi></p>
<p>Invitant vos, ad nunc jam hoc tentandum, concessa divinitus in hoc Regno halcyonia: Tum vero aliarum Gentium, etiam qvae sibi valde cultae videntur, aliosqve prae se despectant, barbaries. Barbara nimirum illa Bella, et furores, qvibus se invicem adhuc conterunt, pessumdant, evertunt, in Italia, Hispania, Gallia, Anglia, Scoria, etc. Nos a feritate ejusmodi ad mansvetudinem traducentes nostros, qvam longe alii mores deceant emollitos Artibus ingenuis Populos, politulis illis ostendere incipiamus. Atqve si rerum perturbationes, qvales ubiqve Gentium cernimus, non tam turbae sunt ex intentione DEI, qvam Scholae, qvibus Ingenia piorum exercentur, impiorum a pravitate ad resipiscentiam revocantur: et alii forsan mysterium hoc non intelligunt, nos qvi intelligimus ostendamus nos intelligere; utqve illis etiam intelligendi demus occasionem, <hi rend='italic'>Scholam Resipiscentiae, Emendationisqve rerum Exemplar,</hi> inspectantibus aliis, si volunt, <hi rend='italic'>erigamus.</hi> Tum et si qvi a Bellis respirationem nacti (nominatim Germani) collapsas Humanitatis officinas reparare hôc tempore incipiunt (incipiunt autem) nos illorum qvoqve excitati exemplô faciamus idem: ut alii aliis ministrando scintillas, communis usûs accendamus faces. Super omnia vero excitant nos ad hoc <hi rend='italic'>Nunc</hi> agendum subministratae divinitus occasiones, per excitatos Celsissimorum Principum nostrorum, ad accendendam huic suo Lyceo plenioris Methodi lucem, animos, inqve suscepto negotio pie flagrantem ardorem. <hi rend='italic'>Fabricare nobis rerum Occasiones, non est in manu nostra; amittere oblaus, in nostro stat arbitrio. Sed luenda erit culpa duplex, ingratitudinis et ignaviae, si hanc admittimus.</hi> Ergo qvia non desunt, DEI munere, qvi praeeant, neqve desint qvi seqvantur.</p>
<p><hi rend='italic'>Cur autem Consilia haec pia hôc potissimum locô, in hac Vibe et Schola, exseqvi conveniat, paucis qvoqve attigendum est. Et primum</hi> qvidem, qvia hîc angularem pietatis hujus lapidem Majorum pietas, fundarione hîc Nationalis Scholae, posuit: qvam heroica Illustrissimorum nostrorum Principum (beate nuper vitâ functi, sanctae memoriae, et superstitis Celsissimae; Viduae) liberalitatis novis donationibus roboravit, jamjamqve iterum in majus augere parat. Facilius nempe est fundatis semel structuris, qvod insuper reqvitit usus, adstruere, quam novas structuras fundare demum. <hi rend='italic'>Deinde,</hi> qvia Scholae huic vestrae a prima sua fundatione <hi rend='italic'>Iubilaeus secularis</hi> hoc jam currente anno decurrit: ubi qvia mutationem, in melius aut deterius, fatalis periodorum vis (siqvidem ulla rebus inest) exspectare, aut certe prospectare, jubet; prudentiae
<pb id='s051' n='101/102'/>
ac pietatis erit, ut mutatio in melius eat providere. <hi rend='italic'>Tertio,</hi> qvia Orthodoxa per totam Hungariam Ecclesia Patakinam hanc Scholam ita respectare, ut inde plerumqve caeterarum Scholarum Rectores evocentur, jam consvevit: nihil magis accommodum cogitari potest, qvam ut isti Ingeniorum politores expoliendi sui Officinam recie constitutam hîc habeant; qvomodoqve Scholis non solum praesint, sed et prosint, hîc addiscant. Hîc inqvam ut sit <hi rend='italic'>Bethel, Domus DEI:</hi> ubi dub inspectione <hi rend='italic'>Eliae,</hi> ac <hi rend='italic'>Elisaei,</hi> Prophetarum filii huc undecunqve confluentes habeant Coetus suos. Et Schola haec ut audiat <hi rend='italic'>Schola DEI, in qva Doctor sit solus DEVS; nos autem omnes consideamus ad scabella pedum ejus, explicari nobis audientes nihil paeter tres libros DEI, NATURAE, SCRIPTURAE, interniqve libri Mentis,</hi> CONSCIENTIAE. Accedit, <hi rend='italic'>qvartô locô,</hi> Loci amoenitas, rerumqve ad vitam necessariarum ubertas. Ubi et ipsum nomen bonum dat omen. <hi rend='italic'>Potok</hi> siqvidem, lingvâ Slavonicis gentibus communi, <hi rend='italic'>Flumen</hi> significat: neqve res deest. <hi rend='italic'>Bodrok</hi> qvippe, amoenus amnis, Aqvarum et Piscium; vicini Montes, generosi Vini; Campi circumjacentes, Frugum et Pecorum; Sylvae autem et nemora, Ferarum et Avium ingentem copiam, fundunt. Speramus ergo Musis hîc perqvam commodam fore sedem, qvantocunqve numero Musarum alumni confluant. Oppidum qvidem a lutositate accepit nomen <hi rend='italic'>Saros-Patak:</hi> at hoc nihil moveat. Luta haec deterget cultura melior; atqve (si recte auguror) videbit posteritas (si forse nondum oculi nostri) pro Platearum luto nitidam lapidum structuram; et pro AEdisiciis materiatis murata. Ut loci Domino dicere olim liccat, qvod ibi Augusto Caesari, <hi rend='italic'>Romam accepi lateritiam, relinqvo marmoream.</hi> Nec est, cur alicui locus hic propter Aulae praesentiam non adeo uideatur commodus. Verum est, ita Poetas, antiqvissimum sapientum genus, haud inscite fabulatos, Musas non in Urbium Regumqve Palatiis habitare consvevisse, sed in locis solitariis, montibusqve inaccessis, Parnasso et Helicone: innuentes, ut Ovidius exprimit, qvod</p>
<p><hi rend='italic'>Carmina secessum scribentis et otia qvaerunt.</hi> Et ut Horatius: <hi rend='italic'>Scriptorum chorus omnis amat Nemus, et fugit Vrbem.</hi> Hinc Platonis Academia, Aristotelis Lyceum, aliaqve veterum Phrontisteria, extra Urbes posita fuêre. Novimus tamen postea medias qvoqve Urbes immigrasse doctas illas sorores; deliciariqve hodie in populosissimis etiam Civitatibus, dummodô si non plane a Populi consortio, a Fori tamen et Aulae strepitu, satis vindicatae fuerint: qvaliter hîc apud nos Majorum in ea qvoqve re prudentiâ constitutum videmus.</p>
<p>Superest, ut <hi rend='italic'>Cur negotium reformandi hoc in loco Scholastica studia, Nosmetipsos, qvi hîc adsumus, qvi nos intuemur, qvi nobis de his rebus verba facimus, suscipere conveniat, attimgam.</hi> (Permittetis charissimi, ut me Vobis aggregem, qvem Vobis ad hoc Vobiscum agendum allegistis et allexistis.) Non opus est multis argumentorum arietibus, unus suffecerit. <hi rend='italic'>Consilia Nosmet dedimus: consilia exseqvendi nobis incumbit necessitas.</hi> Nempe qvemadmodum qvum Joseph de exstruendis Granariis, et eligendo iis Praefecto, adversus famis tempora consilium dedisset, audit a Pharone: <hi rend='italic'>Tu is eris, cui consilium hoc dare posse datum est.</hi> Et qvum in Graecia qvidam saltus qvosdam in insula Rhodo editos jactaret, responsum accepit; <hi rend='italic'>Hîc Rhodus, hîc salta.</hi> Ita Vos, qvi Vota et consilia Vestra, pro reformanda Schola hac, Celsissimis Principibus instillastis; Vos qvi de vocandis huc Viris didacticis, deqve hîc erigenda Typographica officina, et constituendis in publicum Studiosorum usum publicis Mensis, rationes suggessistis; Vos deniqve qvi Vos hucconduci, et in opere locari passi estis, audiatis Vobis has voces necesse est; <hi rend='italic'>Hîc Rhodus, hîc saltate! Hîc AEgyptus, hîc adversus Literaeriae famis tempora Granaria parate!</hi> Nî facitis, similes eritis iis, de qvibus Christus, <hi rend='italic'>Dicunt et non faciunt. Alligant onera, et imponunt alienis humeris, ipsi autem ne digitô qvidem ea movent.</hi></p>
<p>Quod me attinet, ita Vobis promptum declaro animum meum, ut me non fugiturum onus, qvod mihi preces Vestrae intentârunt, amicorum consilia persvaserunt, DEUS autem ipse imposuit, certo Vobis persvadeatis. Atqve, si DEO et Vobis ita placet, exemplô praeire non recuso: qvia si qvid in rem Vestram qvoqve boni observasse dedit bonitas DEI, in communem Ecclesiae usum datum scio. Qvô igitur fine huc ad tempus vocatus, missus, tractusqve sim memor, id pro viribus praestare annitar. Sum aurem, <hi rend='italic'>Primum,</hi> ut Vos et Vestros conversatione bonâ ad Humanitatis studia liberalius tractanda, aut invitem plenius, aut pertraham svavius. <hi rend='italic'>Tum,</hi> ut Libellos methodicos, Ingeniorum Vestrorum cotes, Judicii de rebus limas, Lingvaeqve (Latino-vernaculae) amusses futuros, qvam optime concinnare juvem. <hi rend='italic'>Tertio,</hi> ut hos Juventui Scholasticae utiliter explicandi, et applicandi modum, perpetuae praxeos exemplis ostendam. Eoqve, <hi rend='italic'>tandem,</hi> reformandae PER VOSMETIPSOS Scholae huic, et caeteris per Hungariam Orthodoxis, occasiones (in qvantum dabit DEUS) subministrem. <hi rend='italic'>Per Vos ipsos dico. Nec enim humeri, sexagenarii Senis, oneri huic pares sunt: nec si essent, provinciam invidiae obnoxiam suscipere mihi, homini extraneo, aut tutum esset, aut volupe.</hi> Consilia dare bona, etiam alienigenae, etiam senes languidi, possumus, si suppetunt: proseqvi autem sua bona cujusvis industriosi est, seu Hominis, seu Populi.</p>
<p>Vos itaqve ego, <hi rend='italic'>Clarissimi Illustris hujus Scholae Professores ac Magistri,</hi> ut Consiliarios fidos, ut Socios et amicos dilectos, ut in hoc DEI opere Cooperarios industrios, intuebor, et jam intueor. Jungamus qvaeso manus, jungamus corda, jungamus vota, in Domino et robore virtutis
<pb id='s052' n='103/104'/>
ejus! Non aberit a sanctis desideriis, et conaminibus auxilium illius qvi promisit, et verax est. <hi rend='italic'>Vos item strenua Studiosorum cohors, qvi huic contra Barbariem militiae nomina dedistis,</hi> non ut futuros meos Discipulos, sed ut Veritatis et Lucis Condiscipulos, salutare incipio: lubens Romanorum illos imitatus Imperatores, qvi ut Milites ad omnia haberent alacriores, non Milites, sed Commilitones, appellare, consiliaque cum illis tanqvam sociis communicare, soliti sunt: atqve junctis hâc etiam humanitate melius animis, res praeclaras gloriose gesserunt. Patimini me qvoqve allegare, qvod jam in mentem venit. venustum <hi rend='italic'>Philippi Melanchtonis</hi> apophthegma: qvi qvum aliqvando Scholam trivialem ingressus, capite apertô pubem literariam ita salutasset, <hi rend='italic'>Salvete Domini Baccalaurei, Magistri, Doctores, Syndici, Consules, Senatores, Secretarii, Cancellari etc.</hi> Aliqvique adstantium risu id exciperent, respondit; <hi rend='italic'>Non jocor, serius mihi sermo est. Talibus enim Viris, nobis decedentibus, Respublica, Ecclesia, Schola, opus habebunt. Qvos unde nisi ex hac literaria turba exspectemus?</hi> Similiter ego Vos, mei Studiosi, absqve risu et joco, <hi rend='italic'>Clarissimos Scholarum Rectores; Reverendos Ecclesiarum Pastores; Venerabiles Diaecaeseon <note resp='transcriber'>in the print with a Greek letter: Diaecaese<foreign lang='GR'>w</foreign>n</note> Seniore, Superattendentes, Episcopos; Spectabiles urbium Senatores et Iudices; Nobilissmos Aularum Magistros, Secretarios, et Cancellarios: Lucis item in hac Gente reparatores, Impietatisqve, Barbariei, Confusionum, profligatores etc.</hi> Propter spem pectori meo de Vobis infixam, salutare, et ad consilia actionesqve, qvae Vos tales faciant, adhibere non dubitabo.</p>
<p><hi rend='italic'>Vos pariter compello Generosi surculi, ocelli Patriae, flos Nobilitatis, qvi hic adestis et adfuturi estis!</hi> Surgite felicis informationis ope Vos qvoqve feliciter, in <hi rend='italic'>Arbores fructuum feraces,</hi> sub qvarum frondibus nidulentur Aves coeli, Subditi olim Vestri! <hi rend='italic'>Intueor Vos qvoqve jam ut futuros Ecclesiae Patronos, Scholarum Promotores, Famitiarum lumina et columina, Gentis ornamenta, Patriae decoramenta.</hi> Ne a tanta spe degeneretis, videndum Vobis est: ne degenerandi obveniant occasiones, videndum nobis relinqvitur.</p>
<p><hi rend='italic'>Ita mihi Iehova sit propitius, ut ego nihil nisi salutare Vestrum apud vos qvaero et qvaeram, dum hic sum, o mei Hungari.</hi> Vos tantum orate DEUM, ut nobis, qvi in haec sancta proposita conspiramus, servet vitam ut roboret! ut concedat halcyonia! ut excitet Ecclesiarum et Scholarum nutricios, vere nutricios! ut qvos jam dedit eos conservet, vitae diuturnitate donet, Spirituque sapientiae, consilii, roboris, ad proseqvendum sancte sanctum hoc, qvod in Altissimi nomine inchoatur Opus, instruat! Sicut et ipsos, qvos Studiorum Vestrorum duces accipitis: qvô adjuti divinitus ad sapientiam veram veri Vobis existant duces.</p>
<p>Qvam Sapientiae viam qvod attinet, proponimus Vobis proponere; <hi rend='italic'>Primo, Latinae lingvae pulchra compendia,</hi> ad illius amoenam puritatem viis amoenis asseqvendam. <hi rend='italic'>Seeundo, melioris Philosophiae vireta,</hi> ad ingeniose omnium rerum rationes (qvantum qvidem Christianae modestiae sufficit) vestigandum. <hi rend='italic'>Tertio, Liberalium artium</hi> (Arithmeticae Geometriae, Astronomiae, Opticae, Musicae, caeterarumqve ad Vitam utilium) <hi rend='italic'>eleganti praxi comparandum elegantem usum. Qvarto, Morum limaturam egregiam,</hi> ut hinc polituli exeatis Politici, qvorumvis hominum conversationi idonei. <hi rend='italic'>Tandem sacrosancta Theologiae mysteria, theoretice et practice: ut</hi> Timorem DEI esse initium et coronam Sapientiae intelligatis, eôqve hîc seriae pietati innutriti, prodeatis hinc (ut Christo Salvatori loqvi libuit) <hi rend='italic'>Lux Mundi, Salque Terrae!</hi> Intelligite charissimi, qvam nobis non desit <hi rend='italic'>Prodesse velle!</hi> ut si Vobis itidem non defuerit <hi rend='italic'>Proficere velle,</hi> multum a divinâ bonitate sperare incipiatis. Sed rogo iterum iterumqve, ut ad <hi rend='italic'>profligandam ignaviam omnes intendatis nervos: et qvanti faciatis occaciones, qvas Vobis subministrat DEVS, ipsâ diligentiâ contestemini.</hi></p>
<p>Reliqvum est, ut nobis DEUM exoremus propitium: ut is pro aeternâ bonitate qvâ non aspernatur humiles corde, eosqve qvi se totos Illi devovent a se non repellit, hoc etiam nostrum propositum benedictione proseqvi dignetur. <hi rend='italic'>Da o DEVS animum hunc omnibus nobis, ut consilia omnia, conatusqve omnes, ad publicum Patriae, Ecclesiaeque in illa Tuae, emolumentum conferamus omnes. Imple sancte DEVS hoc Omnium nostrum Velle! et da sanctum; hoc Velle etiam posse! ut qvantillicunqve sumus nos, laus tamen Tua perficiatur ex ore infantium et lactentium. Lux Tua Domine, Veritas Tua, Benedictio Tua, impleat Scholam hanc, et reliqvas per Regnum hoc, omnesqve per universum Christianum Orbem! Conserva Tibi in his Regnorum tumultibus, et inter has Gentium ruinas, Ecclesiam Tuam! Imo sub ipsa cruce auge eam luce, et perpurga ad omne beneplacitum Tuum, tum alibi tum in hoc Regno! Excita illi pios nutricios et vindices, Scholarum autem reparatores gloriosos, Moses, Davides, Salomones, Iosaphatas Iosias, Constantinos etc. nec non fidos illis adstites, Arones, Nathanes, Iojadas, Elias et Elisaeos; omnes Viros secundum cor Tuum. Qvos autem jam excitasti, atqve in his Celsissimos Principes nostros, aliosqve in hoc Regno Ecclesiae Evangelicae Proceres et Patronos, illis omnibus Vitam, Valetudinem, Vires, animumqve serviendi Tibi corde purô, conserva, Virtuteqve de Coelo Tuâ robora, et in majus auge! exaudi nos Domine propter sacrosancti nominis tui gloriam! Sit timemibus Te propinqva salus Tua! gloria Tua habitet nobiscum in Terra nostra! Benignitas et fides occurrant inter se! Iustitia et Pax osculentur se (Psal. 85. 10. 11.) Perspicuum sit erga serros Turs opus Tuum! sit deniqve splendor Iehovae DEI nostri super nos! et opera manuum nostrarum ipse dirige! (Psal. 90. 16. 17.) Amen, per et propter Christum AMEN.</hi></p>
<p>Vos autem Moecenatas, Patroni, Fautores, Pasteres, Senatores, Cives et Hospites, salvete, prospere agite, prosperitatemqve Scholae huic, et qvi in illa luce colustranda operam ponent, coelitus optate! DIXI.</p>
</div2>
</div1>
<pb id='s053' n='105/106'/>
<div1 id='Co3A.06' n='6' type='book'>
<head>II. De primario Ingenia colendi instrumento, solerter versando, LIBRIS, RATIO <hi rend='italic'>Sub laborum auspicia in</hi> PATAKINAE <hi rend='italic'>Scholae Auditorie majori recitata, Anno M. DC. L. 28. Novemb. Auditores optimi,</hi></head>
<div2 id='Co3A.06.01' n='1' type='section'>
<p>VOCATUM me huc ad Vos non ignoratis eâ fini, ut occupatae circa liberalia diligentiae Vestrae consiliis subveniam, qvantum dare placeat Deo. Enigitur subvenio! en hodie facio initium! Facite Vos qvoque initium excipiendi attente monentis verba, ne in ventos fundantur. Vobis enim, non parictibus istis, loqvi opto: qvia Vobis profutura loqvi propono. Circumspectans ego integrô hoc Vobiscum jam exactô mense, dilectissimi, omnes occupaciones Vestras, illarumqve seriem, videor mihi deprehendisse tardiorum profectuum causas verissimas tres. <hi rend='italic'>Primam,</hi> qvod Libris commodis, doctrinarum vehiculis, non satis instructi estis. <hi rend='italic'>Deinde,</hi> qvod etiamsi bona Ertiditionis promptuaria bonam partem non desint, frustra tamen non desunt: illis in Bibliotheca Scholae ita occlusis, ut pauci admittantur, thesaurorumque illorum conscii, nedum participes, reddantur. <hi rend='italic'>Tandem,</hi> qvia modum deesse video, qvô docentes pariter et discerites farigationibus sese liberare, Laborumqve et onerum parte potiore his mutis Magistris impositâ, variae Eruditionis thesauris opulentare, sciant. Hos igitur defectus qvia observavi, consiliôqve suppleri posse confido, tacendum mihi non est. <hi rend='italic'>Nec tamen Vos Vobis unis exprobrari errorem putate: communis est Scholarum hoc tempore morbus,</hi> abstractis nugis occupare Ingenia, Authoribus bonis aut exelusis penitus, aut vix unô et alterô admissô, côqve tractatô sic, ut tormentum patiamr tâm ipse, qvam ingenia. De remedio itaqve prorsus cogitandum. De qvo dum dissero, ad horulae dimidium mihi potulas aures Vestras, attentosqve animos, deposco: demonstraturus.</p>
<p>I. <hi rend='italic'>Eruditionis Candidato Libros super aurum et gemmas esse magnifaciendos.</hi></p>
<p>II. <hi rend='italic'>Nocturnâqve ac diurnâ manu versandos.</hi></p>
<p>III. <hi rend='italic'>Et inde elegantioris doctrinae flosculos colligendos, atqve in propriae Eruditionis alvearia transferendos.</hi></p>
<p>IV. <hi rend='italic'>Horumqve sic undiqve comportatorum sapientiae thesaurorum non ignorandos esse pulcherrimos usus.</hi></p>
<p>Qvibus Vobis commonstratis, <hi rend='italic'>Authorum lectionem in sancto DEI nomine alacriter aggredi svadebo:</hi> Vos autem prolixitatem ne metuite: non omnia qvae de his rebus dici possent, dicete propono, sed Vos in accessu nunc ad Librorum amorem inflammatum duntaxat venio, particularibus in ipsam praxin reservatis.</p>
<p>I. <hi rend='italic'>Libos esse super aurum et argentum Sapientiae studioso diligendos,</hi> dixi. Merito. Libri enim illum ad desiderii sui scopum promovere possunt, non aurum et argentum: qvid ergo malit? Famelicus certe panem mavult, qvam aurum: Coecus collyrium, qvam argentum: AEger lethaliter medicinam, qvam cimmelia. Frustra fuerit Arvum, si defuerint Semina: frustra Apes, si Horti desint, aut Prata, ubi mella colligant: frustra Formicae, nullis existentibus, ubi pabula sua qvaerant, Campis. Imo frustra Oculi, si desint spectacula; frustra Nares, si odoramenta; frustra Aures, si soni etc. Frustra igitur Ingenium qvoqve, si desint Sapientiae; pabula, qvae Libri ministrant boni, bonis praeceptis, exemplis, moribus, legibus, religioneqve, pleni. Qvi fidissimorum amicorum instar lubentes nobis conversantur: sincereqve, aperte, sine fuco, de qvibuscunqve volumus rebus nobis loqventes, nos docent, instituunt, hortantur, solantur, remotissimas etiam a conspectu res ut praesentes nobis sistunt. O admirabilis Librorum potestas, et majestas, et numen qvodammodo! Nisi Libri essent, rudes essemus omnes, et indocti: nullam praeteritarum rerum habentes memoriam, nullam divinarum vel humanarum scientiam. Aut si qvid esset, fabellae essent, vagâ traditionum inconstantiâ millies in aliud transformatae. O igitur divinum humanae Menti concessum donum, Libros! qvô majus, ad Memoriae Intellectûsqve vitam, cocedi potuit nihil. Non diligere hos, est non diligere sapientiam: non diligere autem sapientiam, est brutescere: qvae res inignominiam Dei Creatoris, nos Imaginem suam esse cupientis, vergit. Ergo caveamus! Et qvoniam Librorum ope multi fiunt docti, etiam extra Scholas; sine Libris autem nemo doctus fit, neqvidem in Schola: si Scholas amamus, etiam Libros, Scholarum animara, amemus; qvippe qvae nisi a Libris animantur, cadaver sunt.</p>
<p>II. <hi rend='italic'>Dixi de Librorum aestimio. At non sufficit hos auro contra aestimare, et thesaurorum loco asservare</hi>
<pb id='s054' n='107/108'/>
(Thesauri enim absconditi qvis usus?) <hi rend='italic'>Legendi insuper sunt Libri; ut defossi ibidem sapientiae the sauri refodiantur, et in conspectum usumqve veniant.</hi> Si qvis melius prospicientium non Libros illos humanitus scriptos, sed ipsum <hi rend='italic'>Animum nostrum,</hi> expansaqve in <hi rend='italic'>Mundo</hi> Omnipotentis Opera, et Verbum DEI <hi rend='italic'>scriptum,</hi> sapientiae aurifodinas esse contendere volet, concedemus: modô ille rursum concedat humanâ industriâ sapienter concinnatos Libros esse Aurum, e suis fodinis jam erutum, examinisqve varii aqvâ et igne perpurgatum, forte et ad usum publicum signatum, valoremqve jam certum obtinens, atqve sic praesennssimis usibus serviens. Ergo <hi rend='italic'>sicut Aurum in arca repositum pro certiore habetur, qvam aurum in subtertaneis adhuc latens miheris: ita Sapientia per Librorum arculas jam digesta, paesentinor qvam qvae in principiis suis adhuc latent erui inde possit.</hi> Praeterea, qvia nec fuit, nec est, nec erit, ullum tam felix Ingenium, qvod omnia e femetipso, sicut Aranea ex utriculo suo fila, educat: cur non alii ab aliis mutuemur? cur non alienis sudoribus in rem nostram utamur? Apes nos esse praestat: qvae non ex seipsis sugunt, sed per hortos, prata, sylvas volitando flosculos colligunt, ex illisqve demtim mella conficlunt. Nec aliter unqvam doctissimi qviqve Viri secerunt, <hi rend='italic'>Cato</hi> Romanorum sapientissimus, a Tullio fuit <hi rend='italic'>Helluo Librorum</hi> dictus: qvia nihil ad ejus venire potuir manus, qvod illico non legisset, non exhausisset. De <hi rend='italic'>Plinio,</hi> illo rerum scitu dignarum omnium promocondo, scribunt, <hi rend='italic'>Nulum unqvam Librum vidisse, qvem non legisset. Hieronymum</hi> Patrem (de qvo Augustinus; <hi rend='italic'>Nemo hominum scivit, qvod Hieronymus ignoravit)</hi> infinitae lectionis fuisse multa testantur. Inter alia: qvod se unius authoris, Origenis, sexcentos Libros legisse affirmat.</p>
<p><hi rend='italic'>At qvos Libros ita versare convenit? Omnes. Nulus enim tam malus est Liber, qvin aliqvid contineat boni,</hi> Plinio teste. Qvod si legere omnes impossibile est (praesertim post adeo multiplicatum Librorum diluvium) at plerosqve tamen. Si ne hoc qvidem datur: at meliores tamen qvam plurimos; vel si pauciores, optimos. Qvô autem delectu? Dicam qvod sentio; attendite, et consilium ne spernite: <hi rend='italic'>Legendos svadeo, Primum Reales potius qvam Verbals:</hi> h. e. qvi Res vitae utiles tractant, non qvi sermone luxuriantur. Styli igitur solius causâ vix aliqvis legendus; aut si aliqvis, vix unus et alter. Si enim sapiens Scriptor res pulchras pulchte eloqvitur, compendiose discemus eâdem operâ utrumqve: sicuti qvando portamus Nuces cum corticibus, Vinum cum doliis, Gladium cum vagina etc. Cur enim qvae simul sunt separemus? <hi rend='italic'>Secundo, legendi sunt Materiales potius qvam formales: h. e. potius qvi Exempla tradunt, et rerum praxin, qvam qvi praecepta specudari docent.</hi> Qva in re multum peccant Scholae, abstractis praeceptis, Grammaticis, Logicis, Rhetoricis, macerantes et circumductantes Ingenia, potius qvam recta in Res immittere festinent. Nam cui usui Fabro mallei, si qvod cudat desit, Ferrum? Ad qvid Sartori millenae etiam Aciculae, Digitalia, Forcipes, Ulnae, si Panni, unde conficiat Vestes, defuerint? Atqve tales illi prae ceptis solis et regulis distenti, Eruditionis candidatuli, plerunqve fiunt, ad Res delati aut muri, aut haesitantes, aut sonum sine mente dantes: exsucci et aridi, a vero rerum intellectu, nedum a praxi, alieni: verbô, jejuni et steriles. Error itaqve hic Scholarum, in veteratus licet, emendandus omnino est: ut locô tot systematicarum praeceptionum, Authorum potius introducatur lectio. <hi rend='italic'>Tandem vero observandum est, ut Authores antiqvi et recentes, universalesqve et particulares, ne divellantur.</hi> Legisti aliqvos aevi nostri? Gusta et antiqvos: vinum enim vetus melius est, inqvit Salvator. Legisti antiqvos? Ne sperne juniores etiam: novas enim serunt. observationes, pri cis ignotas. Legisti generale aliqvid? qvaere et particulares earundem rerum diductiones. Vidisti partes rerum? vide et qvomodo. in syntagmate conveniant. In summa: <hi rend='italic'>Veterum scientia vener anda est, propter antiqvitatem; juniorum, propter auctum lumen. Particulares rerum descriptiones eognoscendae sunt, qvia multum sensibiliterqve informant; generales, qvia Intellectum: pyramidaliter fastigiant, et in unitatem ac robur colligunt.</hi></p>
<p>III. Caeterum <hi rend='italic'>non sufficit Libros legere, attente legendi sunt eô fine, ut not abilissima annotentur et enotentur. Annotentur,</hi> in ipso Codice, si Tuus est: <hi rend='italic'>enotentur</hi> autem, seu exscribantur, sive Tuus fuerit, sive alienus. Seligere enim utilissima tantae necessitatis res est, ut nemo sit utilis Librorum Lector, qvi non simul selector <hi rend='italic'>(Nec enim te Libri doctum reddent, sed studium.)</hi> Hic unus solidus Lectionis fructus est, ut <hi rend='italic'>qvae qvis legerit sua faciat, excerpendo.</hi> Hoc qvippe solum est, qvod legentis attentionem acuit, et animum in attentione detinet, et observata Memoriae imprimit, et Mentem majore semper lumine tingit. <hi rend='italic'>Nihil e Libris velle seligere, est omnia negligere. Velleqve nudae Memoriae res committere, est eas vento inscribere;</hi> qvia Memoria nosbra perflatilis est, multa admittit, qvae mox rursum dimittit, et amittit, cancellis Scripturae non adjuta. Juvanda igitur ad res utiles captivandum, qvâ potest: nec autem aliter potest melius, qvam ut omnia memorabilia exscribantur, et in nostros Excerptorum libellos transferantur, repetenda inde facillimô negotiô ad omnes usus. Haec nempe illa est via, per qvam multi ad miraculum docti Viri eô pervenerunt, qvô eos pervenisse stupescunt, qvi per qvae compendia istuc eatur ignorant. De Plinio scriptum est: <hi rend='italic'>Nullum unqvam Librum vidit, qvem non legerit; nihil cognitu dignum legit, qvod non excerpserit nihil excerpsit, qvod non rursum in literas</hi> (i. Libros suos) retulerit. Et Gellius de seipso: <hi rend='italic'>Vt Librum qvenqve in manum ceperam, seu Graecum seu Latinum, promiscue annotabam.</hi> Lipsius vero: <hi rend='italic'>Non colligo, sed seligo:</hi> non temere se exscribere, sed cum judicio innuens, exscribere tamen non negans.
<pb id='s055' n='109/110'/>
Hinc de illo alius: <hi rend='italic'>Sua Lipsius loqvitur, sed magnam partem ore non suo.</hi></p>
<p><hi rend='italic'>Qvid autem seligendum aut excerpendum est?</hi> inqvies. Resp. <hi rend='italic'>Hoc non magnae qvaestionis fuerit.</hi> Scribe qvicqvid invenies tibi novum, eatenus ignotum; et judicas esse pulchrum, tibi aliqvando usui futurum: sive sit <hi rend='italic'>Verbum,</hi> sive <hi rend='italic'>Phrasis, sive Sententia,</hi> sive <hi rend='italic'>Historia,</hi> et qvidvis qvod gemmulae instar nitere conspicis. Qvidam tantum ea qvae sui studii sunt (ex. gr. Theologici) circumspectant, taliaqve tantum exscribunt, caeteris neglectis, eôqve integros etiam pulcherrimos Libros, qvi nihil ad farinam suam conferre putantur, seponunt. Nos autem qvia universalia commendamus studia, ex omni Libro, qvem qvis in manum sumit, omnia memorabilia seligi et colligi svademus.</p>
<p><hi rend='italic'>Qvomodo</hi> autem, qvaeret qvis? Varia sunt variorum consilia, <hi rend='italic'>Quâ formâ Excerptorum Libelli adornandi sint;</hi> qvae recensere qvia longum foret, tantum qvid praxi mihi probatum sit dicam. <hi rend='italic'>Simplicissima ratio est, Diariis uti:</hi> Librô scil, in qvo continue scribas, qvicqvid elegans ullâ die legeris, audiveris, videris, aut tibi forte ipsi pulchre veniat in mentem. Ita qvantum qvotidie proficias, Diarium tuum revidendo videbis, et delectaberis. Sed memento, <hi rend='italic'>Diarium hoc instrui oportere Indice alphabetico:</hi> qvi tibi necessaria reqvirenti, ubi consignatum stet unum qvodqve, indicet, eôqve inventioni promtae serviat. Qvia enim Thesaurus hic tuus qvotidie tibi in majus crescet, et qvidem in congeriem: impossibile fuerit qvô qvid relatum sit meminisse, sine adjuncto tam amplarum Opum tuarum repertorio. Si tamen omnino Repertoriô non indigere, Opesqve tuas nihilominus in numerato habere velis, <hi rend='italic'>confice tibi Pandectas,</hi> seu <hi rend='italic'>Digesta:</hi> ubi ordine aliqvo certô, et immobili, Tibiqve noto, tituli Rerum omnium exstent, ad qvos, tam Voces, qvam Phrases, et Sententias, et Historias, et qvicqvid deniqve obveniet, referre scias. Qvalis libellus <hi rend='italic'>Ianua LL. novissima est, totius Encyclopediae faciem habens: aut certe habitura,</hi> qvalis ultimo jam prodibit, cum Deo. Huic si chartas assueris sufficientes, qvidvis inscribere poteris. De qvo plenius deliberare, ad particulariora delati poterimus.</p>
<p>IV. <hi rend='italic'>Ad Vsus venio, qvos annis aliqvot exantlatus in Authoribus legendis et emedullandis Labor secum vehet. Primus</hi> erit, <hi rend='italic'>Mentis circa res splendidum lumen:</hi> non demum qvando aliqvid cogitandum, loqvendum, agendum erit, hîc aut ibi qvaerendum vel accendendum, sed paratum jam, et Te, qvoqvô Te vertas, comitans: qvod permagnum est. <hi rend='italic'>Deinde, eris dives propriis Tuis, legitimeqve partis divitis:</hi> injustô Te titulo possidere scientiae thesauros criminari poterit nemo. <hi rend='italic'>Tertio, habebis thesauros Tuos in potestate tua;</hi> eosqve tibi utiliores, qvam centum aliena <hi rend='italic'>Florilegia,</hi> seu <hi rend='italic'>Polyanthea,</hi> aut <hi rend='italic'>Loci communes,</hi> vel <hi rend='italic'>Thesauri</hi> etc. esse possunt. Nam <hi rend='italic'>qvae non fecimus ipsi, vix ea nostra puto. Praeterea,</hi> raro in alienis istis, qvod maxime qvaesieris, reperies; at qvae Tu tibi ipse cum judicio congesseri, in promptu erunt. <hi rend='italic'>Tum vero</hi> ibi innumera sunt Tibi nunqvam usui futura; qvae tamen qvia qvoties aliqvid tibi necessarium qvaeris, percurrere necesse habes, labor inutilis roties redit, et tandem Te forsan inanem dimittet: qvod tibi tua selecta nunqvam facient, semper te bonis cogitationibus instruent. <hi rend='italic'>Insuper,</hi> allegantur ibi aliena testimonia, mutilaris saepe, aut immutatis verbis: fidere vix unqvam satis tuto licet. At qvae Tuipse excerpseris, scis te legisse oculis tuis, dissidere non poteris. <hi rend='italic'>Qvartus fructus</hi> erit, <hi rend='italic'>qvod hoc opulenter congestô Excerptorum thesauro Tuô, rem incredibilem obtinere poteris: ut vel sexcentos Authores uno die percurrere, et indubiis consulere</hi> (tot nempe qvot legisti, et emedullasti) <hi rend='italic'>possis; ut qvasi nihil noxie ignores; ut viva et obambulans Bibliotheca dici qveas; ut omniscius videaris,</hi> oraculi instar (apud imperitos hujus arcani) habendus. Nec ut videaris solum: ut sis vere. Instructus enim bene <hi rend='italic'>Excerptorum Pandectis,</hi> poteris (1) <hi rend='italic'>Qvôcunqve themate proposito Authores nominare, qvi de itto scripserunt.</hi> (2) Atqve si a Te reqviratur de Themate illo distertatio, <hi rend='italic'>materia tibi nunqvam deerit:</hi> sive qvidem calamô sit agendum, sive oratione; brevi ad praemeditandum impetratâ morulâ. (3) <hi rend='italic'>Comparabisque tibi de Opinionibus Authorum, qvae caeteris verioves, aut verisimiliores videantur, acute judicandi facultatem.</hi> (4) Qvâ ratione <hi rend='italic'>multis, circa dubia instrui cupientibus, prodesse poteris. (5) Ipse vero adversus Memoriae labilitatem remedium habebis perpetuum. (6) Et qvoties opus de ullo argumento dissertabis, vel totô die:</hi> qvod tali thesaurô non instructus nemo poterit. (7) <hi rend='italic'>Videbitur deniqve Eruditio tua, si etiam sententiose loqvi poteris, tota gemmea.</hi> Qvalis ut sit revera multum conferet, si mox inter excerpendum qvicqvid insigniter placebit, ad qvid illud in rebus tuis, et qvando, et ubi, et qvomodo, adhibere velis, et qvando, et ubi, et qvomodo, adhibere velis, cogites: et qvicqvid se apposite offeret, illud in peculiarem libellum (<hi rend='italic'>Observandorum</hi> titulo insigniendum, perqve intervalla revidendum,) consignes. Verum et haec specialius post, ubi <hi rend='italic'>Gellianum</hi> inchoaverimus <hi rend='italic'>Collegium,</hi> ostendam.</p>
<p>Videte mei charissimi, qvara aperte Vos doceam! qvam sine fuco Vobis ad magnam et variam Eruditionem perveniendi mysterium detegam! Amor Vestri cogit me arcana haec proferre in lucem. Vestrum erit respondere mihi affectu eôdem, qvi Vos in desiderium rei, tam Vobis Vestrô bonô commendatae, concitet. <hi rend='italic'>Omnia qvae sciri possunt ita scire, ut nullibi adeo sis hospes, qvam pulchrum est! Et de omnibus qvae proferenda sunt, scire proferre sapientissimas aliqvot gnomas, qvam elegans!</hi> Eô nisi Vos inescavero, frustra hîc fuero. Non possum autem in praesens compendiosius, qvam Vobis Authorum bonorum lectionem svadendo, et persvadendo. <hi rend='italic'>Ecce Vebis sapientiae thesauros, in Bibliothecarum agro defossos, ostendi!</hi> Nonne audietis Christi consilium, parabolâ de homine in agro alieno Thesaurum
<pb id='s056' n='111/112'/>
in veniente prolatum? Quem occultatô gaudiô dicit abiisse, ac vendidisse qvicqvid illi erat, et emisse Agrum iilum (Matt. 13. 44.) Ite Vos qvoqve dilecti, vendite qvae habetis, et Vobis Agros, in qvibus Sapientiae Thesauri absconditi latent, emitte, <hi rend='italic'>Libros bonos.</hi> Opibus qve Vos, qvibus opulentare qveatis alios, Patriam qvoqve, et Ecclesiam ipsam, instruite.</p>
<p><hi rend='italic'>Eone usqve haec tendunt?</hi> dicat qvis. Prorsus. Atteridite. Genti cuiqve splendorem addit, habere Viros sapientes, scriptis etiam publicis claros. Qvalibus tot aliae Gentes pulchre corusscant: nos autem qvid? et cur ita? Nempe non accenduntur Luminaria illa majora, nisi a collectis undiqvaqve huminosis radiis: ut jam disserumus. Qvod apud nos hucusqve neglectum, an negligendum existimabimus perpetuo? Huc usqve nimirum meae et Vestrae Gentis labes fuit, <hi rend='italic'>Ad rivulos haerere, ad fontes non progredi: et Sapientiae guttulis acqviescere; flumina, lacus, maria, Oceanum ipsum, negligere. Alienis nempe Libellulis,</hi> Excerptiunculis, Polyanthulis, Postillulis, Commentatiunculis; imo Vocabulariolis, et Grammaticellulis, acqviescere, Eruditionis nobis fuit compendium. <hi rend='italic'>O infelix compendium! exitiosum dispendium!</hi> Qvid enim Italos, Hispanos, Gallos, Anglos, Belgas etc. nobis Eruditione praecellere facit?, Qvid aliud nisi hoc ipsum qvod diximus? <hi rend='italic'>Illi non Libellos legunt, sed Libros. Nec Libros tantum, Bibliothecas. Nec unius seculi Scriptores recognoscunt, omnem antiqvitatem excutiunt; et qvicqvid recens usqvam emergit, attendunt. Non in una duntaxat Lingva: in omnibus ad qvas pertingere possunt, et unde ingeniosi aliqvid speant.</hi> Nos autem pusillanimes qvid? Deficiuntne nos qvinqve Sensus? aut apprehensiva Phantasiae vis? aut rerum thesaurus Memoria? Nihil horum. Homines iliis pares sumus, omries Naturae; dotes pariter illis possidemus. Qvid ergo nos discriminat? Una Solertia, qvae apud illos viger, apud nos exstincta est. Deseruit autem nos Industria, qvia occupavit ignavia. <hi rend='italic'>Expellite igitur malum hospitem, Ignaviam, mei Hungari! excutite pusillanimitatem! Audete qvod audere videtis alios: Dabit DEVS Vobis qvoqve qvod non negat aliis; modo iisdem insistite viis.</hi> Atqve id eo fidentius, exspectate, qvô evidentius jam erga Majores Vestros hâc parte exerere se benignitas coepit DeI. Pulchrum enim est qvod jam ante sesqvi seculum ad Johannem Turzonem, Wratislaviensem Episcopum, scripserat magnus ille Erasmus, his verbis. <hi rend='italic'>Novum non est apud Hungaros esse praeclara ingenia, qvando Ianus ille Pannonius tantum laudis meruit in carmine, ut Italia ultro illi herbam porrigat. Pisonis autem, cujus memoriam mihi refricas, tam jucunda est recordatio, qvam olim Romae jucunda fuerat consuetudo. Qvid enim illô doctius aut festivius? Ego hunc Praeceptorem magis gratulor Serenissimo Regi Vestro, qvam Regnum ipsum.</hi> Haec. Erasimus: cujus judicium (unum ingeniosum Hungarum Hungariae Regno praeferentis) non adeo, qvaeso Vos, in ventos abire sinite, qvin Vos ad aemulationem concitandi vim habeat: qvum nec Vobis desit eadem Terra, idem Coelum, idem DEUS. <hi rend='italic'>Hactenus profecto Gens Vestra virilia concipit ingenia, aperte id video. Sed qvia Conceptus illi Naturae non bene ab Arte foventur, nec debitam formaturam accipiunt, aut accipiunt male, vel saliem debiliter, eô fit ut plures Ingeniorum abortus, qvam laeti partus, proveniant.</hi> Mihi qvia multa de Vobis, et Vestris Ingeniis, coepit esse spes, lubens Ingeniis obstetricanti manui DEI ministerialem praestabo operam: modo ne spernatis, modo amicam a Vobis ne repellatis manum. <hi rend='italic'>Absit a me, ut aliqvid scire velim, qvod mihi soli scire velim, et non in commune, in communi Ecclesiae domo! Absit igitur a Te qvoqve qvisqvis es, habere proficiendi occasiones, illis autem propter segnitiem uti nolle.</hi> Aperui Vobis hodie viam, qvâ grassando Vestrum qvisqve ad magnam pervenire possit Eruditionem: non instetis illi? <hi rend='italic'>O mibi praeteritos referat si Iupiter annos!</hi> O si me qvis artem hanc ante 40, vel 30, vel saltem hos 20 annos docuisset! qvid non de me, huc aetatis delato, sperare potuissem? Sed defuit, qvi talia doceret. Vobis ecce non deest! Deo Vobis hujus viae; indicem, et, si vultis, ducem, a tantis locorum intervallis mittente, aliisqve interim, Vestri causâ, eripiente. Ex veritate ego de me, qvod Seneca Philosophus; de se, dicere possum: <hi rend='italic'>Rectum iter, qvod sero cognovi, et lassus errando, aliis monstro!</hi> Vos ergo qvibus iter hoc non sero, sed matute satis, monstratur, ingredi negligetis? Non hôc etiam ipsô die obvium qvemqve Librum bonum, et dehinc totâ vitâ alium post alium, emedullare festinabitis? Ita dilecti fiat, per sapientiae amorem Vos oro, ita fiat. Qvicqvid hactenus temporis impendistis frustillatis Libellorum compendiis, aut perdidistis otiô, vel parergis nugis, et qvibuscunqve inutilibus animi distractionibus, huc jam conferte, dense ac spisse: <hi rend='italic'>ut helluones non Librorum duntaxat, sed et Temporis ipsius, esse incipistis. Vnius Temporis honesta est avaritia,</hi> dicit ille. Cavete dilecti, ne Vobis eveniat, qvod plerisqve mortalium, ut per totam Vitam non incipiant sapere! aut paucioribus, et in his mihi ipsi, ut vivere tum demum incipiamus, cum desinendum est. O maturius incipe tu homo juvenis, qvisqvis consilia haec audis! Incipe Te strenue uti, ut aliqvando dulciter teipsô qveas frui! <hi rend='italic'>Tempus vitae si amiseris. Te ipsum amiseris. Teipsum autem si amiseris, qvis te tibi reddet?</hi></p>
<p>Videor autem mihi tacita qvorundam audice murmura, videre tergiversationes. Alius dicet: <hi rend='italic'>Bonum est qvod svades, sed operosum.</hi> Respondeo, <hi rend='italic'>Nucem frang at oportet, nucleum qvi esse vult:</hi> et qvi defossô thesaurô vult potiri, fodiat necesse est. Fodere qvi nolunt, mendicare coguntur: at hoc propudiosum. Tum vero Vita Studiosorum annon militia est? Atqvi Romanus miles, vetus ille victoriosus, pro lege habuit qvadruplicia portare onera; Primo <hi rend='italic'>Utensilia</hi> sua; secundo <hi rend='italic'>Arma defensiva et offensiva;</hi> tertio <hi rend='italic'>Vallum, seu Palum,</hi> ad muniendum castra qvoqvô
<pb id='s057' n='113/114'/>
ventum esset: tandem, <hi rend='italic'>Cibum ad aliqvot dies.</hi> Ecce milites pulchre gravatos! nec prius nisi sic gravatos ad victoriam habiles. Imitare igitur, qvisqvis in Musarum castris militas! Et cur tandem adeo difficilis insuetus labor videatur? ubi exemplis sic praeibitur, ut exercitii hujus rationem nemo non intelligere possit. Et qvia poterit, si volet, pudeat ingeniosum Juvenem <hi rend='italic'>paucae Eruditionis mancipium</hi> vile, qvam opulentae possesserem honestum, fieri malle.</p>
<p>Alius cogitat: <hi rend='italic'>Vnde vero mihi Libri? Res angusta domi virtutibus obstat.</hi> Resp. Dum hîc es, amice, Librorum tibi copia fieri e Bibliotheca Scholae potest: qvam et ampliari, qvantum possibile, curabimus. Obtinereqve speramus, ut Celsissimi qvoqve Principis bene bonis variisqve Authoribus instructa Bibliotheca, his ipsis pateat usibus. Alibi aliorum subveniet, si industtiosum videbunt, liberalitas: modo circumspectandis occasionibus ne deesto, modo hîc verecundiam seponito, modo hîc mendicare ne pudeat. Deus non deerit, si Tu tibi non deeris: orando et laborando divina impetrantur dona. Qvaere igitur, et invenies; Pete, et accipies; Pulsa, et aperietur tibi.</p>
<p><hi rend='italic'>Tu autem ô bone JESU, ô nostrum omne bonum, da nobis qvod jam anhelamus bonum, Sapientiae lucem! ut in Tua Sapientiae Schola proficiamus indies, in laudem Sacrosancti nominis Tui,</hi> AMEN.</p>
</div2>
</div1>
<div1 id='Co3A.07' n='7' type='book'>
<head>III. De reperta ad Authores Latinos, prompte legendos et clare intelligendos, <hi rend='italic'>Facili, Brevi, Amoenaqve</hi> Via, SCHOLA LATINA, Tribus Classibus divisa. <hi rend='italic'>Ad Illustrissmum et Celsissimum DOMINUM,</hi> Dn. SIGISMUNDUM RAKOCI, etc Studiorum Sapientiae, et Lingvarum, Promotorem ferventissimum. <hi rend='italic'>Maecenas Illustrissime,</hi></head>
<div2 id='Co3A.07.01' n='1' type='section'>
<p>CONSTITUERAM hiemem hanc, publice qvidem publicis praelectionibus, in Studiosorum altioribus jam praeparan dorum usum, privatim autem privatis, de <hi rend='italic'>Totum Eruditionis amplexum comprehensura Septi-Classi Schola,</hi> qvalem erigi optas, meditationibus transmittere. Qvia tamen <hi rend='italic'>de Latinae Lingvae studio, ad melioris Methodi normas ocyus reducendo, urgemur</hi> (maxime a Nobilitate, qvi suos negligi, aut differri, aegrius serunt:) faciendum esse video, ut <hi rend='italic'>Classes Latinas,</hi> hoc est, <hi rend='italic'>Septiclassis Tuae tres primas et imas,</hi> qvam maturrime aperiamus. Qvod qvum Tuae qvoqve Celsitudini placere video, qvidqve circa hanc Reformationis partem sperare sit, et qvam cito, scire lubet: en <hi rend='italic'>mitto Scholae-Latinae, tribus Classibus divisae, Ideam! ad qvam brevi, dabit DEVS, Latinitatis hîc conformabuntur studia.</hi> In apparandis enim Libellis <hi rend='italic'>Latino-vernaculis,</hi> pubi Vestrae Latinitatis purae infundibulis futuris, jam occupamur. Clariss. scilicet Viri, D. Johannes Tolnai, Scholae Rector, et D. Johannes Szolosi, Theol. et Ph. Professer, cum excitatioribus aliqvote Studiosorum turba, e qvibus Classici Praeceptores eligendi erunt. Reverendo item Viro, et in hâc palaestrâ ante jam cum laude versato, D. STEPHANO BENIAMIN SZILLAGYI, qvi nobis limam qvoqve suam non negat. Omnes hi mecum una se et labores suos, totumqve hoc sanctô Zelô a Serenissima Principe Matre susceptum, et Tuae heroicae; industriae jam traditum negotium, constanti Celsitudinum Vestrarum favori commendant. Sciet aliqvando Orbis Pannonius, qvicqvid nobis circa Methodum Lingvarum novissimam, ad Hungaricae Juventutis usum accommodandam, operae insumptum, et qvicqvid hîc praestitum (utinam tam bene ac vellemus!) fuerit, id totum, tanqvam post Deum a Vobis profectum, Dei et vestro dicatum esse honori. Interim Tecum Celsissimâ Matre, et Serenissimo Fratre, D. D. Nostris gratiosissimis, server, et desideratos conspectui nostro reddat, ipsa Gratia Dei nostri! E Museo, 8 Febr. 1651.</p>
</div2>
<pb id='s058' n='115/116'/>
<div2 id='Co3A.07.02' n='2' type='section'>
<head>Caput I. <hi rend='italic'>Ostendit Scholae Latinae tripartitae Fines.</hi></head>
<p>LATINam Lingvam merito magni facit Europaeus Christianus Orbis: qvia prae caeteris est <hi rend='italic'>Lingva elegans, et docta, et sacra, Populisqve jam, tanqvam communis Gentium interpres,</hi> necessaria.</p>
<p>2. <hi rend='italic'>Elegantia illius</hi> in soni svavitate, structurae verborum concinnitate, formularumqve omnigenarum varietate, sita est. Qvae omnia efficiunt, ut homines illius callentes libenter eâ loqvantur, animiqve sensa explicent aptissime.</p>
<p>3. <hi rend='italic'>Docta est, doctosqve facit:</hi> qvia divinae humanaeqve sapientiae thesauros sibi concreditos, et intra se reconditos, gestans, hos ipsos sese intelligentibus pandit, ac propemodum omniscios (si qvis Libris hâc lingvâ scriptis uti sciat) facit.</p>
<p>4. <hi rend='italic'>Sacra est:</hi> qvia titulo Crucis Christi, unâ cum Hebraea et Graeca, Oracula divina expromentibus, sanctificata, variisqve Ecclesiae monumentis ita locupletata et nobilitara, ut qvemadmodum Hebraea <hi rend='italic'>Propheticae,</hi> Graeca <hi rend='italic'>Apostolica,</hi> ita Latina <hi rend='italic'>Ecclesiasticae lingvae</hi> jure meritô praeferat titulum: eôque ipsô etiam nomine nobis fiat venerabilior.</p>
<p>5. Et qvia haec eadem Romanorum Lingva, cum eorundem Imperio per Orbem dilatata, tot Gentibus nota et familiaris reddita est, ut vix alia ulla, praesertim per Europam nostram: factum inde est, <hi rend='italic'>ut jam veluti commercii inter Gentes vinculum, communisqve qvidam Mercurius, seu interpres, habeatur:</hi> nec agere qvisqvam qvidqvam negotii, publici praesertim, commode sit idoneus, hujus notitiâ et usu destitutus.</p>
<p>6. <hi rend='italic'>Optandum igitur hanc ipsam, elegantem, doctam, hospitalemqve populis Lingvam, ab omnibus Gentibus coli;</hi> qvô ipsius ope Omnes nos ipsi qvoqve elegantes, docti, pii, hospitalesqve, fieri consvescamus: ac per id barbaries, ignorantia, profanitas, omnisqve morum asperitas, sic etiam undiqve pellatur facilius.</p>
<p>7. Verumenimvero qvia post illatam Latiae genti cladem, <hi rend='italic'>Latina lingva vernacula domi esse desiit;</hi> nec aliô, ubi vernacula esset, transmigravit (qvinimo domi ex se, per mixturam cum gentibus barbaris, Vandalis et Gothis, aliam lingvam progeneravit, <hi rend='italic'>Italicam:</hi>) fit ut non amplius usu et consvetudine, sicut olim, et hactenus caeterae; sed e Libris, ubi conservatur, discenda veniar.</p>
<p>8. Cumqve disci e Libris citra manuductionem qvandam non possit, <hi rend='italic'>erectae sunt, erigunturqve hôc fine SCHOLAE, ut sub Magistrorm directione Latina intelligere, loqvi, scribere, junctim assvescat Iuventus.</hi> Juventus dico, et junctim: qvia Lingvis discendis accommodatissimum tempus aetatis primae est; meliusqve junctim qvam separatim, propter varias invicem sese aemulandi et acuendi occasiones, in omnibus exerectur Juventus.</p>
<p>9. <hi rend='italic'>Scholas proinde Latinas erigi qvam freqventissimas</hi> (Vernacularum enim usum non vocamus in dubium) <hi rend='italic'>optandum est ideo,</hi> ut qvamplurimis Lingvae Latinae notitiâ imbui nusqvam desint occasiones. Sed illas qvam optime constitutas: ut a fine, ad qvem hac Latina collimamus literaturâ, neminem retardari, nedum excidere, contingat.</p>
<p>10. <hi rend='italic'>Penimus autem Latinae Lingvae, et in illam impendendi studii, finem trinum. Primô,</hi> ut sit Ingeniorum singulari qvâdam ratione oblectamentum, eôqve ad ulteriora studia illectamentum. <hi rend='italic'>Secundo,</hi> ut sit <hi rend='italic'>Eruditionis realis vehiculum,</hi> cognitionisqve variarum Rerum instillatorium certissimum. Tum <hi rend='italic'>deniqve Vitae sapienter et actuose transigendae directorium,</hi> adeoqve praeludielegans.</p>
<p>11. Qvos sines asseqvi non dabitur, nisi doceatur Latinitas pura et elegans; Rebusque juncta; et per <hi rend='italic'>Viam brevem et amtenam.</hi></p>
<p>12. <hi rend='italic'>Puram reqvirimus Latinitatem, ad inescandum oblectandumqve Ingenia:</hi> qvia impuris, qvalis est sordida illa vulgaris, variis variarum Gentium Barbarismis et soloecismis inqvinata Latinitas, gratiae inesse nihil potest: nausea potius et fastidium, etiam ad elegantes Authores, per inelegantem illam viam, translatis. Ut ergo Latina qvaevis Schola purum putum referat Latium, danda est omnino opera.</p>
<p>13. <hi rend='italic'>Realis autem Erudititonis vehiculum pura Latinitas sic demum erit,</hi> si Latina verba discentibus non prout Verba sic vel sic flectenda sunt solum; sed prout Rerum harum et illarum tesserae sunt, eôqve <hi rend='italic'>praevia Rerum cognitione,</hi> offerantur: cum paleâ Verborum simul grana Rerum, cum corticibus Nucleos, cum doliis Liqvores pretiosos, intra Memoriae thesauros comportando, atqve recondendo. Verbô, <hi rend='italic'>prius praemonstrando Res, demum nominando; ut prius Mens reddatur sapiens, demum Lingva sapienter eloqvens.</hi></p>
<p>14. <hi rend='italic'>Per Viam brevem et amoenam doceri Lingvam, Sapientiae junctam, optamus:</hi> qvia <hi rend='italic'>non Scholae discere nostros, sed Vitae;</hi> neqve consenescere circa Verba, sed penetrare qvantocyus in Rerum medullas, indeqve in vitae Negotiorum momenta, volumus. Atqve id <hi rend='italic'>citra molestiam et taedium, multa potius cum jucunditate: ut in his ipsis Vitae praeludiis versari volupe sit,</hi> ingeniâqve ad ulteriora studia non solum veluti deliciis illiciantur, sed et tanto alacriora reddantur.</p>
<p>15. Caeterum <hi rend='italic'>qvia</hi> Latinitatis studium in se ipso grande qviddam est, <hi rend='italic'>tempora reqvirens vasta, actusqve tam Intellectûs qvam Memoriae, Manusqve et Lingvae, varie iteratos:</hi> optimum fuerit id in certa intervalla, <hi rend='italic'>Scholamqve Latinam in certas Classes, dispesci.</hi></p>
<p>16. <hi rend='italic'>Grande studium hoc esse dixi:</hi> qvia ediscenda sunt ad septuaginta millia Vocabulorum, si qvis omnes Latinos libros legere velit, ac intelligere. Lustrandaqve simul omnis Rerum varietas, ut adhibendis Vocibus illis omnibus occasio
<pb id='s059' n='117/118'/>
sit: nisi aberrare a fine, doctaeqve Lingvae ductu indocti tamen evadere, velimus. Ne igitur Studii hujus prolixitas aut desperationem incutiat, aut obices aegre superabiles ponat, aut parum amoene et fructuose procedat, disting vendum omnino est in certa intervalla. Qvomodo cui longum iter est, dividere illud sibi per stationes, seu diversoria, solet; eâqve demum ratione, lassus licet subinde, cum animo tamen vires resumens, et difficultates alias post alias superans, desideratum tandem attingit terminum.</p>
<p>17. Enimvero intervalla haec Latini studii non fingenda sunt ad placitum; sed prout res ipsa req virit, <hi rend='italic'>et sibimet limites ponit.</hi> At qvomodo? Nempe qvia Discentiae opus Operi aedificatorio perqvam simile est, ab illo intervallorum hîc formam, et gradus, mutuari licebit percommode.</p>
<p>18. Sunt autem inter aedificandum intervalla notabilissima tria. Primum est tempus ponendorum Funda mentorum. Alterum, superstructionis Parietum, ad Tecta usqve. Tertium, <hi rend='italic'>instruendae Domûs suppellectile necessariâo</hi> rnamentisqve: ubi demum habitationi commoda creditur, et amoena.</p>
<p>19. <hi rend='italic'>Ad eundem modum Latinitatis purae molimentum triparmum est. Primum, qvô Lingvae totius ponantur</hi> ampla satis et firma, totam facile ac firmiter sustentatura fabricam, <hi rend='italic'>Fundamenta:</hi> qvae sunt tum legendi recte ac scribendi scientia; tum Vocum singularum, praesertim primigeniarum, intellectus, easqve sigillatim recte formandi comprehensa ratio, II. <hi rend='italic'>Dehinc, erigenda est totd totius Lingvae Structura:</hi> qvod fit, si qvis omnes derivatarum et compositarum Vocum rationes, easqve Rebus nativô sensu applicandi, et sibi invicem bene construendi, dexteritatem asseqvatur. III. <hi rend='italic'>Tandem</hi> venient <hi rend='italic'>Lingvae Ornamenta:</hi> qvicqvid scilicet ultra necessarias expressiones, superabundantis elegantiae Latina lingva possidet (possidet autem multum) id totum ad Orationem floridam, svavem, nervosam, formandum adhibendo.</p>
<p>20. Secundum hos profectuum gradus ponimus Scholae Latinae Classes tres: ita dispositas, ut per has gradatim eundo eatur inoffense, tuto, amoene, eo usqve qvo veniri necesse est: ad <hi rend='italic'>totius puta Lingvae, et qvam pariter intendimus Eruditionis, fastigia.</hi> Si modo ad fastigium hoc Scalae fuerint apte constructae, recte firmatae, adversusqve vacillationem et vertiginem, eôqve ruinae metum, loricis praemunitae. De qvibus jam.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.07.03' n='3' type='section'>
<head>Caput II. <hi rend='italic'>Latini Studii ostendit Scalas, Libellos Neo-didacticos.</hi></head>
<p>IN Operum qvorumcunqve molitione sine Instrumentis nihil fit; sine Instrumentis autem bonis, nihil bene.</p>
<p>2. Eqvidem Scholis non defuerunt hactenus, Latinis etiam, operas suas peragendi instrumenta sua, variae formae, variiqve usûs: enimvero nunc jam ad aliter positas Metas, aliter qvoqve dispositis opus est mediis.</p>
<p>3. Nempe qvia <hi rend='italic'>Latinitatis purae Magistri</hi> non alii sunt, nec esse possunt, qvam <hi rend='italic'>Authores antiqvi,</hi> monumenta sua ab aureo illo aevo, qvô Latinae lingvae vigor in flore fuit, ad nos transmittentes: <hi rend='italic'>et vero Rerum ab illis traditarum,</hi> sermonisqve <hi rend='italic'>formae illis usitatae,</hi> capaces non sunt pueri: faciendum est qvod alta circum spectantibus, nec per se conscendere valentibus, solemus. <hi rend='italic'>Conficiamus illis</hi> SCALAS <hi rend='italic'>necesse est, tam</hi> INTELLECTUS et MEMORIAE, <hi rend='italic'>qvam</hi> LINGVAE: ut gradatim ducti eo deducantur, ubi Authorum per se jam intelligere qveant, et Res, et Verba.</p>
<p>4. Libelli inqvam constituamur minores, majoribus illis praeludentes: qvorum ope addiscantur <hi rend='italic'>Fundamentalia illa,</hi> qvibus omnia Authorum superstructa; <hi rend='italic'>et simplicia illa,</hi> e qvibus omnes illorum compositi sermones exstructi; et <hi rend='italic'>Colores illi,</hi> qvibus omnia illorum condecorata sunt.</p>
<p>5. Hoc si poterimus, <hi rend='italic'>fiet ut fundamentalibus perceptis, simplicibusqve Sermonum structuris comprehensis, et intellectâ Sermonem multiforimiter pingendi varietate,</hi> Authores ipsos tam facile sit intelligere, atqve puer Alphabetarius post comprehensa Literarum elementa, eaqve in Syllabas colligendi rationem, qvemvis datum Textum prompte legit.</p>
<p>6. Mysterium itaqve novissimae Lingvirum Methodi totum in eo est, qvod per Libellos qvosdam artificiose concinnatos, in Authores ipsos recludatur VIA CERTA, BREVIS, AMOENA: qvae scilicet docentes ae discentes ad desiderii finem certo, et cito, et amoene deducat.</p>
<p>7. Scalae istiusmodi qvotnam erigendae sint (hoc est, <hi rend='italic'>qvot inferiores illi, Authoribus praeludentes, condendi Libelli</hi>) ambigere non amplius integrum est, postqvam Scholae Latinae Classes constitutae sunt tres. <hi rend='italic'>Cuilihet enim Classi proprium pensum, unius complexu Libelli assignandum venit</hi> ita, ut primus horum <hi rend='italic'>Lingvae totius</hi> FUNDAMENTA ponat; secundus <hi rend='italic'>lingvae totius</hi> STRUCTURAM simplicem et nativam absolvat; tertius corpori <hi rend='italic'>Lingvae</hi> ORNAMENTA et ROBORA superaddat. Eôqve primus primae Latinitatis Infantiae serviat; seundus juvet in robur adscendentem puertiam; tertius floridam ejus effingat juventutem.</p>
<p>8. Erunt autem iidem Libelli propriis nominibus ab invicem disterminandi, partibusqve certis, ex qvibus construi necesse habent, clare discernendi: <hi rend='italic'>ut unde Ingeniis lux emicare debet, illud ipsum in semetipso lucidum sit.</hi> Qvibus autem nominibus? et qvomodo?</p>
<p>9. Poterant haud incommode, desumptis ab opere Architectonico metaphoris, dici <hi rend='italic'>Primo,</hi> FUNDAMENTA <hi rend='italic'>Latinitatis. Secundo,</hi>
<pb id='s060' n='119/120'/>
STRUCTURA <hi rend='italic'>ipsa Latinitatis. Tertio,</hi> ORNAMENTA <hi rend='italic'>Latinitatis.</hi></p>
<p>10. Non ineleganter item ab Hortum generibus (ob culturae Hortorum et Lingvae similitudinem) mutuatis nominibus: I. <hi rend='italic'>Plantarium;</hi> ubi Viviradices solae, e sylva in hortulum translatae, poni solent. II. <hi rend='italic'>Seminarium;</hi> ubi Radicibus Surculi novi inseruntur, et se jam in arborem explicare jubentur. III. <hi rend='italic'>Viridarium,</hi> ubi jam virent omnia; et unde in amoenos <hi rend='italic'>Authorum hortos</hi> proximus esset transitus.</p>
<p>11. Et qvia tale gradatum Latinitatis studium motus qvidam est Mentis et Lingvae, ad majora gradatim sese permoventium, possit comparari Classis Latina prima, suis cum instrumentis, SERPERASTRIS, primum Infanti incessum fomiantibus: secunda VEHICULO, aut EQVULEO, cursum liberiorem (per terram tamen, et planis viis) permittenti: tertia denum ALIS DAEDALEIS, liberrimum jam qvendam volatum (sursum vel deorsum, altius vel humilius, ad dextram vel sinistram; porro vel retro) conferenti. Atqve sic etiam libellorum appellatio formari posset, 1. SERPERASTRORUM, 2. VEHICULI, 3. ALARUMQVE Daedalearum, LATINITATIS.</p>
<p>12. Retinere tamen placuit usurpari jam coeptas VESTIBULI JANUAE, ATRII appellationes: ne qvid citra necessitatem novaretur. In primis autem ideo, ut commonitorio sint, non aliô fine hos libellos praemitti, qvam ut in Authores recludant aditum: qvomodo <hi rend='italic'>Vestibulum, Ianua, Atrium,</hi> non sui causâ sunt, sed ut introeuntes admittant, inqve ipsa Domus penetralia deducant. Ecce enim! ipsae initiales horum libellorum literae (V. J. A.) officium hujus Methodi, seu VIAE, ostendunt! nempe.</p>
<p>ut V-estibulum VIA in authores sint.</p>
<p>ut J-anua VIA in authores sint.</p>
<p>ut A-trium VIA in authores sint.</p>
<p>13. VESTIBULI <hi rend='italic'>enim finis est,</hi> ut legere Latina edoctis,</p>
<p>I. <hi rend='italic'>Rerum ostendantur summi Cardines, naturali ordine.</hi></p>
<p>II. <hi rend='italic'>Lingvae doceantur imae Radices,</hi> voces primitivae.</p>
<p>III. <hi rend='italic'>Variationum Sermonis prima ponantur Fundamenta, declinando et conjugando analoga omnia exacte.</hi> Eôqve praeparentur animi ad percipiendam facilius Lingvae structuram: h. e. accessum habeant ad <hi rend='italic'>Ianuam.</hi></p>
<p>14. JANUAE <hi rend='italic'>finis est.</hi></p>
<p>1. <hi rend='italic'>Plemorem Rerum detegere seriem, nativô vultu.</hi></p>
<p>2. <hi rend='italic'>Vocum in commune usitatarum, totius Lingvae, producere Exercitum, nativô singulurum significatu, serieqve naturalis constructionis;</hi> ut nulla vox alteri immediate juncta reperiatur, cui non per aliqvam Syntacticam Regulam cohereat.</p>
<p>3. <hi rend='italic'>Flexionum omnium, qvas sermo Latinus reqvirit</hi> (citra tamen figuratum gradum) <hi rend='italic'>nativas ostendere classes, formas, usus.</hi> Eôqve animum praeparare ad prompte jam capiendum omnem Elegantiarum apparatum: h. e. aditum recludere in <hi rend='italic'>Atrium.</hi></p>
<p>15. ATRII <hi rend='italic'>deniqve finis erit,</hi></p>
<p>I. <hi rend='italic'>Rerum ostendere classes easdem mutuatitiô habitu;</hi> variâ scilicet transnominatione.</p>
<p>II. <hi rend='italic'>Vocum, Phrasium, Sententiarumqve recensere Transformationes</hi> varias.</p>
<p>III. <hi rend='italic'>De Lingvae Elegantiis tradere praecepta, et arcanum detegere Latinae lingvae genium.</hi> Eôqve immediate jam in Authores veniendi, et inoffense omnia permeandi, aperire viam.</p>
<p>16. Breviter. <hi rend='italic'>Vestibulum</hi> ostendet <hi rend='italic'>Lingvae sceleton; Ianua corpus; Atrium vitam et colores.</hi> Repraesentabitqve Vestibulum Lingvae <hi rend='italic'>analysin,</hi> Verba resoluta, seorsim spectata: Janua <hi rend='italic'>synthesin,</hi> Verba inter se constructa; Atrium <hi rend='italic'>syncrisin,</hi> collationem scilicet Rerum, Verborum, Phrasium, ad invicem, pro variâ eorundem expressione ostendenda.</p>
<p>17. Viden autem fingulos Libellos trifariam dividi? Ita necesse est: qvia necesse singulos habere suum <hi rend='italic'>materiale,</hi> Suum <hi rend='italic'>formale,</hi> suamqve <hi rend='italic'>copulam,</hi> priora illa cohaerere facientem.</p>
<p>18. <hi rend='italic'>Materiale</hi> illud <hi rend='italic'>Lexicon</hi> est, Sylvam Lingvae ostendens: Formale illud <hi rend='italic'>Grammatica</hi> est, <hi rend='italic'>Sylvam</hi> illam caedendi artificium exhibens: copula illa <hi rend='italic'>Textus</hi> est qvispiam Res enarrans, Verbis, Phrasibus, Sententiisqve suo penso accommodatis.</p>
<p>19. Uuiformis igitur, suiqve per omnia similis, est <hi rend='italic'>Vestibuli, Ianuae, Atriiqve flructura.</hi> Quia semper hîc <hi rend='italic'>discemes ante se habebunt Lexicon,</hi> Verborum sensum explicantem; et <hi rend='italic'>Grammaticam,</hi> veborum structuras, qvâ arte fiant, explicantem: et <hi rend='italic'>Textum,</hi> Res Mundi intelligibiliter jam enarrantem.</p>
<p>20. Ex his tribus contexitur artificiosa illa studii Latini <hi rend='italic'>Scala.</hi> Cujus latera semper duo sunt, <hi rend='italic'>Res et Verba:</hi> illae magis in <hi rend='italic'>Textu,</hi> utpote <hi rend='italic'>Rerum Nomenclatore;</hi> haec magis in Grammatica, utpote <hi rend='italic'>Verborum formatrice,</hi> spectata. Transversi autem per medium gradus, latera connectentes, sunt ipsae <hi rend='italic'>Verborum significationes,</hi> beneficiô <hi rend='italic'>Lexiti</hi> Verba Menti copulantes.</p>
<p>21. Restat ut de conditionibus horum Libellorum conveniat generaliter, anteqvam ad plenum construantur singuli. <hi rend='italic'>Prima erit, ut sint qvantum potest breves, ne nos a principali scopo, Authorum lectione, retardent diu: eôqve non diverticuli, sed semitae prorsus rectae, et speciem habeant et usum.</hi></p>
<p>22. In primis autem necessarium, <hi rend='italic'>Vestibulum esse qvam brevissimum,</hi> compendiosam duntaxat ad Januam introductionem: <hi rend='italic'>nec Atrium adeô diffusum</hi> (licet diffundi possit) variati duntaxat styli exemplar dilucidum. Quae gradatio, molis respectu, etiam externe discentium oculis repraesentari poterit: <hi rend='italic'>si Vestibularis libellus pugillaris tantum sit, chartâ in duodecim folia plicatâ, Ianualis in faciem octofoliorum sese expticet; Atrialis in qvarto,</hi> ut vocant, Sed hoc minunilum sit, et
<pb id='s061' n='121/122'/>
indifferens. [Ideoqve Hungaricis editionibus non observatum, observandum tamen proportios ratio svadet; Atrium alioqvi tomô unô commode non capitur, propter Lexici Atrialis molem.]</p>
<p>23. <hi rend='italic'>Tertio sint accurate scripti,</hi> continentes Rerum faciem veram, Sermonis autem (in qvovis gradu) exqvisitas formas, infallibilesqve normas; et deniqve directoria diligentia perpetua.</p>
<p>24. <hi rend='italic'>Qvarta conditio erit, ut propaedeutici nostri Libelli constitutos inter se limites recte observent, nec illos, et dehinc seipsos, ac disentes, turbent.</hi> Qvod erit, si <hi rend='italic'>Vestibulum tantum fundamenta ponat,</hi> ad structuram non festinet: <hi rend='italic'>Ianua tantum struat,</hi> ad Ornamenta ne excurrat: <hi rend='italic'>Atrium tantum sermonis ornamenta ostendat,</hi> sermones de Rebus integros Authoribus relinqvat.</p>
<p>25. <hi rend='italic'>Qvinto, scribantur omnes Methodô populari, tanqvam historica narratio qvaedam:</hi> narrandi ubiqve ordine tam dilucidô: Verbisqve tam claris, ut etiam pueris cum desiderio legi omnia possint, lecta vero cum attentione non intelligi non possint: qvippe sic demum cum usu legi poterunt.</p>
<p>26. <hi rend='italic'>Tandem, scribantur sic, ut ad propriam discentium praxin accommodata sint omnia:</hi> cum certum sit <hi rend='italic'>homines fabricando fabricari,</hi> Usumqve esse omnium oprimum Magistrum. Inservient autem propriae discentium praxi Libelli hi, si eadem saepius iterandi, iterandôque plenius subigendi, disponantur ubiqve occasiones: de qvo capite seqventi.</p>
<p>27. Addendum hîc duntaxat, <hi rend='italic'>In Lexicis scribendis adhibendam esse potissimum prudentiam, ut sine nausea Discipulis pertransiri possint.</hi> Quod sit, si Voces non tantum ut sese naturali ordine conseqvuntur, ita juxta invicem (ob inveniendi commoditatem) ponantur: sed et in sententiolas certas, svavem aliqvem sensum continentes, connectantur. Seorsim enim relictae Voces, pro se unaqvaeqve, arena sunt sine calce, neqve in Intellectu cohaerentes, neqve se in Memoria figentes. Redactae vero in copulam, mox lucem qvandam de se spargunt, Animumqve nostrum (rebus inhiantem) svavitate qvâdam pascunt. (Exeroplô pateat. Quatuor illae Voces, <hi rend='italic'>Anima, Esse, Res, Ordo,</hi> tametsi jam intellecta, qvera afficiunt? Afficiunt, si illas ligate proferas, <hi rend='italic'>Ordo est anima rerum.</hi> Et sic ubiqve. Nos proinde totum <hi rend='italic'>Ianuale Lexicon</hi> in copulas reducendo, utilem Juventuti speramus navasse operam. Facturiqve idem sumus (jam jam) <hi rend='italic'>in Lexico Vestibulari:</hi> ut undiqve a puerilibus studiis salebrae tollantur, omnia potius illecebris scateant.</p>
<p>28. Quantum <hi rend='italic'>ad Vernaculas Versiones,</hi> utilius erit eas Latino Textui non sic adjungi ut simul in conspectu sint; sed seorsim poni. Comperimus enim segnescere diligentiam, si excitandae discentium industriae nihil relinqvatur: et in praxi fieri fucum, dum interpretari memoriter jussi latina, mox sub aspectu habeant vernacula, et viceversâ. Sufficiat ergo Versiones dari paratas (in Vestibulo et Janua ad verbum, in Atrio ad sensum) qvarum ductu ut Latina reddere qveant prompty, inqvirere discant, et alternis inspectare, tam diuqve translationem tentare, donec memoriter Latina in vernaculum, et Vernacula in Latinum, transfundere sciant.</p>
<p>29. <hi rend='italic'>Ad Atrium progressis, duplex erit in Romanae Lingvae svavitates penetrandi via:</hi> puta, vel a Vernacula etiamnum, vel ab ipsa Latina jam. <hi rend='italic'>Avernacula:</hi> si haec ipsa qvoqve (huic vel illi genti vernacula lingva) Verborum flosculis, formulis, tropis, adagiis, allisqve ornamentis, adeo abundet, ut flosculus flosculo, gemma gemmae, ubiqve opponi possit. <hi rend='italic'>A Latina, si Lexicon Latino-Latinum, et Grammatica Latino-Latina,</hi> construantur: qvorum ope omnes simplices et nativas rerum expressiones, e</p>
<p>Janua jam notas, in elegantes commutare, qvantâlibet varietate, liceat. Lusus ingeniis (si scite instituatur) prejucundus, deliciandiqve materia inexhausta. Nos posteriori modô rem instituemus, ut Atrium Latinitatis nostrum Gentibus in commune serviat: <hi rend='italic'>Atria vernacula</hi> sibi conficiendi arbitriô cujusvis Gentis industriae permissô.</p>
<p>30. <hi rend='italic'>Atqve sic demum</hi> (Mentibus jam pleniori luce collustratis, et ad majorum desiderium excitatis, normatôqve in omnia, qvantum aetas puerilis fert, judiciô) <hi rend='italic'>Veniri poterit in Authores ipsos, ad hauriendam uberiorem Rerum cognitionem, roborandumqve stili usum:</hi> de cujus ratione suô locô plura.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.07.04' n='4' type='section'>
<head>CAPUT III. <hi rend='italic'>Qvô Libellis Neo-didacticis utendi Modus amoenus delineatur.</hi></head>
<p>ETiam optimis Instrumentis non procedere Opus, aut procedere misere, potest, si desit iis utendi industria. Ne igitur Instrumentorum Neo-didacticorum frustra sit apparatus, Modus illis utendi discendus est. Qvare monitiunculae aliqvot, de facili et efficaci Libellorum horum usu accipiantur, divisae trifariam. Docebo enim distincte.</p>
<p>I. <hi rend='italic'>Qvomodo ad Vsum bonum praedisponenda sint omnia.</hi></p>
<p>II. <hi rend='italic'>Qvid in usu ipso observandum, ut inoffense procedendo profectum sentiamus in hor as singulas notabilem.</hi></p>
<p>III. <hi rend='italic'>Qvomodo Profectus vobor andi, ut nihil semel coprehensum effluat, usumqve sui amittat.</hi></p>
<p>2. <hi rend='italic'>Principiô</hi> cavendum est, neqvis docere hâc Methodô praesumatnisi doctus, aut certe docilis. Qviscilicet meliora aut videre ipse, et tradere aliis, sciat, aut saltem alios docendo seipsum primo et maxime erudite gestiat. Iners doctor, et ignavus, discipulos qvoqve inertes et ignavos non redder non potest.</p>
<p>3. <hi rend='italic'>Dehinc,</hi> Discipulorum qvoqve adhibendus
<pb id='s062' n='123/124'/>
est delectus, ne alii qvam dociles, hoc est per aetatem et ingenium doceri apti, recipiantur. Truncos et stipites, materiam scilicet non seqvacem, aut nondum seqvacem, si qvis formandos suscipit, operae faciet jacturam, et pro laude auferet ludibrium.</p>
<p>4. <hi rend='italic'>Tertio:</hi> discipulorum AEmulationes diligentiae cos <hi rend='italic'>sunt, cotem hanc sibi suisqve jam inde ab inito deesse non patietur industrius Magister:</hi> hoc est, plures potius qvam unum, aut paucos, sibi formandos optabit. Qvae Discipulorum pluralitas, aut etiam multitudo, ut ne qvid incommodet, emolumento potius, sibi et ipsis, cedat, tria haec servet. 1. Non qvôvis anni tempore Discipulo admittat vel dimittat, <hi rend='italic'>sed eôdem tempore simul omnes, semel annô:</hi> ut omnes semper simul pensa inchoare, semper simul exerceri, semperqve simul ad metas deduci, possint. 2 Omnes formet, non singulos: hoc est, nunqvam Discipulorum aliqvem instituat unum solum, sed omnes in unum congregatos: ut qvicqvid uni dicitur, occasione qvâcunqve, lucro cedat omnibus; et in qvocunqve errato emendatur unus, emendentur omnes. 3 Qvod ut fiat, necesse habebit <hi rend='italic'>scrie sibi reddere attentos omnes:</hi> ut qvicqvid aget (praemonstrando, explicando, applicando, docendo aut dedocendo) ab omnibus excipi, percipi, in succum et sangvinem converti, certus sit. Cujus rei obtinendae modus mox docebitur.</p>
<p>5. Qvia vero nemo bene doceri, nisi doctrinae avidus, <hi rend='italic'>potest</hi> (neuseabundo frusta qvid ingeras) qvaeret Magister jam ab operarum exordio Discipulos reddere, tum rei qvae suscipitur, tum laboris qvi subeundus rst, qvam avidissimos. Id autem dilaudando tum scientiam ipsam (hoc locô ligvam Latinam) tum discendi eam modum facilem, qvam nihil nisi ludum experturi sint, si fuerint gnavi et alacres. Tali persvasione ut eos impleat, fiduciamqve de bono eventu ipsemet prae se ferat, dabit ut maxime operam: certus, tales fore discipulos, qvalem se illis praebedit, excitatos si excitatum, torpios si torpentem.</p>
<p>6. Et qvia sine Instrumento nulla institui potest actio, <hi rend='italic'>videbit Praeceptor, ut aggressuri operas reqvisuis suis instructi sint omnes:</hi> hoc est, Instrumenta Classi suae debita habeant in manu ex aeqvo omnes.</p>
<p>7. <hi rend='italic'>Qvia vero Instrumentum actionis esse certum, et non fallax, necessum est, cur abit mox sub initia Classis Praeceptor Typographica sphalmata ex omnibus discipulorum Exemplaribus</hi> (si qvae in editionibus irrepserunt) <hi rend='italic'>tolli,</hi> h. e. in cospectu suo emendari. Cujus rei non in praesens tantum usus erit, ut nihil nisi e castigato Exemplari discatur; sed et in futurum, ut prudentiam hanc in aliis qvoqve libris imitandi, causas modumqve addiseant.</p>
<p>8. Et qvia Celeritatis via est, rectâ ad scopum ferri, ambages et remoras sugere; nos aurem Neo-didacticos nostro Libellos ita concinnasse videmur, ut ad metas rectâ ducant; recte fecerit Praeceptor, si mox in operarum aggressu monuerit, ut hos in manum sibi datos Libellos versent, alios interim missos faciant: si confundere se ipsos, et retardare a scopo, nolint.</p>
<p>9. Ita animis praeparatis, et qvae reqviruntur paratis, aggrediundae erunt operae, urgendaeqve instanter, prudenter tamen, ad finem usqve. <hi rend='italic'>Cujus Prudentiae leges erunt gener aliores et specialiores:</hi> explicandae hîc ordine, sed breviter.</p>
<p>10. Ante omnia, qvia gradatim ire est sapienter ire; Libelli autem nostri nihil nisi gradatae qvaedam <hi rend='italic'>Ingeniorum scalae</hi> sunt; cavendum ne qvid persastum fiat, sed qvomodo disposita sunt omnia, ita pertractentur omnia: <hi rend='italic'>Vestibulum ante Ianuam: Ianua ante Atrium: demum Authores.</hi> Et in qvolibet Libello nostro rursum omnia sic, qvomodo se in vicem conseqvuntur. <hi rend='italic'>Lexicon</hi> primum; dehinc <hi rend='italic'>Regulae,</hi> seu <hi rend='italic'>Grammatica: demum Rerum descriptio.</hi> Cujus occasione omnia in Lexico et Grammatica comprehensa repetendi tam erunt occasiones perpetuae, ut omnia sermonis artificia omnibus hâc viâ institutis non innotescere, impossibile suturum sit. Verum de his specialius in Libellorum nostrorum Introductoriis monebimus.</p>
<p>11. <hi rend='italic'>Secundo, qvia ORATIO, circa qvam Lingvarum studium occupatur, RATIONEM qvoqve et OPERATIONEM includit,</hi> ut novissima Linguarum Methodus docuit: semper in Lingvae Latinae Studioso <hi rend='italic'>tria simul esse formanda, MENTEM, MANVM, LINGVAM,</hi> meminerit bonus Praeceptor. <hi rend='italic'>Meutem:</hi> ut qvicqvid discit (N. B.) id primum intelligere, dehinc dijudicare, tandem memoriae mandare, discat. <hi rend='italic'>Manum:</hi> ut qvicqvid intelligit, exprimere etiam scriptô, h. e. praemeditase, sciat. <hi rend='italic'>Lingvam:</hi> ut qvicqvid intelligit et meminit, exprimereqve calamo novit, etiam ad extemporaneum usum promere sciat, ore. Ita procedendum erit semper, gradus hi confundendi nunqvam. Nam Intelligere facillimum est: qvippe qvod unô Mentis actu, attentione, peragitur. Imitari manu, difficilius: qvippe qvod theoriae praxin superaddit. Facilius tamen est qvam proloqvi ore: qvia dat praemeditandi spatium, et Lexicon Grammaticamve consulendi moram. Lingvâ prompte res effari, difficillimum est: qvippe qvod multam praereqvirit praxin, ad promptum usqve habitum.</p>
<p>12. <hi rend='italic'>Tertio,</hi> qvia <hi rend='italic'>Didactica vera Discenti laborem, Docenti directionem,</hi> mandat: nihil hîc aliter fiat, qvam ut <hi rend='italic'>Discentes semper omnia ipsimet agant; Docentes autem semper omnia discipulis agenda</hi> praemonstrando <hi rend='italic'>offerant, agentibus attendant, agere nescientes dirigant, aberrames emendent.</hi> Ita utrisqve qvod jucunde agant non deerit: Discipulis sub perpetua directione facile progredientibus; Magistris autem a recte progredientium alacritate, bonôqve profectu, voluptatem capientibus. Praemonstrationum igitur et scriptionum,
<pb id='s063' n='125/126'/>
Praenuntiationumqve et enuntiationum, Repetitionum deniqve et recitationum exercitiis, fervere volumus totam nostram Latinam Scholam. Qvomodo si perpetuo procedetur, praxi ipsâ captivabimus mentes vagas, ut non HOC AGERE, et qvidem citra taedium, non possint. Quô obtentô, discipulorum Mentem Rerum cognitione non tingi, Manum vero et Lingvam, et Memoriam, ad promptos usus non expoliri, impossibile fuerit.</p>
<p>13. <hi rend='italic'>Qvarto,</hi> Qvia <hi rend='italic'>circa Rerum initia potissimun attentione opus est, magna prudentiae pars erit, ne qvid sub initium cujusqve rei peccetur, cavere.</hi> Non qvia hîc peccare turpius sit qvam post, sed qvia nocivius ad conseqventia: error qvippe parvus ab initio crescit progressu, aliosqve generat ex se plures. Ergo <hi rend='italic'>sub initia semper lente: non multa, sed multum.</hi> Atqve si qvid vitii se immiscuit, emendetur mox in ipso errandi actu, ne radices agat. Nempe non major est prima recte addiscere labor, qvam addiscere prave: et tamen illius tantus usus, hujus tanta noxa! Invigilandum proinde, ne prima fundamenta male ponantur, in seqventium ruinam.</p>
<p>14. <hi rend='italic'>Qvinto,</hi> Qvia perpetui scientiae duces, firmissimaeqve bases, Sensus <hi rend='italic'>sunt,</hi> continendi <hi rend='italic'>ergo</hi> in attentione semper: <hi rend='italic'>atqve ut contineri qveant, illecebris suis proritandi perpetuo.</hi> Qvomodo autem? Eqvidem tota Methodus haec Sensuum excitativa est, qvia tota practica: <hi rend='italic'>qvod enim qvis agit ipse, non attendere non potest.</hi> Verum qvid faciemus, <hi rend='italic'>ut etiam anteqvam agunt attendant?</hi> nempe dum Praeceptor <hi rend='italic'>Exemplum</hi> praemonstrat, <hi rend='italic'>Praeceptis</hi> illustrat, <hi rend='italic'>Imitationem</hi> docet? Respondeo. Ars haec, Sensus captivandi, in eo tora est, ut Praeceptor nemini uni loqvatur, aut aliqvid praemonstret: semper omnibus simul. <hi rend='italic'>Constitutus ergo in Cathedra, aut loco editiore, semper (1) Oculos eircumferet, neminemqve ahud agere, qvam in se vicissim oculos defigere, permittet. (2) Attentionem juvabit, qvotqvot potest modis:</hi> sermone scilicet, gestu, picturis in Tabula; eôqve Cretam sibi nunqvam deesse patietur; Tabula vero ad Cathedrae parietem pendebit semper. (3) Qvicqvid ipse aget, Discipulos intueri semper jubebit omnes: inter operas subinde, sermone interruptô, dicens, <hi rend='italic'>Tu, vel Tu, qvid modo dixi? Repete hanc vocem, vel phrasin, vel sementiam. Tu, dic qvâ occasione huc ventum est?</hi> Et similia, pro cujusqve Classis profectu. Si qvis non attendisse fuerit deprehensus, increpetur illico: sic attentionis studium acuetur omnino. (4) Similiter, si unum aliqvem interrogasti, et is haeret, ad secundum, tertium, decimum, trigesimum, transili, responsum urge, qvaestione haud repetitâ: omne id eô fine, ut qvicqvid uni dicitur, attendere, capere, rapere, consvescant omnes. (5) Fieri etiam potest, ut si qvid reddere neqveat unus et alter, <hi rend='italic'>qvaeratur ex tova Turba.</hi> Et tum qvi primus, aut oprime, responderit, collaudetur in omnium conspectu, ad excitandam aemulationem. (6) Dum e libro qviddam praelegitur, aut transponitur, inspectare suos jubeantur singuli: ut sive abrumpere lectionem, aut explicationem, sive continuare jussus fuerit, hic et ille, possit illico. (7) Qvoties autem Scriptio, vel Orthographia, aut simile qvid, docetur; accedens ad Tabulam, et omnibus inspectantibus, imitamen tentare jubeatur, jam hic jam alius, nullô ordine: ut sibi metuat qvisqve, eôqve attendant omnes. Tale <hi rend='italic'>Attentionis exercitium</hi> qvotidianum (ab initio lentum, semper accuratum) non poterit non inducere Sensus perpetuo Rebus (qvae in praesens aguntur) obvenendi habitum; rem in totam vitam (NB.) usûs magni.</p>
<p>15. Fuerunt <hi rend='italic'>Monita gener alia,</hi> docentibus et discentibus qvotidie, qvicqvid agunt, observanda: monenda insuper qvaedam sunt specialius, qvid agendum et qvomodo, (1) dum Res, aut rerum Exempla, praemonstrantur et explicantur. (2) dum <hi rend='italic'>Praecepta</hi> et informationes, de Rebus aut Vocibus, inculcantur, (3) dum Imitatio et praxis urgetur.</p>
<p>16. <hi rend='italic'>Mentem formandam esse prius, qvam Manum et Lingvam, dixi paulo ante,</hi> et repeto qvam altâ possum voce: ut exaudiant Juventutis Formatores, et vulgatum nimis, perniciosum tamen nimis, peccatum, <hi rend='italic'>Lingvam juventutis, aut Manum, sine Mente formandi,</hi> peccare dediscant. <hi rend='italic'>Mente prius fieri Sapientem necesse est, si ad sapientem Eloqventiam formari volumus Lingvam:</hi> juxta nota illa Veterum oracula.</p>
<p><hi rend='italic'>Nemo eloqvens esse potest in eo, qvod nescit.</hi> Et</p>
<p><hi rend='italic'>Qvodque parum novit nemo docere potest.</hi> Item</p>
<p><hi rend='italic'>Verbaqve praevisam rem non invita seqvuntur.</hi></p>
<p>Negavit Cicero eum se posse docere <hi rend='italic'>Dicere,</hi> qvi nesciat <hi rend='italic'>Loqvi:</hi> Nos negamus nos posse eum (methodô verâ) docere <hi rend='italic'>Loqvi,</hi> qvi nesciat Res, de qvibus loqvendum est, <hi rend='italic'>Nosse.</hi> Quia non Psittacos, Picas, Sturnos (sonos scilicet etiam sine mente dare dociles aviculas) formare instituimus, sed <hi rend='italic'>rationalem Creaturam: cujus est Intelligere omnia, propter meliorum delectum; Deligere autem meliora, propter praxin: Eloqvi demum illa omnia, ad propagandum verae rerum intellectionis, electionis, actionisqve usum.</hi> Praeterea, Loqvi est doctrinae qvaedam species (informat enim de re qvapiam, ignota illi cui loqvitur, qvisqvis loqvitur): <hi rend='italic'>atqvi docere qvod qvis parum novit, nemo potest.</hi> Ergo Nosse prius doceatur Omnia, qvi ut Loqvi qveat de omnibus, totam discit Lingvam. Praevideatqve prius Res accurate, ut Verba seqvantur non invita, et accurate, cuicui de Rebus sermocinandum erit unqvam. Docui alibi, <hi rend='italic'>divinae Methodi esse partem, Res prius contemplari qvam nominare, aut de iis loqvi:</hi> ita qvippe in prima humanae Sapientiae Schola, qvam aperuerat in Paradiso DEUS, mandatum fuit, Gen. 2. Ab hac idea nî aberrare volumus, qvicqvid illud est, de qvo Loqvi nostros docemus, id prius sistamus eorum oculis, aliisve sensibus, ut Conceptus fiant clari, veri, Rebus ipsis adaeqvati: demumque Lingva, qvod Mens intelligit recte, expromat et expnmat recte
<pb id='s064' n='127/128'/>
Qvod volo hoc est, ut <hi rend='italic'>Rerum</hi> Nomenclatura doceatur per autopsian, id est, ad ocularem Rerum ipsarum demonstrationem. Exempli causâ; cum docentur Solem, Lunam, Planetas, Stellasqve fixas, et Galaxiam, et Polos Mundi etc. nominibus disting vere suis, ut eductis in Coeli prospectum Res illae commonstrentur. Dum res Botanica tractatur, producantur similiter in Hortos, Campos, Prata. Sic alia. Qvod si res qvaedam apud nos haberi neqveunt, ut per se spectentur, sistantur discentibus spectandae illarum Imagines, seu sculptae de materia solida, seu pictae saltem; ut <hi rend='italic'>Globus Terrae, Palaestinae situs, Elephas etc.</hi> Qvum autem de <hi rend='italic'>Autopsia</hi> loqvimur, non de solo sensu Visûs intelligenda haec sunt: caeteri Sensus suis pariter informandi sunt objectis, Auditus Sonis; Olfactus Odoribus; Gustus Saporibus; <hi rend='italic'>Tactus item iis, qvibus affici solet.</hi> Ut sic totam Rerum circumferentiam radios suos in Hominem, tanqvam centrum suum, reflectere, Hominemqve omnibus ad sapientiam erudiri, pateat. <hi rend='italic'>Mysterium my steriorum hîc detegitur, Sapientiae tirones compendiose, h. e. sapienter, ad sapientiam promovendi.</hi> Nec alia ratio est eorum, qvae ad imitandum discentibus (seu Manu seu Lingvâ) proponuntur, nisi ut illis in omnibus praeludatur: praemonstrando ad oculum, aliosqve sensus, qvomodo unumqvodqve scribendum, legendum, pronunciandum, formandum, componendum, distingvendum etc sit: attente id inspectantibus et auscultantibus discipulis. Profecto enim vidisse bene praxin bonam (cujuscunqve rei) didicisse illam erit.</p>
<p>17. De Praeceptis hoc monendum est necessario: Frustra illa, <hi rend='italic'>imo damnose, adhiberi abstracte, anteqvam Res ipsae, de qvibus observanda praecipiuntur, bona ex parte praenotae sint.</hi> Ut enim non possum colligare prius Mergetes, qvam demessuero culmos; et commensurare corpori Vestem, qvam habuero pannum; et disponere per Bibliothecae loculamenta Libros, qvam eos mihi compatavero: ita nec faciendi Sermonis Regulas ostendere, anteqvam Sermonis congessero materiam. Optimâ igitur ratione nos Grammatica praecepta ad Libellorum calcem reposuimus: <hi rend='italic'>ut qvomodo formatus sit, imitandoqve formandus veniat, non prius doceantur nostri, qvam exempla formati vidissent omnigena.</hi> Tum demum enim et facile, et clare, et solido cum usu, praeceptorum ac regularum percipient sensum et usum. Praesertim si inter operandum, et aberrandum, saepe inclamet Magister, <hi rend='italic'>Non ita jubet Regula! Recita illam. Ecce hoc vult! ita age! Ecce additur observatio! Ecce hoc excipitur a Regula etc.</hi> Impossibile fuerit ita procedendo, usuqve ipsô praeceptorum sensum inculcando, non lucescere, non Iusum videri, omnia.</p>
<p>18. <hi rend='italic'>Iam imitandi facilitatem facile qvoqve discipulis conciliabit Praeceptor, si facienda semper doceat faciendo:</hi> h. e. ipsemet ubiqve praeeat. Ubiqve effingendo (sive manu, sive lingvâ) qvicqvid ab illis recte vult effingi: attente illis inspectantibus, auscultantibus, et si qvid nondum clare percipiunt interrogantibus, mox vero tentantibus idem; et qvidem tamdiu, donec haud aberrante sensu comprehensum unumqvodqve recte imitentur. Ubi magnae artis est, singularisqve tum prudentiae tum in discipulos amoris, <hi rend='italic'>Scire ac velle ubiqve infirmitati condescendere, cum balbutientibus balbutire, cum trepidantibus trepidanter agere, donec difficultates superatae sint.</hi> Non puduit Romanos Imperatores <hi rend='italic'>milites</hi> suos, ut alacriores ad omnia haberent, <hi rend='italic'>Commilitones</hi> vocare suos, deqve negotiis tanqvam cum sodalibus tractare: et cur Ludimagistrum literarum cum literarum tironibus, tanqvam cum collusoribus suis agere pudeat? Notum enim est, <hi rend='italic'>pueros a pueris, discipulos a condiscipulis, qvidvis arripere facilius, qvam ab aliis:</hi> id qvod evenire verisimile est, tum ab animi nullo metu constricti praesentia, tum qvia nullam difficultatem suspicantur in eo, qvod alterum sibi haud disparem nosse, et posse, vident. Sub ferula rursum plagosi alicujus Orbilii nihil nisi hebescunt pueri, qvia metu trepidant, qvid et qvomodo agant ignari. Ergo Praeceptor bonus ubique discipulis condescendendo praemonstrabit primum, qvicqvid agendum est, dilucide; tum qvasi sollicitus, qvomodo negotium sit aggrediendum, animabit se et illos. Mox id in conspectu illorum tentabit: jam aberrando, erratumqve mox corrigendo; jam recte effingendo, et tanqvam re bene gestâ exultando: ut discipulus, qvomo do unumqvodqve incipiat, procedat, finiatur, omnino videat. Demum jubeantur ipsimet imitari: atqve si aberrant, corrigere seipsos. Si etiamnum nesciunt, Praeceptor ostendat; et mendam scilicet, ex mendam tollendi modum. Si deniqve recte, applaudat, crebriusqve iterari jubeat: donec ex actionibus crebris proveniat habitus, et agendi celeritas. Ita Lingvae fundamenta, ex veris principiis cognita, facient, ut postea lusus videatur omne id, qvod principio videbatur arduum opus.</p>
<p>19. Hactenus de modo Latinam lingvam e datis libellis instillandi: seqvitur qvomodo comparata hâc ratione Lingvae scientia roboranda sit. <hi rend='italic'>Et primum qvidem intra</hi> Memoriae: <hi rend='italic'>thesaurum,</hi> ne qvid semel comprehensum effluat: cui rei <hi rend='italic'>Repetitiones crebrae, et Examina,</hi> servient. Deinde in calami usu: qvô Styli exercitia conferunt. <hi rend='italic'>Tandem in extemporaneo lingvae</hi> usu: qvem <hi rend='italic'>Colloqvia perpetua absolvunt.</hi></p>
<p>20. Haud abs re dictum est, <hi rend='italic'>Ea solum scimus, qvae memoriâ tenemus:</hi> ut necessarium plane videatur Latinitari hâc Methodô dantes operam ad ungvem ediscere, ac veluti stilo ferreô menti insculpere, omnia qvae Libelli nostri offerunt: electa enim sunt, ordinata sunt, ad formam solidi fundamenti, qvicqvid superstruetur sustentaturi, redacta sunt. Nec tamen propterea qvidqvam eorum vi, aut praecipitanti festinatione, Memoriae infarciendo; omnia tantum sensim instillando; h. e. <hi rend='italic'>crebris lectionibus et relectionibus; scriptionibus et rescriptionibus, versionibus</hi>
<pb id='s065' n='129/130'/>
<hi rend='italic'>et reversionibus; in summa, iteratiombus et repetitionibus,</hi> ad praescriptum ob oculos positum ita et tam diu continuando, donec inspectare Libros pertaesi ipsimet abjiciant, et memoriter operari, recitareve, malint. Cujus rei occasiones, modosqve, non intermittemus specialiter ostendere, inter tractandum qvemvis seorsim libellum nostrum. Hoc generale monitum observetur hîc loci: ut qvôvis die horâ ultimâ repetantur per concertationem omnia eâ die acta; et qvâvis hebdomade horis ultimis omnia totâ hebdomade acta. Ita solâ crebrâ, jucundâqve, eorundem reventilatione, omnia ingeniis reddentur familiarissima, memoriaqve fiet indies capacior, et omnia commissa reddere promptior. Nec tamen in reddendo necesse est ordinem Vocum, aut Sententiarum, reqvirere anxie: cum vix futurum sit, ut ordine hôc, qvô in libellis istis descripta sunt, unqvam in vita usurpanda veniant. suffecerit intelligi omnia sigillatim.</p>
<p>21. <hi rend='italic'>Adjungenda sunt Repetitionibus</hi> Examina; qvae annon repetitionibus qvoqve ipsis fucus fiat, ostendant. Fit enim: qvando puer aliqvid recitare scit, cujus nec sensum intelligit, nec usum. Qvomodo igitur hoc innotescet? Facillime. Vis <hi rend='italic'>utrum didicerit aliqvid,</hi> scire? Recitare jube, mox videbis. Vis, <hi rend='italic'>utrum intellexerit,</hi> nosse? variis analyticis qvaestionibus eum adorire, patescet: mutatâ etiam subinde ipsius qvaestionis formulâ, ordine, statu. Vis, <hi rend='italic'>utrum eorum qvae didicit teneat usum?</hi> Id imperata extemporanea praxis illico ostendet.</p>
<p>22. Exercitiorum styli <hi rend='italic'>haec ratio erit expedita. Primum,</hi> ut nihil detur elaborandum (sive ex altera lingva in alteram vertendum; sive in eadem variandum, aut dilatandum, aut contrahendum) cujus non jam ex anteactis habeant et paratam materiam (Voces, Phrases, Sententias etc.) et praenotam formam (Praecepta et Regulas:) ut nihil nisi a theoria praxin reqviri pateat, rationalem puta, accuratam, promptamque eorum qvae nôrunt imitationem. Qvare <hi rend='italic'>ab operarum initio Exercitiis styli nulla Classis oneranda est: demum post pertransitum realem Textum, et Lexicon, Grammaticamqve: hoc est,</hi> sub finem classis unô et alterô mense: Qvod valde notari volo. Demum enim et valde facilis, et per omnia utilis, haec styli exercitatio futura est.</p>
<p>23. <hi rend='italic'>Alterum hîc monendum</hi> est de ratione Exercitia haec revidendi et corrigendi, ut magnô usu fiat: nempe ut <hi rend='italic'>Revisio et Emendatio instituatur in publico,</hi> hoc modô. Recitet compositionem qvisqve suam, aut ostendat, audientibus et spectantibus (unâ cum Praeceptore) Condiscipulis omnibus. Sitqve fas, cuicunqve aliqvid non recte factum videbitur, interloqvi, monere, interrogare. Si nemo vitium animadvertit, Praeceptor subsistere jubeat, attendereqve omnes, an hoc vel illud recte sic usurpatum putent? Ubi primae respondendi partes ipsius sint, qvi censetur, ut <hi rend='italic'>se ipsum castiget si potest.</hi> Sin, <hi rend='italic'>proximus aliqvis;</hi> aut qvisqvis potest, ex tota turba. Si nemo, <hi rend='italic'>demum Praeceptor, non errorem tantum ostendet, sed et erroris causam, seu occasionem, per qvam eô prolapsum animadvertit, deteget.</hi> Hoc demum erit <hi rend='italic'>sic emendare, ne corruptela redire facile possit.</hi></p>
<p>24. Exercitiorum tamen Linguae ac Oris, summa qvoqve habenda est ratio: qvia qvemadmodum Cantor saepe cantando, Pictor pingendo, Textor texendo etc. optime fit, ita et <hi rend='italic'>Sermocinator sermocinando.</hi> Unde opinio illa qvorundam inolevit, Lingvas usu solô, sine praeceptis, facillime disci: optaruntqve nonnulli, Monarchae alicujus liberalitate condi aliqvod Oppidum, aut saltem Coenobium, ubi omnes inhabitantes nonnisi purum putum Latinum sermonem sonarent: rati hâc ratione aeqve facile purissimam Latinitatem addisci posse, atqve vernaculam qvamcunqve vel unius anni spatiô edisci videmus. Non errant, qvantum ad loqvendi promptitudinem, quam a qvotidiano usu venire necesse est. Sed qvia Latina ejusmodi Respublica non datur, et hactenus frustra optata est, nec sperari facile potest: <hi rend='italic'>qvid prohibet Scholam nostram, rationabiliter institutam, hâc etiam parte ita conformare, ut Latii veram qvandam repraesentet faciem?</hi> Poterit enim: Nomenclaturâ Rerum constitutâ plenâ, loqvendiqve formulis ita congestis et digestis, ut ad omnem usum in prompu sint. In Classe qvidem secunda, ad necessarias omnium animi Conceptuum expressiones; in Classe autem tertia, ad elegantias usqve. <hi rend='italic'>Nulla hîc subesse poterit difficultas, nedum impossibilitas, si recte res constituantur. Nempe si</hi> (1) <hi rend='italic'>Docentes ipsi exemplô praeeant perpetuo,</hi> nec inter se (audientibus discipulis) nec ad coetum totum, aut seorsim qvemqvam, aliô qvam Latinô usi ore. (2) <hi rend='italic'>Dehinc, si discipulos pariter, tum inter se invicem, tum ad Praeceptores suos, aliô qvam Latinô sermone uti prohibeant:</hi> seu bene seu male ab initio, pergant tamen balbutire tirones, donec sermo eorum balbutiem, barbarismosqve et soloecismos eluctatus, Latini sermonis induat vultum. (3) Et qvia prohibitio nuda vix eos a vernaculis confabulationibus, ad minimum clandestinis, retrahere poterit, <hi rend='italic'>instituantur Latinitatis custodes, Signa qvaedam lignea, vel chartacea, qvae praevaricatori tradantur illicô.</hi> Et penes qvemcunqve fuerit, recitare cogatur (ad mensam in convictu) extraordinarii aliqvid; penes qvem autem pernocta verit, duplô tantundem. Qvia vero Custos ejusmodi toti numeroso Coetui non sufficeret unus, constituantur tot, qvot fuerint contubernia; ut nusqvam <hi rend='italic'>Lingvae custodia</hi> desit. Qvam cum simul purae Latinitatis speculatricem esse expediat, vocent <hi rend='italic'>Emendationis signum,</hi> sive <hi rend='italic'>Priscianomastigem.</hi> Qvem esse optem libellum e charta pura compactum; in qvem semper consignetur nomen ejus, cui traditur; et admisse culpa, ob qvam traditur. Ita crescet <hi rend='italic'>Erratorum Catalogus</hi> (sive barbarismi fuerint, sive Soloecismi, sive Xenismi, Hungarismi, Polonismi, Germanismi, etc.) qvem saepius revidendo,
<pb id='s066' n='131/132'/>
et ubi maxime lingva labatur recogitando, non labi discent. Praesertim si poenae gradus constituantur: nempe ut primum contra Regulam aliqvam peccantis mitior sit; iterato in eandem incurrentis, gravior; tertio in eundem lapidem impingentis, gravissima. Qvippe indicio erit extremae cujusdam supinitatis, pluries ictum non resipiscere tamen. Talem constitui <hi rend='italic'>Priscianomastigem</hi> perqvam erit utile, ut ab iterandis iisdem lapsibus cavere totus Scholae populus discat promptius: potissimum vero ad facilius eluctandos Hungarismos, Polonismos, Germanismos, aliarumqve gentium idiotismos, qvibus Latinitatem corrumpi certum est. Ita <hi rend='italic'>Priscianomastix</hi> non tam erit admissae mendae poena, qvam non admittendae remedium. Qvia vix qvisqvam hunc nactus temperare sibi a percurrendo, et perlustrando, poterit: ubi sua et aliena recognoscens errata, cavere discet. Qvod ad obtinendum, ut Schola nostra non tantum Latinis vocibus personet undiqve, sed et ad puri Latii formam magis magisqve se disponat, proderit.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.07.05' n='5' type='section'>
<head><hi rend='italic'>CONCLUSIO.</hi></head>
<p>HABES, Sapientissime Musarum Patrone, Scholae Latinae qvalem instirui optas, et nos jam in DEI nomine inchoabimus, <hi rend='italic'>Delineationem: qvantum ad metas, mediisqve utendi modos faciles et jucundos: qvibus qvaeritur, ut discentes ac docentes non prius laborum taedia, qvam super atorum laborum fructum et gaudia, persentiscant.</hi></p>
<p>2. Utrum sic jam tandem asseqvuturi simus vota nostra, ostendet propediem praxis ipsa: ad qvam veniri, me praesente, gaudeo.</p>
<p>3. <hi rend='italic'>Aliter paulo de his ego antea, in Methodo lingvarum novissima, disserueram, hîc tamen, nisi ominia fallunt, melius:</hi> qvia brevius, et ad praxin accommodatius. Nempe tentata domi praxis melius nos iterum prospicere in nonnullis docuit. Ita enim vero fit: <hi rend='italic'>Artifices docendo discunt, et exercendo proficiunt. Male cum Literarum studiis ageretur, si non per ipsos qvoqve errores proficeremus, et errando non errare addisceremus.</hi></p>
<p>4. Agnosco jam, nimiam diligentiam non esse utilem: subindeqve dum operose laboramus extricare omnia, ipsâ prolixitudine intricare magis, si non Res ipsas, Sensus tamen nostros, in spinis diu versari fastidiosos.</p>
<p>5. Inter Inventionum laudes celebrari Facilitatem (cum difficilia pro impossibilibus, aut certe inutilibus, habeantur) scibam: eôqve: meis circa Methodum emendandam moliminibus finem hunc, ut OMNIA SPONTE FLUANT, ABSIT VIOLENTIA REBUS, fixeram, opusculorumque ipsis frontispiciis id praefixeram: et tamen scopum illum nuperis illis moliminibus non attigisse, ob solam apparatuum prolixitudinem, expertus sum. Nunc asseqvi spero: <hi rend='italic'>ut tandem Latinis in Scholis omnia qvam pridem breviora, simpliciora, lucidiora, eôqve fluidiora, et vere ad instar Automati cujusdam, haberi qveant.</hi></p>
<p>6. Annon tamen forte calidum etiamnum illius Methodi (qvam esse novissimam, h. e. invariabilem jam, et immotam, optavi) desiderium aliqvomodo fallat, praxis nobis jamjam ostendet. Certi ego aliqvid dare, et posteritati relinqvere, opto: sed <hi rend='italic'>Certitudo rerum sine Experientia nulla esse potest: nec Experientia sine tentato sic vel sic rerum usu. Theoria nuda facile pro certis venditat haec et illa: sed fidentius commendabuntur, qvorum erit factum periculum. Audentius itur, qvâ pedibus facta est via, qvam qvâ oculis. Omnes Mechanicae artes ab experimentis demum qvaerunt, et inveniunt, perfectionem suam: dum a multis multa, saepe et varie, tractantur et retractantur, peccantur et emendantur: dumqve prima mutantur novissimis, et pravis ubiubi deprehensis substituuntur recta.</hi></p>
<p>7. Faciam dissertationis hujus finem, postqvam aliqvid attigero <hi rend='italic'>de Authoribus.</hi> Qvia enim libellos nostros, Scholamqve nostram, ita disponi ut in Authores Latinos VIA sint, protestari sumus toties: <hi rend='italic'>nisi jam per hoc Lingvae Latinae</hi> Vestibulum, <hi rend='italic'>per hanc</hi> Januam, <hi rend='italic'>per hoc</hi> Atrium, <hi rend='italic'>in ipsa Authorum</hi> Palatia <hi rend='italic'>intromittimus, qvos ducendos suscepimus, aeqve ridiculi videbimur atqve illi, qvi ad Vrbem qvandam operose qvaesitâ, inventâ, peractâqve viâ, non ingrediuntur tamen.</hi> NB. Nolim nos qvis tam ineptos existimet, qvi vel his et hujusmodi libellis absolvi Eloqventiae studia somniemus, vel Juventuti tale qvid imaginandi ansas objicere velimus. <hi rend='italic'>Manuductionem hanc esse ad Authores pergimus protestari, ad inde colligendum Rerum thesauros: qvippe sine vero Rerum intellecta nunqvam sibi vera vere constabit Eloqventia.</hi></p>
<p>8. <hi rend='italic'>Quid ergo jam futurum est Ingeniis, per haec nostra traducti?</hi> Resp. Duplex est via. Aut enim permittenda sibi jam sunt, ut sine cortice nare tentent (poterunt enim certe jam non mergi) qvosvis bonos pervolutando Libros. Aut retinenda etiamnum in Scholis, ubi nova sub directione novas inchoent operas: nempe ut veluti emissae alveariis Apiculae, Authorum pervolitare prata, delibare obvios flosculos omnes, ex omnibusqve colligendo mella, comportare in Excerptorum et Memoriae alveos, contexereqve sapientiae favos, sapiente Magistro duce, discant, donec id qvoqve ipsum per seipsos pulchre calleant. Ad minimum igitur <hi rend='italic'>addi potest Classis qvarta,</hi> in qva <hi rend='italic'>primô trimestri</hi> ad formandum stilum qvotidianum humilem, aut etiam paululum assurgentem mediocrem, adsvefiant. <hi rend='italic'>Alterô Orationes</hi> illas selectissimas, qvae ex Latinis Historiographis in unum Syntagma collectae, unôqve editae volumine simul exstant, cum Ciceronianis aliqvot Orationibus: unde styli diffusi et sublimis exemplar et stimulos sumant nostri illi minutuli Cicerones. <hi rend='italic'>Tertiô semestri lustrare possent Poetas aliqvot</hi> (Ovidium, Virgilium, Horatium) ligati styli causâ. <hi rend='italic'>Tandem Laconicos scriptores,</hi> Senecam inprimis et Tacitum. Tum enim demum vidisse Latium, Parnassumqve, et Helicona, jactare posset, qvi hâc transisset. Essetqve occasio tradendi
<pb id='s067' n='133/134'/>
praecepta de conscribendis Epistolis, et componendis Orationibus, et fingendis Poematibus, et imitandis eleganter, si qvis natura eô feratur, Liconismis.</p>
<p>9. Verumenimvero qvia <hi rend='italic'>Heroicae Tuae Cogitationes altius tendunt, Tuamqve illustrem Patakinam Scholam septem totis instrui vis Classibus, per qvas transeuntibus Rerum etiam sublimiorum instilletur cognitio, qvam qvalem antiqvi illi Scriptores, sermonis Romani artifices</hi> (utpote gentiles, veri DEI, veraeqve Sapientiae, expers turba) <hi rend='italic'>ingeniis propinare possunt:</hi> non videtur philologicas augendi Classes ulla nos urgere necessitas. Nempe qvia et <hi rend='italic'>damnosum foret Realia studia, styli causâ differendo, retardare Ingenia;</hi> et commode qvicqvid ad Styli perfectionem desiderari adhuc videatur, Rerum ipsarum studiis interseri ita potest, ut horis successivis, aut certe pomeridianis, exerceatur. Consilium itaqve de Authorum lectione prudenter dispensanda, eô usqve differre liceat.</p>
<p>10. Interim dum ista fiunt, hanc <hi rend='italic'>Latinae triclassis Scholae Delineationem</hi> ita TIBI, MOECENAS, trado, ut commendem simul: ne heroicus illeTuus in provehendis hâc parte Juventutis commodis impetus, nostrumqve circa illa Tuâ voluntate susceptum officium, frustra sint. <hi rend='italic'>Consilia bona, si nemo pateat, sine usu sunt. Nemo autem paret facile, abiubi aliqvid insveti paecipitur: qvia deteriora mutare melioribus trium literarumTyrannus,</hi> MOS, <hi rend='italic'>non permittit.</hi></p>
<p>11. Qvaerendi proinde fuerint novo Vino novi Utres, novae Viae novi duces: qvi meliora aut per se videant, aut monstrari sibi non aegre ferant, conspectisqve optimae viae vestigiis gnaviter insistant. Qvales undecunqve haberi possunt, praemiis sunt alliciendi, exhortationibus acuendi, intervisioneqve crebrâ, ut ad leges omnia fiant, urgendi.</p>
<p>12. Claudo, sermonesque meos votô obisigno. Qvô autem votô? <hi rend='italic'>Athenae olim Graeciae Musaeum</hi> dictae fuerunt: ego ut TUA haec, altius jam jam TE jubente exerens caput Schola, <hi rend='italic'>Latinae in Pannonia Athenae</hi> audiat, opto! pariturae Tibi ad posteritatem famam, Posteritati per Te delicias, Patriae praeter ornamentum utilitates infinitas. Ita eveniat! Tu autem Vale, Vive, Vige, Heroum flos!</p>
</div2>
</div1>
<div1 id='Co3A.08' n='8' type='book'>
<head>Eruditionis Scholasticae <hi rend='italic'>Pars Prima,</hi> VESTIBULUM, <hi rend='italic'>Rerum et Lingvarum fundamenta exhibens.</hi> SENEC. Qvaest. Natur. VII. Cap 31. <hi rend='italic'>RERUM natura sacra sua non simul tradit. Initiatos nos esse credimus,</hi> in Vestibulo <hi rend='italic'>ejus haeremus.</hi></head>
<div2 id='Co3A.08.01' n='1' type='section'>
<head>JOHANNES COMENIUS, STEPHANO TOLNAI, In illustri PATAKINA renuntiato Classis primae Praeceptori primo, <hi rend='italic'>Salutem, et divinam Benedictionem!</hi></head>
<p>ERgone sic fata tulerunt, mi STEPHANE, ut Illustris haec, in desideratum melioris Methodi ordinem redigi coepta Schola, Te primum ordinarium primae suorum militiae salutet ducem? Non invideo debitum Virtuti Tuae honorem: ob qvam tum Ipse ego, DEI et Celsissimorum Principum voluntate nuper huc delatus, TE inter primos amore complecti coepi; tum Alii, cum primae huic Classi idoneus qvaereretur Moderator, unanimiter in Te conjecerunt oculos, suffragiisqve suis huc promoverunt, ut angulares ponendi Latinitatis lapides Tibi demandanda videretur provincia. Gratulare Tibi, amice, de tot tamqve honestis de Te judiciis. Nec Te qvidqvam moveat, qvod qvibus seqventium Curiarum committenda erit, cum DEO et die, praefectura, Te ideo videbuntur altiores, qvia Discipulis a Te egressis altiora Scientiatum semina
<pb id='s068' n='135/136'/>
instillare debebunt. Tuum enim Tibi nemo jam praeripiet honorem, primum TE hîc meliori methodo Juventutis Formatorem fuisse salutatum: neqve post hac ad alias Classes aditus, nisi per Tuam, patebit. Qvin et rem ipsam si intueamur, nihil est cur sibi qvisqvam primae aetatulae formator magis displiceat, aut illum inseqventes sibi magis placeant, qvam inter Opifices fieri consvevit: dum alii AEdificio fundamenta ponunt; alii fundamento parietes superstruunt, alii Conclavia exornant, alii demum fastigia imponunt. Unum enim idemqve Opus agunt Omnes: pariter de laude participaturi, si pari diligentiâ omnia sua peracturi. Neqve si concertamen permittatur, determinare foret facile, utris plus laudis aut praemii, primisne illis an ultimis, debeatur: cum superiora plus qvidem apparentiae, at inferiora plus soliditatis, AEdificio conferant: usqve adeo, ut superiora illa sine his inferioribus non essent; sineqve recte positis illis, corruerent. Ut tandem ad inferiora plus redeat laudis, qvia plus usûs: qvippe qvae suâ vi stant, et superstructa sibi suo robore sustentant: haec autem sustentantur tantummodo, et qvod habent aliunde habent. Nec est in Bello, curse inferiorem credat <hi rend='italic'>Legio,</hi> qvae in hostem immissa primum vim ejus infregit; prae Legionibus illis, qvae instando plenius hostem prostraverunt: Victoria enim communis est. Qvinimo plus eorum laudari solet fortitudo, qvi primô hostili robore fractô hostem vinci posse fecerunt, qvam qvi debilitatum jam vicerunt. Nec inter nutritiva Corporis nostri membra (stringam id qvoqve obiter) ideo <hi rend='italic'>Bucca et Ventriculus Hepati, Lieni,</hi> aliisqve interioribus, honore cedunt, qvod assumpta Alimenta illa qvidem primum excipiat, et dentibus conterat; Iste vero coqvere, et per majora dividere, incipiat; <hi rend='italic'>haec</hi> demum plenius concoqvant, subtiliusqve digerant. Nutritio siqvidem una eademqve est, diversâ sic diversorum membrorum operatione peragenda, ut aeqve necessaria omnia sint, nec prioritatem aliam praeter temporis admittant.</p>
<p>Verum mittamus hoc: qvod attingere non ideo volui, qvasi Te ambitiosum, et statione qvâ Te divinae providentiae vis collocavit non acqviescentem, suspicer: sed ut Tibi de his honoris primitiis gratuler, et imprudenti alicui Spartam Tuam, apud Te vel apud se, extenuandi occasionem praecîdam.</p>
<p>Ad rem venio, ut Te hanc Tuam, qvam nactus es Spartam, ornare doceam. Feres enim tamen hac palaestra novitius moneri confidenter, qvomodo solent ab Architecto, idearum AEdificii non ignaro, conducti Operarii. Leges qvidem Methodi generales alibi habes descriptas, repeti eas hîc nihil est necesse: necesse de speciali prudentia, in Tuis hîc specialibus pensis adhibenda, moneri.</p>
<p>Accipis Tu in Classim Tuam (et accipies post hac) primos Latinitatis tirones: legendi qvidem et scribendi vernacule non ignoros, nec tamen adhuc accurate habitum asseqvutos. Hos igitur <hi rend='italic'>qvousqve deducere habeas, et per qvam viam, et qvibus elegantibus compendiis,</hi> non ignorandum Tibi est.</p>
<p>Scopus <hi rend='italic'>Vestibularis</hi> Tuae <hi rend='italic'>Classis</hi> (ita enim appellabimus) est; <hi rend='italic'>Praeparare Latinitatis Tirones ad Ianuam, et per hanc in Atrium Latinitatis ita ingrediendum; ut hoc ipsum Latinitatis studium toti Sapientiae Studiorum cursui felicius absolvendo potenter serviat.</hi> Cujus praeparationis septem sunt veluti gradus.</p>
<p>1. <hi rend='italic'>Latina omnia</hi> (typis et manu scripta) <hi rend='italic'>legere posse prompte,</hi> sine haesitatione ulla.</p>
<p>2. <hi rend='italic'>Pronuntiare omnia recte et articulate,</hi> citra Accentuum corruptelam, et Literarum absorbitionem.</p>
<p>3. <hi rend='italic'>Scribere qvoque manu promptâ,</hi> et characteribus qvam potest pulchris, indistortis, mutuo non implicatis, sed undique distinctis ac legibilibus. Qvales cum tui sint, ideo etiam Te huc elegimus, ut multos reddas tui simillimos.</p>
<p>4. <hi rend='italic'>Ediscere lingvae Latinae Radices, recte intellectas, recteqve rebus suis applicatas.</hi></p>
<p>5. <hi rend='italic'>Addiscere his respondentes Voces Vernaculas:</hi> applicandas itidem recte, tum Latinis vocibus, tum Rebus ipsis.</p>
<p>6. Declinare et Conjugare omnia analoga exacte.</p>
<p>7. Et qvia Libellos classicos ita comparatos esse voluimus, ut Encyclopaediae medullam contineant, sensimqve sine sensu instillent, hos ad ungvem Intellectu et Memoriâ teneri, Alphabeti instar, curabis.</p>
<p>Accesserium erit <hi rend='italic'>Matheseos praegustus, Arithmeticae</hi> praesertim et <hi rend='italic'>Musicae.</hi></p>
<p>Ad has metas si Tu Tirunculos tuos rite deduxeris, magnae Eruditionis colligendae fundamenta solida posueris: <hi rend='italic'>qvum ad Authorum multam lectionem, rerumque optimarum multam selectionem, nihil tam conferat, atque Lihros versando Oculis Lingvâ, Manu, Mente, promptum esse.</hi> Quod ut studiorum candidatuli nostri asseqvantur, Tu prae aliis seqventium Curiarum Moderatoribus allaborabis: qvia Tibi hoc proprie, qvi Latinae Literaturae <hi rend='italic'>Fundamenta</hi> ponis, ut integra ponas et solida, solideqve, incumbit. Ideo ego Te, tanqvam totius Architecturae nostrae fundatorem, in administrandis hîc prudenter omnibus, qvam indefatigatissimum esse cupio. Qvia enim errores concoctionis primae non emendari in secunda, vel tertia, sed contracta illîc Morborum semina per totam Nutricationis officinam spargi, observant Medici: certumqve est, nec in animis Eruditione saginandis aliter evenire posse, qvam ut admissae circa prima fundamenta mendae, mendosam reddant reliqvam Structuram, seu ex toto seu ex parte: fieri non poterit qvin errent caeteri Collegae Tui, si Tu Tirones Latinitatis formando aberraveris.</p>
<p>Quae causa est, cur Te accuratius instruendum putem: qvô et Tu erres minus, et illi pariter haec, tanqvam sibi dicta, in usum suum transferre valeant.</p>
<pb id='s069' n='137/138'/>
<p>Principio autem illud Qvintiliani Tibi refricandi occasio mihi est: <hi rend='italic'>Optimus qvisqve Praeceptor freqventiâ gaudet, ac majore se theatro dignum putat.</hi> Cur autem hoc? Ut ne trepides, sed exultes, qvod Tibi spe amplior contigit Discipulorum numerus: dubioqve procul posthac semper freqventissimam habebis Classem. Sed qvantacunqve futura sit, Tu te majore theatro dignum puta. Nam non sperabo Te mihi jam dicturum, qvod nuper: <hi rend='italic'>Si modo sufficiam?</hi> qvippe qvi Methodi nostrae compendia jam spectare, imo exercere feliciter, coepisti. Nec Tibi Methodo nostrâ majorem fore <hi rend='italic'>a decem Discipulorum Decuriis,</hi> qvam nuper fuit (vulgari viâ) <hi rend='italic'>a decem Discipulis,</hi> molestiam jam vidisti, et expertus es, et experiris qvotidie, et laetaris, et laetantur ipsi Discipuli, svaviter se ac jucunde ita manuduci videntes. Qvod qvâ ratione fiat, nihil jam esset opus doceri Te, qvi scire Te hoc praxi ostendis: consignari tamen id non oberit aliorum causâ; sive qvi Tibi hîc succedent in functione, sive qvi alibi Methodum hanc imitari forte induxerint animum.</p>
<p>Summa compendii est, <hi rend='italic'>qvod non doces singulos, sed cunctos: nec accedis ad qvenqvam ut aliqvid ostendas, aut loqvaris, et praecipias, admissumve vitium emendes soli uni. Sed Solem imitatus Coelestem, contines Te in sublimi Cathedrae Tuae Caelo: inde oculorum radios obvertens omnibus; et Voce sonorâ circumtonans omnes; et ut qvod praemonstratur, explicatur, praecipiturqve omnibus, videant, audiant, percipiantqve singuli, mox jam ab hoc jam ab illo reqvirens: ut nemo non statim a se reqvisitum iri, qvicqvid dicitur aut ostenditur, metuens, in attentione se contineat semper.</hi> Qvam ut acuas magis, jubes, qvicunqve pensum praesens toties e Libro iteratum, reddere confidit memoriter, ut reddat. Reddunt igitur feliciores ingeniô, alius post alium: qvos tardiores (ipsâ morâ, et toties recitantium repetitione adjuti) subseqvuntur: donec et tardissimi tandem asseqvantur omnia. Qvam de Ingenii celeritate veluti concertationem Tu laetus spectans, de cujusqve Ingenii bonitate judicas: certus, qvicqvid unus Tuorum scit, non ignorare caeteros; qvum nescire qvod sic discitur, possit nemo.</p>
<p><hi rend='italic'>Haec gener aliora sunt, de Methodo uniformi,</hi> Tibi semper observanda, <hi rend='italic'>per omnium Praemonstrationem, Explicationem, Imitationem,</hi> qvicqvid eos doces, aut docebis unqvam: eô fine, ut nulla hora, nedum dies, abeat, qvin nova fiat Eruditionis accessio, novusqve in studiis progressus.</p>
<p>Particulariter monendus es, <hi rend='italic'>de Libelli Tui Classici stractura, tum usu,</hi> qvomodo Tibi practice pertractandus sit.</p>
<p>Frontem occupat, ut vides, <hi rend='italic'>Rerum Nomendaturae rudimentum,</hi> e Vocabulis totius Lingvae primariis, potissimumqve primitivis, contextum: non in congeriem, sed ordine bis artificioso. Nam ad externum aspectum ordo Grammaticus est: qvia Capite. (post <hi rend='italic'>Introitum</hi>) I. recensentur <hi rend='italic'>Nomina</hi> rerum <hi rend='italic'>substantiva:</hi> secundo <hi rend='italic'>Adjectiva,</hi> tertio <hi rend='italic'>Pronomina,</hi> qvarto <hi rend='italic'>Verba,</hi> qvinto <hi rend='italic'>Adverbia</hi> (<hi rend='italic'>Participia,</hi> cum a Verbis tantum formentur, inter primitiva peculiarem habere classem neqveunt) sexto <hi rend='italic'>Praepositiones</hi> etc. Et tamen ordo hic <hi rend='italic'>Ordo</hi> simul <hi rend='italic'>Rerum</hi> est intimus: dum initô enumerantur <hi rend='italic'>Res ipsae:</hi> Tum <hi rend='italic'>Rerum Modi</hi> fundamentales: primaria scil. <hi rend='italic'>Rerum accidentia.</hi> Mox rerum, et accidentium, commonstrationes breviculae: Inde transitur in spectandos <hi rend='italic'>Rerum Motus, Actiones et passiones.</hi> Seqvuntur earundem <hi rend='italic'>Actionum et passionum modi:</hi> Et <hi rend='italic'>Rerum Actionumqve Circumstantiae:</hi> Tum variae; <hi rend='italic'>Rerum, Actionum, Circumstantiarumqve cohaerentiae.</hi> Ita per summos Cardines suos Rerum et Verborum compages resolvitur. Addimus tamen de <hi rend='italic'>Verbis derivatis et compositis:</hi> ut inter Voces primitivas et ortas discrimen observare, eoqve mentem Lingvarum Januae, Vocum apparatum totum explicaturae. praeparare incipiant.</p>
<p><hi rend='italic'>In hac autem initiali Rerum Mundi lustratione serium mihi propositum fuit</hi> Paradisiacam tibi aperire Scholam: ubi non alius Tibi labor esset, qvam colludere Tirunculis tuis, sicut ibi Tironi suo, propemodum adhuc infanri, <hi rend='italic'>Adamo,</hi> collusit DEUS: suas illi recens factas commonstrans vivas imagunculas, earumqve addiscere jubens nomenclaturam. Hoc est, Volui libellum hunc Vestibularem Picturis, rerum formas ad vivum exprimentibus ornare, suam singulis apponendo Nomenclaturam: tum ut facilius huc allicerentur puerorum ingenia, tum ut impressiones rerum primae fierent accuratiores. Sed non successit propositum (tamersi factum jam esset initium) ob artisicum hîc loci defectum. Qvem defectum ab industria Tua pensari necesse erit: diligenti Vocabulorum omnium explicatione, Rerumqve qvas significant qvali qvali repraesentatione. Vitam et animam institutioni Tuae defuturam certus esto, nisi Res hîc tironibus assignatas, aut commonstraveris (si praesentes haberi possunt, vel saltem imagines earum aliqvae) aut circumscribendo sic inculcaveris, ut qvoqvomodo capiant tandem. Rerum enim et Verborum parallela, articulataqve cognitio, profundum illud Methodi mysterium est, qvô vagas naturâ suâ Mentes captivare, et ad Rerum sensuumqve medullas deducere, intendimus. Hîc ergo ut nobis gnavus sis, intentionibusqve nostris accurate subservias, vehementer Te oro. Capiant qvantum capiant de Rebus, qvas illis familiariter aut demonstrabis, aut enarrabis, illis tamen intra mentem lucescere incipiet, ne dubita; eôqve lubentius hanc illis operam, ut e Verborum corticibus excussos Rerum nucleos ostendas, praesta.</p>
<p>Qvod ut tanto Tibi facilius accidat, eadem <hi rend='italic'>Rerum Nomenclatura, Vernacule accurate facta,</hi> Tibi et tuis datur parata, typis qvoqve descripta. Et qvidem feorsim melioris exercitii, uti patebit, causâ. Et qvidem Latino Vestibulari
<pb id='s070' n='139/140'/>
Textui praemissa, ut primo in eam (post hoc tui alloqvium) incidant Discipuli, occasioqve sit exercitia haec a notis (Vernaculis) incipiendo per nota ad ignota (Latina) veniendi; sed et (qvod stratagematis loco habe) totam Rerum lustrationem, nomenclationemqve, egregie lingvâ notâ peragendi. Ubi defixam in Res attentionem nihil turbabit; neqve Tironum ingenia duplici luctae (cum ignotis Vocabulis, et ignotis Rebus) objicientur.</p>
<p>Absolves igitur Vernaculam hanc Rerum Nomenclaturam (praelegendo, praeexplicando, moxqve examinando, et a discipulis idem exigendo) ipsemet, intra unum et alterum tertiumve, mensem: sat egregiâ laude et spoliis amplis, si omnes Tuos omnia illa promptissime legere (nam et Vernaculos Lectores promtos reqvirimus) recteqve intelligere, effeceris. Latinum interpretari Textum (in qvem e Vernaculo immediate venietur) non Tuum erit, sed discipulorum: Tu tamen qvomodo illi Verba verbis accommodent (respondet enim alter alteri Textus adverbum) attendes, et si qvid forte errabunt, revocabis. Illis qvippe hîc actio, Tibi directio, mandatur.</p>
<p>Pertransitô sic iterum (duorum triumve Mensium spatio) Latino Textu, ut Verba et Res intelligant, et memoriâ teneant, venietur <hi rend='italic'>in Grammaticam Vestibularem:</hi> qvam sic illis explicabis, ut singulis Capitellis sua adjungas Exercitia. Cujus rei rationem, sicut et Dictionarii praxin, subjectis ibidem brevissimis Hypomnematis docebo. Nunc reliqva officii Tui munia in aphorismos contraham.</p>
<p>I. Libro aliô qvam Classico ne utare: neqve Tui,</p>
<p>II. Lectionibus et Exercitiis omnibus semper Ipse adesto, Tuiqve omnes ut adsint, semper videto.</p>
<p>III. Omnes ama, omniumqve profectus opta et qvaere, prosopolepsiam ignora: multô vero magis invidiam. Nihil in his Encyclopediae rudimentis scies Tu, qvod ignorent Tui. Si enim scierint, Tibi cedet laudi et illis: si nescierint, Tibi dedecori, non illis. Vel unus negligens, et indoctus, repertus, sufficiens contra diligentiamTuam erit testis.</p>
<p>IV. Inter operas neminem aliud agere permitte. Utqve ne permittas, oculos et aures semper illis obverte, obvertereqve suos Tibi, et rei qvae agitur, adige. Nempe jam hunc jam illum (eos maxime qvibus fidis minime: sunt enim qvaedam Ingenia vaga) interrogando, examinando, emendando.</p>
<p>V. Qvaliter se qvis inter operas gerit, taliter Tu erga illum. Iudustrios ama, et subinde collauda: desides increpa, nec tamen odio habe, sed instantius urge.</p>
<p>VI. Si qvid valde observandum monere habebis, id nonnisi imperatô silentiô efferes, ut attente excipiatur ab omnibus: mox ab aliqvibus, qvid dixeris, et qvô sensu, reposcens.</p>
<p>VII. Qvalibet horâ <hi rend='italic'>praelege,</hi> qvod idem mox legant illi: et <hi rend='italic'>explica,</hi> qvod idem explicent illi: et inspectantibus illis <hi rend='italic'>fac,</hi> qvod idem mox faciant illi. Tibi enim ubiqve praeitio mandatur: sed cum attentione, an Te praeeuntem seqvantur; et an sic, ut asseqvantur. Alioqvi frustra praeibis, si non illi seqvantur.</p>
<p>VIII. Asseqventur autem si nihil nisi dilucidum (aut bene dilucidatum) ad spectandum proposueris: nihil nisi factu proclive, jusseris: progrediarisqve cum illis lente, nec aliter permitras illos. Praecipitantiam ubiqve dedocenda est Juventus, assvefacienda circumspectioni.</p>
<p>IX. Haerentem qvemcunqve juvet qvicunqve: si nemo, Tu.</p>
<p>X. Si qvem tardum vides, tolera, ad ingeniosiores transi: donec et tardior ille asseqvatur. Pudebit enim tandem non asseqvutum videri.</p>
<p>XI. Balbutire Latine si Tui volunt (loqvi enim nondum sciunt) ne prohibe, sed neqve côge. Fastidimus plerumqve imperata, negata cupimus.</p>
<p>XII. Ad novas lineas nunqvam transi, nisi penso priori recte subactô: idqve eô fine, ut ne qvid perfunctorie prioribus adjectum, in ruinam ponatur seqventibus.</p>
<p>Addo: Qvia qvicqvid Tu hoc loco struis, toti Encyclopaediae fundamentum dare debet, Tibi totam illam (sicut et seqventibus Collegis Tuis) notam esse debere: ut qvicqvid cum Discipulis agitis, lux universalis emicet, Vestrasqve stellulas, sicut Solis radii Planetas suos, collustret.</p>
<p>Hanc si seqveris rationem, diligentis Magistri explebis numeros, laudemqve mereberis, et ulterioribus Adolescentulorum studiis consules optime, VALE.</p>
</div2>
<pb id='s071' n='141/142'/>
<div2 id='Co3A.08.02' n='2' type='section'>
<head>VESTIBULUM LINGVARUM. <hi rend='italic'>Invitatio.</hi></head>
<p>1. VEni puer,</p>
<p>2. Loqvar tecum de re necessaria, super omnia.</p>
<p>3. Loqvere: audio.</p>
<p>4. Vis-ne SAPIENS esse?</p>
<p>5. Qvid istuc est, <hi rend='italic'>Sapientem esse?</hi></p>
<p>6. <hi rend='italic'>Intelligere</hi> omnia; et recte <hi rend='italic'>agere</hi> omnia; et recte <hi rend='italic'>Loqvi</hi> de omnibus.</p>
<p>7. Volo: sed qvis dabit hoc mihi?</p>
<p>8. DEUS, et conversatio cum Sapientibus, vivis et mortuis.</p>
<p>9. Qvibus vivis? Praeceptoribus.</p>
<p>10. Et qvibus mortuis?</p>
<p>11. Illis qvi ante nos vixerunt, et loqvuntur nobiscum adhuc, in <hi rend='italic'>Libris.</hi></p>
<p>12. Satisne id? Satis.</p>
<p>13. Modo DEUM ora, Praeceptori pare, Libros ama.</p>
<p>14. Sed ut intelligas Sapientes illos</p>
<p>15. Disce sermonem qvô scripserunt.</p>
<p>16. Nempe <hi rend='italic'>Latinam lingvam.</hi></p>
<p>17. Qvae pulchra est, et communis populis, facitqve doctos.</p>
<p>18. <hi rend='italic'>Qvis docebit me illam?</hi></p>
<p>19. Ego, auxilio DEI:</p>
<p>20. Idqve viâ facili, divisâ in tres gradus.</p>
<p>21. In primo ponemus omnia ejus <hi rend='italic'>Fundamenta:</hi></p>
<p>22. In secundo erigemus totam necessariam ejus <hi rend='italic'>Structuram.</hi></p>
<p>23. In tertio addemus ommimoda ejus <hi rend='italic'>Ornamenta.</hi></p>
<p>24. Illud primum absolvemus in hoc primo Libello,</p>
<p>25. Qvem nunc sumis in manum, VESTIBULUM <hi rend='italic'>Lingvae</hi> dictum.</p>
<p>26 Secundum absolvetur proxime seqventi Libro,</p>
<p>27. appellato JANUA <hi rend='italic'>Lingvae.</hi></p>
<p>28. Tertium in tertio</p>
<p>29. Qvem vocabimus ATRIUM <hi rend='italic'>Lingvae.</hi></p>
<p>30. Atqve inde immittam te in PALATIA <hi rend='italic'>Authorum:</hi></p>
<p>31. hoc est in Libros scriptos sapienter,</p>
<p>32. ut ipse qvoqve fias <hi rend='italic'>sapiens, prudens, eloqvens.</hi></p>
<p>33. Difficultas ne terreat te:</p>
<p>34. qvi cupit, capit omnia.</p>
<p>35. Si principium est difficile,</p>
<p>36. Medium erit facile,</p>
<p>37. finisqve jucundus.</p>
<p>38. Qvi bene distingvit, bene docet:</p>
<p>39. et qvi bene attendit, bene discit: hoc non fallit.</p>
<p>40. Eja aggredere, in nomine DEI.</p>
</div2>
<div2 id='Co3A.08.03' n='3' type='section'>
<head>II <hi rend='italic'>Divisio Rerum.</hi></head>
<p>41. OMNIA, ALIQVID, NIHIL, <hi rend='italic'>habent sua Nomina.</hi></p>
<p>42. <hi rend='italic'>omnia sunt:</hi> Deus, Mundus, Homo.</p>
<p>43. <hi rend='italic'>aliqvid est:</hi> Res, Modus (rei) Motus.</p>
<p>44. <hi rend='italic'>in Rebus est:</hi> Totum, Pars, Defectus.</p>
<p>45. <hi rend='italic'>in motu:</hi> Causa, Vis, Instrumentum.</p>
<p>46. <hi rend='italic'>Pars est:</hi> Dimidium, Frustum, Mica.</p>
<p>47. <hi rend='italic'>in Toto est:</hi> Principium, Medium, Finis. Ordo, Tempus, Locus,</p>
<p>48. <hi rend='italic'>in ordine sunt:</hi> Numerus, Mensura, Pondus.</p>
<p>49. <hi rend='italic'>in Tempore:</hi> Momentum, Mora, Hora: Dies, Septimana, Mensis: Annus, Seculum, AEvum.</p>
<p>50. <hi rend='italic'>in Die est:</hi> Mane, Meridies, Vespera: Cepusculum, Nox, Aurora.</p>
<p>51. <hi rend='italic'>in Anno sunt:</hi> Ver, AEstas, Autumnus, Hiems:</p>
<p>52. <hi rend='italic'>in Loco:</hi> Spatium, Distantia, Terminus: et qvatuor Plagae mundi.</p>
<p>53. <hi rend='italic'>Rerum origo est:</hi> Natura, Ars, Casus,</p>
<p>54. <hi rend='italic'>Res ipsa est:</hi> Corpus, Spiritus, Larva,</p>
<p>55. <hi rend='italic'>in Corpore sunt:</hi> Materia, Forma, Superficies,</p>
<p>56. <hi rend='italic'>Spiritus est:</hi> anima, angelus, diabolus. <hi rend='italic'>qvorum habitacula sunt:</hi> Elementum, Coelum, Orcus.</p>
<p>57. <hi rend='italic'>Elementa sunt:</hi> Ignis, Aer, Aqva, Terra.</p>
<p>58. <hi rend='italic'>in aethere sunt:</hi> Sidera.</p>
<p><hi rend='italic'>a qvibus veniunt:</hi> Calor et Frigus; AEstus et Gelu.</p>
<p>59. <hi rend='italic'>Sidera sunt:</hi> Sol, Luna, Stella.</p>
<p>60. <hi rend='italic'>in Sole sunt:</hi> Lux, Radius, Lumen, <hi rend='italic'>sine lumine est:</hi> Umbra, Caligo, Tenebrae.</p>